Νέα Φιλαδέλφεια: Ιστορική Διαδρομή και Σύγχρονες Προκλήσεις

Γεωργοπούλου Σταματίνα|Παυλάκη Χαρά|Τούση Ευγενία
Γειτονιές, Ιστορία, Στέγαση, Σχεδιασμός

https://doi.org/10.17902/20971.128

2025 | Νοέ

Ο προσφυγικός οικισμός της Νέας Φιλαδέλφειας αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα παραδείγματα προσφυγικής εγκατάστασης στην Αττική, με ιδιαίτερο ιστορικό και πολεοδομικό ενδιαφέρον. Το άρθρο αυτό εξετάζει την ιστορική εξέλιξη του οικισμού, την υφιστάμενη κατάστασή του και προτείνει στρατηγικές αναβίωσης και διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς του. Μέσα από ανάλυση αρχειακού και λοιπού δευτερογενούς και πρωτογενούς υλικού αναδεικνύονται οι κύριες προκλήσεις και οι ευκαιρίες για τη μελλοντική βιώσιμη ανάπτυξη της περιοχής.

Εισαγωγή

Στο σημερινό δήμο Νέας Φιλαδέλφειας-Νέας Χαλκηδόνας βρίσκεται ένας από τους πλέον χαρακτηριστικούς προσφυγικούς οικισμούς που δημιουργήθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Ο οικισμός σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε με βάση τα ευρωπαϊκά πρότυπα κηπουπόλεων [1], διαφοροποιούμενος από άλλες προσφυγικές εγκαταστάσεις της Αθήνας.

Η ιδέα της κηπούπολης εισήχθη στην Ελλάδα την περίοδο του Μεσοπολέμου και σύμφωνα με ερευνητές, χρησιμοποιήθηκε εν μέρει, ως απάντηση στην έντονη στεγαστική κρίση που προέκυψε από τη Μικρασιατική Καταστροφή (Καυκουλά, 1990: 272) [2]. Ήταν μια πολεοδομική πρόταση που συνέδεε το σχεδιασμό με κοινωνικούς στόχους, προτείνοντας νέες μορφές κατοίκησης [3]. Ο σχεδιασμός των ελληνικών κηποπροαστίων -προσφυγικών και μη- ακολουθεί δύο τάσεις: η πρώτη χαρακτηρίζεται από γεωμετρική συμμετρία και διαγώνιους άξονες, ενώ η δεύτερη από πιο ελεύθερη διάταξη, με ένταξη στο τοπίο και κοινόχρηστους υπαίθριους χώρους. (Κοσμάκη, 1991: 30). Η μονάδα γειτονιάς αποτέλεσε βασική σχεδιαστική αρχή, ενώ η τυπολογία των δρόμων και των κατοικιών αντλούσε στοιχεία από πρότυπους βιομηχανικούς οικισμούς, καθώς και από τα αγγλικά προάστια του 19ου αιώνα (Κοσμάκη, 1991: 32-33).

Αξίζει να αναφερθεί, ότι τα προσφυγικά κηποπροάστια σχεδιάστηκαν ως ξεχωριστές χωρικές ενότητες, που στράφηκαν και συμπυκνώθηκαν γύρω από ένα τοπικό κέντρο (Κοσμάκη, 1991:259). Ο σχεδιασμός της Νέας Φιλαδέλφειας, χαρακτηρίζεται ως νεοκλασικιστική/εκλεκτικιστική προσέγγιση με έμφαση στις καμπύλες γεωμετρικές χαράξεις (Παπαδοπούλου και Σαρηγιάννης, 2007:3), περιγράφεται δε στη συναφή βιβλιογραφία ως μικρογραφία του Lechworth (Κοσμάκη, 1991:253 και 256) [Eικόνα 1].

Εικόνα 1: Κηπουπόλεις στη Γαλλία, Γερμανία, Αγγλία και η Νέα Φιλαδέλφεια

Πηγή: Αεροφωτογραφία μέσω google maps, ίδια επεξεργασία

Ιστορικό Πλαίσιο και Δημιουργία του Οικισμού

Πριν την άφιξη των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής, η περιοχή είχε έντονα αγροτικό χαρακτήρα, με εκτεταμένους αμπελώνες και ελαιώνες, μικρές αγροικίες και έναν αραιά κατοικημένο οικισμό με περίπου 120 κατοίκους το 1920 (Καλατζοπούλου κ.α., 2010:3 και Κοσμάκη, 1991:434). Ο αρχικός πυρήνας δόμησης εντοπίζεται δυτικά του ρέματος Ποδονίφτη, γύρω από τον οποίο αναπτύχθηκε σταδιακά ο σύγχρονος αστικός ιστός του δήμου (Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, 2006:148). Στα βορειοδυτικά εκτεινόταν η εύφορη περιοχή του Κόκκινου Μύλου στην οποία λειτουργούσαν αρκετοί νερόμυλοι που τροφοδοτούνταν από τον Κηφισό (Καλατζοπούλου κ.α., 2010:3) [4].

Ο αρχικός οικισμός περιλάμβανε διάσπαρτα σπίτια και καταστήματα κυρίως κατά μήκος της Λεωφόρου Δεκελείας, η οποία λειτουργούσε ως βασική αρτηρία προς το Τατόι (Κοσμάκη, 1991: 296). Η έκταση 82.695 τ.μ. «οριζομένη γύρωθεν με οδόν Αθηνών-Τατοϊου, αγρούς, αμπέλους και δασύλλιον», η οποία διατέθηκε (ΦΕΚ 286 Α / 10.11.1924 & ΦΕΚ 79 Α / 28.02.1929) «προς ανέγερση του προσφυγικού οικισμού Φιλαδελφείας» ήταν προγενέστερα γνωστή με την ονομασία «Δονοράδες» και είχε απαλλοτριωθεί στο μεγαλύτερο τμήμα της από τον Πανάγιο Τάφο (Καλατζοπούλου κ.α., 2010:3) [5]. Στη Νέα Φιλαδέλφεια, αντί του συστήματος αυτοστέγασης, επιλέχθηκε η διανομή έτοιμων κατοικιών σε περίπου 1.800 πρόσφυγες, με δόσεις αποπληρωμής και δυνατότητα εξωραϊσμού, λόγω αδυναμίας χρηματοδότησης ανεξάρτητης ανέγερσης.

Το νεοσύστατο Υπουργείο Υγιεινής, Πρόνοιας και Αντιλήψεως (ΦΕΚ 274 Α’/24.12.1928) ανέλαβε, μεταξύ άλλων, την ευθύνη του πολεοδομικού σχεδιασμού, προωθώντας την αρχή ότι ο σχεδιασμός μιας πόλης πρέπει να συνδυάζει τη φυσική ομορφιά του τοπίου με τις πρακτικές ανάγκες των κατοίκων, μέσα από μια ενιαία πολεοδομική σύλληψη. Λειτουργώντας παράλληλα με τη νεοσυσταθείσα από τον Σεπτέμβριο του 1923 Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (Ε.Α.Π.) [6], χωροθετεί τον προσφυγικό οικισμό της Νέας Φιλαδέλφειας στην προαναφερόμενη έκταση.

Η ίδρυση της Νέας Φιλαδέλφειας τοποθετείται χρονικά στο 1923, με τη διανομή των κατοικιών στους πρόσφυγες να πραγματοποιείται το 1927 (Καυκουλά, 1990: 251). Ωστόσο, σύμφωνα με άλλες πηγές, η κατασκευή του οικισμού φέρεται να ξεκίνησε προς τα τέλη του 1924, ενώ τα πρώτα σπίτια άρχισαν να κατοικούνται στις αρχές του 1927 (Καλατζοπούλου κ.α., 2010:3). Το 1929 εκδόθηκε το ΦΕΚ Α402, το οποίο ορίζει την ανάθεση του πολεοδομικού έργου σε διπλωματούχους Πολιτικούς και Τοπογράφους Μηχανικούς. Ο συνοικισμός θεωρήθηκε από μελετητές προνομιούχος [7] , κυρίως λόγω της ποιότητας κατασκευής και υποδομών (Καυκουλά, 1990: 252).

Ο αρχικός «οικισμός Ποδονίφτη», σχεδιάστηκε και άρχισε να κατασκευάζεται από το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (ΤΠΠ) του Υπουργείου Κοινωνικής Πρόνοιας (Βασιλείου,1944 :72) και ολοκληρώθηκε αργότερα από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) [8] (Λεοντίδου, 2017, χάρτης 1). Σε αντίθεση με τη συνηθισμένη πρακτική του ΤΠΠ, που επικεντρωνόταν σε πρόχειρες και προσωρινές κατασκευές, ο συγκεκριμένος οικισμός αποτέλεσε σημαντική εξαίρεση: όχι μόνο σχεδιάστηκε ως μόνιμος, αλλά οργανώθηκε βάσει ενός καινοτόμου για την εποχή ρυμοτομικού σχεδίου, αποτελώντας πρότυπο αστικού σχεδιασμού για την εγκατάσταση προσφύγων (Καλατζοπούλου, 2010:3 και Ρούση, 2011:148). Άλλες πηγές αναφέρουν ότι το κράτος υπέγραψε αργότερα σύμβαση με την εταιρεία Τέκτων με στόχο την ανέγερση σημαντικού αριθμού προσφυγικών κατοικιών στην περιοχή (Κοσμάκη, 1991: 14).

Πολεοδομικός σχεδιασμός της περιοχής και μεταγενέστερες επεκτάσεις

Ο πολεοδομικός σχεδιασμός της Νέας Φιλαδέλφειας βασίστηκε σε ακτινική διάταξη με κεντρικό πάρκο, ακολουθώντας τη γεωμετρική λογική των διαγώνιων αξόνων και του οργανωμένου πρασίνου [Εικόνες 2 και 3]. Το πρότυπο αυτό συνιστά εφαρμογή μιας από τις κυρίαρχες τάσεις του μεσοπολέμου (Κοσμάκη, 1991: 30). Ο σχεδιασμός περιλάμβανε ελλειψοειδείς χαράξεις, «πανταχόθεν ελεύθερη» δόμηση και επαναλαμβανόμενες τυπολογίες με έμφαση στη λιτότητα, την υγιεινή διαβίωση και την ενσωμάτωση του πρασίνου στον οικιστικό ιστό, κατά το διεθνές πρότυπο της Eberstadt.

Εικόνα 2 : Κτηματογράφηση Προσφυγικού Συνοικισμού Νέας Φιλαδέλφειας

Πηγή: Τμήμα Κοινωνικής Μέριμνας, Περιφέρεια Αττικής (πιν. Ι, ΦΕΚ 402 Α / 13.11.1929)

Εικόνα 3: Αεροφωτογραφία περιοχής το 1937

Πηγή: ΟΚΧΕ

Η οικοδόμηση ρυθμίστηκε βάσει του άρθρου 8 του Ν. 3714/1928, που επέτρεπε την ανέγερση προσφυγικών κατοικιών χωρίς τήρηση των ισχυουσών πολεοδομικών διατάξεων. Οι κατοικίες παραδίδονταν έτοιμες στους δικαιούχους, ενώ σε αδόμητα οικόπεδα εφαρμόστηκαν οι ίδιες μορφολογικές αρχές. Προβλέπονταν επίσης κήποι και κοινόχρηστοι χώροι, ενώ οι ιδιοκτησίες ήταν αρχικά απερίφρακτες. Παράλληλα, εμπορικές χρήσεις εγκαταστάθηκαν σε επιλεγμένα σημεία, συγκροτώντας τον πρώτο κοινωνικά οργανωμένο πυρήνα του οικισμού (Αποστόλου, 2007). Αποτελούταν από μικρά οικόπεδα (200-600 τμ., κυρίως γύρω στα 350 τμ.). Οι κατοικίες ήταν συνδεδεμένες σε πλήρες δίκτυο ύδρευσης, σε αντίθεση με άλλους προσφυγικούς συνοικισμούς της περιόδου, οι οποίοι αντιμετώπιζαν σοβαρά προβλήματα πυκνότητας και βασικών υποδομών (Καυκουλά, 1990: 252).

Ο πληθυσμός της περιοχής αυξήθηκε ραγδαία: από 150 άτομα το 1907 σε 6.337 το 1928 και 8.871 το 1940 (Κοσμάκη, 1991: 434). Η απαραίτητη έκταση για την επέκταση του οικισμού εξασφαλίστηκε μέσω αγοράς αγροτικών ιδιοκτησιών από κατοίκους του Μενιδίου (Κοσμάκη, 1991: 426). Ο σχεδιασμός της περιοχής προέβλεπε επίσης τη δημιουργία εμπορικών και βιοτεχνικών χρήσεων, συμβάλλοντας στην οικονομική αυτοδυναμία της κοινότητας. Το 1931 ιδρύθηκε το εργοστάσιο της Μπριτάννικα, ενώ ήδη από το 1920 στην ευρύτερη περιοχή υπήρχαν τέσσερα υφαντουργεία και δύο βιομηχανίες τροφίμων (Κοσμάκη, 1991: 296). Το 1932 εγκρίθηκε, με Βασιλικό Διάταγμα (ΦΕΚ 313/09.09.1932), το ρυμοτομικό σχέδιο του οικισμού της Νέας Φιλαδέλφειας. Δύο χρόνια αργότερα, το 1934, ο συνοικισμός αναγνωρίστηκε ως αυτόνομη κοινότητα, έχοντας προηγουμένως υπαχθεί διοικητικά στον Δήμο Αθηναίων [9].

Το 1947, η Νέα Φιλαδέλφεια αναβαθμίστηκε σε Δήμο, σηματοδοτώντας μια νέα περίοδο διοικητικής αυτοτέλειας και ανάπτυξης (Καλατζοπούλου κα.α, 2010:3). Στην επέκταση σχεδίου πόλεως του 1949 (ΦΕΚ 91 Α΄ /12.04.19490 επιβάλλονται πλέον και όροι δόμησης. Κατά τη δεκαετία του 1950, στα βόρεια του αρχικού προσφυγικού πυρήνα της Νέας Φιλαδέλφειας αναπτύχθηκαν συγκροτήματα εργατικών πολυκατοικιών. Ειδικότερα η βορειότερη επέκταση φέρει την υπογραφή (1955-1957) και του αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη με την έκδηλη ευαισθησία του σε θέματα σχεδιασμού ένταξης των κτιριακών όγκων στο υφιστάμενο περιβάλλον και στην ανθρώπινη κλίμακα [10].

Στην πορεία του χρόνου, τα όρια του Δήμου διευρύνθηκαν σταδιακά, καθώς ενσωματώθηκαν και άλλες οικιστικές ενότητες στον αρχικό πυρήνα, είτε με τροποποιήσεις του αρχικού ρυμοτομικού σχεδίου μετατροπής ελεύθερων χώρων σε δομήσιμα οικόπεδα, είτε με επεκτάσεις του σχεδίου πόλης περιμετρικά του οικισμού, είτε με διοικητική προσάρτηση γειτονικών περιοχών [11].

Οι προσφυγικές κατοικίες

Στον προσφυγικό οικισμό της Νέας Φιλαδέλφειας δεν έχουν ακολουθηθεί με συνέπεια οι αρχές του μοντέρνου κινήματος για την τυπολογία των κατοικιών. Η λιτότητα και η επαναληπτικότητα των κτιρίων αντανακλούν μεν, το ευρωπαϊκό μοντέρνο κίνημα του μεσοπολέμου, όμως η παρουσία στέγης και η έλλειψη ορθολογικών διατάξεων στους χώρους και τις κινήσεις, αναπαριστούν παλαιότερα λαϊκά μοντέλα κατοικιών. Η δόμηση εδώ διαμορφώνεται σε διπλοκατοικίες, τετρακατοικίες, που περιλαμβάνεται σε μονώροφα, και διώροφα κεραμοσκεπή κτίσματα με κοινόχρηστη πρασιά [12] (Καλατζοπούλου κ.α., 2010: 14-15).

Κύριο χαρακτηριστικό αυτών των κτιρίων, πέρα από την απλότητα κάτοψης και όψης, είναι η συμμετρία και η κυριαρχία του συμπαγούς και αδιάσπαστου όγκου τους, τα μικρά ανοίγματα στις όψεις και οι μικροί εξώστες. Επίσης στα ιδιαίτερα μορφολογικά στοιχεία τους κυριαρχούν τα ξύλινα φουρούσια αντιστήριξης της προεξοχής της στέγης (Εικόνες 4&5). Πρόκειται για κατασκευές από φέρουσα τοιχοποιία όπως φαίνεται στην εικόνα 6.

Εικόνες 4 και 5: Προσφυγικές κατοικίες στη Νέα Φιλαδέλφεια

Φωτογραφία: Τούση Ε. (2014)

Εικόνα 6: Υλικά κατασκευής

Φωτογραφία: Γεωργοπουλου Στ. (2018)

Είχαν χαρακτηριστεί ανάλογα με την κατασκευή τους, το σχέδιο τους και τα τετραγωνικά τους μέτρα σε τύπους παρμένους από τα γράμματα της αλφαβήτου, δηλαδή τύπου Ζ, Η, Ο, Π, Φ κ.λ.π.. Η μορφή τους παρουσιάζει έναν διακριτικά αναγνωρίσιμο χαρακτήρα του αστικού Ελληνικού σπιτιού της Σμύρνης των αρχών του 20ου αιώνα, που έχει καταφέρει να διατηρήσει, παρά τα πλήγματα του σεισμού του 1999 και των οικοδομικών μεταλλάξεων που κατά καιρούς επιχειρήθηκαν με επιμέρους πολεοδομικές ρυθμίσεις (Γεωργοπούλου, Πάνου 2017).

Οι διώροφες κατοικίες της Νέας Φιλαδέλφειας διατηρούν νεορομαντικά μορφολογικά στοιχεία (1910-1920), αλλά σε απλουστευμένη μορφή για ευκολότερη επανάληψη στην κατασκευή. Ωστόσο, δεν υπήρχε πρόθεση για τυποποίηση, εκβιομηχάνιση ή ιεραρχημένη οργάνωση των κτισμάτων στον οικισμό [13]. Αξίζει να αναφερθεί το γεγονός ότι, οι κατοικίες αυτές παραχωρήθηκαν στους πρόσφυγες από το κράτος, χωρίς άμεση πληρωμή, με άτοκο δάνειο. Για να δοθούν όμως οριστικά παραχωρητήρια, έπρεπε να εξοφληθεί στο ακέραιο η αξία τους. (Βασιλειάδης, 2004:21 και 31-38). Με το πέρασμα του χρόνου, πολλές από τις προσφυγικές κατοικίες υπέστησαν μετατροπές [εικ.7α & 7β], ενώ η περιοχή δέχθηκε διαδοχικά κύματα αστικοποίησης και αναπτυξιακών πιέσεων.

Εικόνα 7α : Αποτύπωση κτίσματος (2014) επί της οδού Τραπεζούντος, προσθήκη δωματίου μετά το 1950 και αλλαγή διαρρύθμισης

Πηγή: Τούση Ε., 2014.

Εικόνες 7β : Ανακαινισμένες κατοικίες με ήπιες επεμβάσεις

Φωτογραφία: Γεωργοπούλου Στ. (2018)

Εξελίξεις στον οικισμό μετά το σεισμό του 1999

Το Προεδρικό Διάταγμα του 2001 (ΦΕΚ 376Δ/2001) αποτέλεσε καθοριστική παρέμβαση για τη Νέα Φιλαδέλφεια, καθώς με αυτό ο οικισμός κηρύχθηκε παραδοσιακός. Το άρθρο 3 του διατάγματος καθόρισε συγκεκριμένους όρους και περιορισμούς δόμησης ανά οικοδομικό τετράγωνο, ενώ παράλληλα ανεστάλη η έκδοση οικοδομικών αδειών έως ότου τεθεί σε ισχύ. Σκοπός του ήταν η προστασία της ιδιαίτερης ταυτότητας του προσφυγικού οικισμού, η διατήρηση ήπιων συνθηκών κατοίκησης και ο έλεγχος της ανοικοδόμησης. Το διάταγμα επεδίωξε τη διατήρηση βασικών χαρακτηριστικών του οικισμού, όπως η ξεχωριστή ρυμοτομία με ελλειψοειδείς χαράξεις και το σύστημα «πανταχόθεν ελεύθερο» με προκήπια, καθώς και τα τυπολογικά στοιχεία των κτιρίων: συμπαγείς όγκοι χωρίς έντονες οπισθοχωρήσεις, περιορισμός καθ’ ύψος, απουσία συνεχών ζωνών μπαλκονιών και κεραμοσκεπές με ξύλινα φουρούσια. Επιπλέον, επιβλήθηκαν αυστηροί μορφολογικοί περιορισμοί: ουδέτεροι χρωματισμοί, απαγόρευση δωμάτων (εκτός εξαιρέσεων), εμφανών μεταλλικών στοιχείων και σκυροδέματος, καθώς και απαγόρευση οπτικών παρεμβάσεων όπως εξωτερικά air-condition και δορυφορικά πιάτα, με στόχο την ενιαία αισθητική του οικισμού.

Εικόνες 8 και 9 : Κτίρια πρό του ΠΔ 2001 (αριστερά) και κτίρια μετά το Π.Δ.2001 (δεξια

Πηγή: Τούση Ε., 2014

Η περιορισμένη αντιπαροχή και η πολυϊδιοκτησία βοήθησαν στη διατήρηση προσφυγικών κατοικιών. Από το 2002 έχουν γίνει παρεμβάσεις προστασίας, όπως δίκτυο πεζοδρόμων και χαρακτηρισμός διατηρητέων κτιρίων προσφυγικής [Εικόνα 10] και βιομηχανικής κληρονομιάς, ενισχύοντας τη διατήρηση της ιστορικής και αρχιτεκτονικής ταυτότητας της περιοχής [14]. Παρά τις πολεοδομικές παρεμβάσεις [15] και τις αλλοιώσεις που επήλθαν με την πάροδο του χρόνου, η περιοχή εξακολουθεί να διατηρεί σε μεγάλο βαθμό την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική της ταυτότητα και την κοινωνική της φυσιογνωμία [16], αναδεικνύοντας τον οικισμό ως ένα ξεχωριστό και αυθεντικό παράδειγμα προσφυγικής κηπούπολης.

Εικόνα 10: Διατηρητέα κτίρια

Πηγή: Γεωργοπούλου Στ. 2018 (εσπερίδα του ΣΑΔΑΣ, Νοέμβριος 2018). «Χαρακτηρισμός ως διατηρητέων δέκα (10) κτιρίων που βρίσκονται εντός ρυμοτομικού σχεδίου Δήμου Νέας Φιλαδέλφειας και όροι δόμησης» (ΦΕΚ 23^Α/24-01-2003) και Χαρακτηρισμός ως διατηρητέου κτιρίου που βρίσκεται εντός εγκεκριμένου ρυμοτομικού σχεδίου του δήμου Ν. Φιλαδελφείας (Ν. Αττικής) και επί των οδών Κυδωνίων 14 κι Ελλησπόντου 7. Καθορισμός ειδικών όρων και περιορισμών δόμησης» (ΦΕΚ 95Α / 13-02-2006),

Σημερινές Προκλήσεις- Επίλογος

Η Νέα Φιλαδέλφεια, ως ιστορικός προσφυγικός οικισμός, αντιμετωπίζει σήμερα σοβαρές πολεοδομικές και κοινωνικοοικονομικές προκλήσεις, οι οποίες απειλούν την αρχιτεκτονική της φυσιογνωμία και την πολιτιστική της ταυτότητα. Η φθορά των προσφυγικών κατοικιών, σε συνδυασμό με την έλλειψη χρηματοδοτικών κινήτρων για τη συντήρησή τους, έχει οδηγήσει σε εκτεταμένη εγκατάλειψη [Εινόνες 9 και 10] ή κατεδάφιση κτισμάτων.

Εικόνες 11 και 12 : Κατοικίες που έχουν εγκαταλειφθεί & δεν κατοικούνται

Πηγή: Παυλάκη Χ. 2024

Παράλληλα, η ανεξέλεγκτη ανοικοδόμηση προηγούμενων δεκαετιών, πριν την επιβολή μορφολογικών περιορισμών [Εικόνες 13 και 14], συνέβαλε στη σταδιακή αλλοίωση του οικιστικού ιστού και στην υποβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος.

Εικόνες 13 & 14: Εικόνες σημερινής κατάστασης

Πηγή: Αρχείο Στ. Γεωργοπούλου

Η ανάπτυξη γύρω από το νέο γήπεδο και η επέκταση των εμπορικών δραστηριοτήτων ενισχύουν οικονομικά την περιοχή, αλλά ταυτόχρονα απειλούν να επισκιάσουν τον ιστορικό χαρακτήρα του οικισμού. Παρά τις πιέσεις, η Νέα Φιλαδέλφεια διατηρεί σημαντικά στοιχεία της πολιτισμικής της ταυτότητας, ενώ φορείς όπως το Μουσείο Μικρασιατικού Ελληνισμού συμβάλλουν ενεργά στη διατήρηση της συλλογικής μνήμης. Η ανάγκη για έναν συντονισμένο στρατηγικό σχεδιασμό που θα συνδυάζει βιώσιμη ανάπτυξη με προστασία της ιστορικής ταυτότητας είναι πλέον επιτακτική, υπό το πρίσμα της διατήρησης της συλλογικής αστικής μνήμης.

Ευχαριστίες

Οι συγγραφείς θα ήθελαν να ευχαριστήσουν τον Ομότιμο Καθηγητή Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ κ.Δημήτριο Ησαΐα για την κριτική ανάγνωση του κειμένου και τις πολύτιμες συμβουλές του καθώς και την κ.Γιαννάκη από το Τμήμα Κοινωνικής Μέριμνας της Περιφέρειας Αττικής για την υποστήριξή της ως προς την εύρεση αρχειακού υλικού.

[1] Ο όρος «κηπουπόλεις» αναφέρεται σε έναν τύπο οικισμού που πρότεινε ο Ebenezer Howard στο ομώνυμο έργο του και βασιζόταν στην ιδέα της δημιουργίας πόλεων με συλλογική ιδιοκτησία γης, όχι για κερδοσκοπικούς σκοπούς. Η γη θα ανήκε σε όλη την κοινότητα και θα παραχωρούνταν με μίσθωση σε κατοίκους και επιχειρήσεις για διάφορες χρήσεις – κατοικία, εμπόριο ή άλλες δραστηριότητες. Βλ. Kafkoula, Kiki. (2013). On garden-city lines: Looking into social housing estates of interwar Europe. Planning Perspectives. 28. 10.1080/02665433.2013.737708

[2] Την ίδια περίοδο ωστόσο συναντάμε αντίστοιχο σχεδιασμό σε μη προσφυγικές γειτονιές

[3] Επηρεασμένος από το κίνημα Arts and Crafts και τις κοινωνικές ιδέες του Edward Bellamy και Thomas Jefferson, ο Howard Ebenizer οραματίστηκε έναν τύπο πολεοδομικού σχεδιασμού βασισμένο σε αξίες όπως η ισότητα και η συνεργασία (Κοσμάκη, 1991: 29). Η πρώτη υλοποίηση στο Letchworth επιβεβαίωσε την πρακτική αξία του μοντέλου, ενώ σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις, όπως στο Gartenstadt Mannheim, το σχέδιο προσαρμόστηκε με δημιουργικές λύσεις, όπως οι ελλειψοειδείς χαράξεις (Kafkoula, 2013: 171).

[4] Η παραπάνω εύφορη έκταση εξαιτίας της θέσης της, πολύ κοντά στη συμβολή του ποταμού Κηφισού και των ρεμάτων Γιαρλουμπά και Ποδονίφτη εντοπίζεται αδόμητη το 1889 στο απόσπασμα του χάρτη του Γερμανού χαρτογράφου Johann August Kaupert

[5] Τα διατάγματα «περί ανεγέρσεως ευθηνών οικιών» (ΦΕΚ 113Α΄/1923, 228Α΄/1923 και 337Α΄/1923) προέβλεπαν τη δημιουργία οικισμών από ιδιώτες ή συνεταιρισμούς με κρατική έγκριση και υποστήριξη, απευθυνόμενα σε εύπορες κοινωνικές ομάδες

[6] Η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (Ε.Α.Π.) ιδρύθηκε στη Γενεύη με πρωτοβουλία της Κοινωνίας των Εθνών, μετά από αίτημα της Ελλάδας για οικονομική βοήθεια μέσω του «Προσφυγικού Δανείου του 1924» και του «Δανείου Σταθεροποιήσεως του 1928», συνολικού ύψους 10.000.000 λιρών Αγγλίας. Η δράση της Ε.Α.Π. ολοκληρώθηκε με τη διάλυσή της στο τέλος του 1930. Η αποστολή της ήταν η στέγαση και η επαγγελματική αποκατάσταση των προσφύγων. Η ελληνική κυβέρνηση παρείχε γη, κρατικούς πόρους και τεχνικό προσωπικό (Αποστόλου, 2007). Η Αγροτική και η Εθνική Τράπεζα διαχειρίστηκαν τα χρέη των προσφύγων ανάλογα με την ιδιότητά τους. Καθοριστική ήταν η συμβολή του αρχιτέκτονα Κώστα Σγούτα (1923–1928), ο οποίος σχεδίασε προσφυγικούς οικισμούς όπως η Νέα Φιλαδέλφεια και η Καισαριανή. Η Νέα Φιλαδέλφεια βασίστηκε σε γερμανικό πρότυπο κηπουπόλεων, με κυκλικό πολεοδομικό σχέδιο (Α. Παπαδάτης), έργο των Π. Μοίρα, Ι. Γονιωτάκη και Π. Δημητρακόπουλου (Κοσμάκη 1991: 253).

[7] Το ήδη δυσεπίλυτο ζήτημα της υδροδότησης επιβαρύνθηκε ακόμη περισσότερο μετά την εγκατάσταση των προσφύγων (Γκιζελή, 1984:204)

[8] Μετά την κατασκευή των κατοικιών από το Υπουργείο Πρόνοιας, εγκαταστάθηκαν αρχικά πυροπαθείς πρόσφυγες του Γηροκομείου, στους οποίους παραχωρήθηκαν μικρότερες κατοικίες (1 δωμάτιο και κουζίνα)

[9] Από τις διατάξεις αυτής της εποχής που αφορούν στην εξελικτική πορεία της περιοχής είναι και η αναφορά στο Ν 6171 του 1934 (ΦΕΚ 214 Α’/10.07.1934) για τη δεντροφυτεμένη έκταση στα ΒΑ του προσφυγικού πυρήνα του οικισμού, ως «Άλσος» που προσδιορίζει και τις γενικότερες προθέσεις των κατοίκων της για τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της.

[10] Το 1951, η ένταξη των Ο.Τ. 55Α, 56Α και 61Α στο σχέδιο πόλης παραβίασε την πρόβλεψη του αρχικού σχεδίου για προστασία του ρέματος Ποδονίφτη, το οποίο όριζε ζώνη ασφαλείας για την αποτροπή πλημμυρών και την ανάδειξή του ως χώρο αναψυχής, σύμφωνα με τη μελέτη των Κωνσταντοπούλου και Πατρίκιου.

[11] Μεταξύ 1960 και 1967, η συνοικία Απομάχων στον Κόκκινο Μύλο μετατράπηκε από αγροτική σε αστική περιοχή μέσω ένταξης στο σχέδιο πόλης και κατασκευής της εθνικής οδού. Ακολούθησε ανάπτυξη υποδομών, όπως το αμαξοστάσιο τρόλεϊ και εκπαιδευτικό κέντρο. Το 1972, η βόρεια οικιστική ενότητα, μαζί με τις Εργατικές Κατοικίες, ενσωματώθηκε στον Δήμο Νέας Φιλαδέλφειας, σηματοδοτώντας νέα φάση αστικής εξέλιξης. (Καλατζοπούλου κ.α., 2010:3).

[12] Πηγή: Π. Τζώνος , Ο. Διαμαντοπούλου, Χ. Πασσάς «Standards και προδιαγραφές οικιστικών προγραμμάτων στην Ελλάδα» Εκδόσεις ¨Εδρα Κτιριολογίας Π.Σ. Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 1981.

[13] Στοιχεία τυποποίησης με στόχο τη βιομηχανική παραγωγή τους εντοπίζονται στους αντίστοιχους σχεδιασμένους οικισμούς των βιομηχανικά ανεπτυγμένων χωρών, αυτής της χρονικής περιόδου.

[14] Το 2002 δημιουργήθηκε δίκτυο πεζοδρόμων, ενώ το 2003 χαρακτηρίστηκαν διατηρητέες δέκα διπλοκατοικίες δύο βασικών τύπων. Άλλοι σημαντικοί τύποι προσφυγικών πολυκατοικιών δεν συμπεριλήφθηκαν. Το 2011, διατηρητέο κηρύχθηκε το κτίριο στην οδό Μοσχονησίων 8, ενώ το 2012 προστατεύθηκαν σημαντικά κτίρια βιομηχανικής κληρονομιάς, όπως το πρώην εργοστάσιο «Βαμβακουργία» και η καμινάδα του εργοστασίου «Μπριτάννια».

[15] Το διάταγμα του 2003 (ΦΕΚ 254/Δ/25.03.2003) επανέφερε τη χρήση του οικοπέδου του παλαιού γηπέδου της ΑΕΚ ως χώρο αθλητικών εγκαταστάσεων, επιτρέποντας την ανέγερση νέου γηπέδου με αυξημένο ύψος και ειδικούς όρους δόμησης. Προέβλεπε επίσης τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου με κοινόχρηστο πράσινο και κυκλοφοριακές παρεμβάσεις για την ομαλή ένταξη του έργου στην πόλη.

[16] Σύμφωνα με έρευνα πεδίου του 2014 ( Τούση Ε., 2014), το 52% των κατοίκων ήταν απόγονοι προσφύγων, από τους οποίους το 47,2% δεν άλλαξαν ποτέ περιοχή κατοικίας. Το 43,4% παρέμειναν στο προσφυγικό σπίτι πρώτης εγκατάστασης και το 7,9% κατοίκησαν σε παραχωρημένα οικόπεδα. Οι απόγονοι των μικρασιατών προσφύγων, συγκεντρώθηκαν κυρίως στον αρχικό προσφυγικό πυρήνα ή γύρω από αυτόν, ενώ σπάνια σε άλλους οικιστικούς θύλακες.

Αναφορά λήμματος

Τούση Ε. Γεωργοπουλού Στ. Παυλάκη (2025) Νέα Φιλαδέλφεια: Ιστορική Διαδρομή και Σύγχρονες Προκλήσεις, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/νέα-φιλαδέλφεια/ , DOI: https://doi.org/10.17902/20971.128

Αναφορά Άτλαντα

Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9

Βιβλιογραφία

Βασιλείου Ι. (1944) Η Λαϊκή Κατοικία, Κοινωνικές Τεχνικές και Οικονομικές Απόψεις, Η Λαϊκή Κατοικία σε διάφορες ξένες χώρες και στην Ελλάδα, Αθήνα
Βασιλειάδης Δ. (2004) «Πριν από 70 χρόνια στη Νέα Φιλαδέλφεια», Έκδοση Πνευματικού Κέντρου Δήμου Νέας Φιλαδέλφειας.
Γεωργοπούλου Στ., Πάνου Α. (2017) «Η περιβαλλοντική παράμετρος στο σχεδιασμό του αστικού χώρου της Νέας Φιλαδέλφειας και οι διαχρονικές επιδράσεις της στη ζωή των κατοίκων», εισήγηση στο συνέδριο του ΣΑΔΑΣ τμήματος Αττικής «ΑΤΤΙΚΗ ΣΕ ΚΡΙΣΗ», Αθήνα 2017.
Γεωργοπούλου Στ. (2018) «Η διαχρονική αξία των πολεοδομικών σχεδίων στη συγκρότηση και εξελικτική πορεία του Αστικού χώρου της Νέας Φιλαδέλφειας» Εισήγηση σε εσπερίδα στο ΤΕΕ για το εργαστήριο «Διαδρομές της αρχιτεκτονικής από τις απαρχές του μοντερνισμού μέχρι σήμερα στην Αττική» του ΣΑΔΑΣ Τμ. Αττικής.
Γκιζελή,Β. (1984) Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και προέλευση της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα (1920-1930),Επικαιρότητα, Αθήνα
Γρετζελιάς Π. (2002) : επιμέλεια φωτογραφιών και ύλης λευκώματος με θέμα : «Νοσταλγώντας την παλιά Φιλαδέλφεια», Έκδοση Δήμου Νέας Φιλαδέλφειας, Lithoprint
Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων (2006) Η Αττική γη υποδέχεται τους πρόσφυγες του ’22, Κατάλογος έκθεσης, Αθήνα
Γεώργιος Κ. Κακάτσος (1997) «Πορεία μέσα στο χρόνο. Νέα Φιλαδέλφεια – Νέα Χαλκηδόνα» , Ιστορία-Λεύκωμα-Ειδήσεις, έκδοση εφημερίδας «ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ».
Καλατζοπούλου Μ.,Πατρίκιος Γ., Δανεσής Μ. (2010) ΜΕΛΕΤΗ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ-ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ, διαθέσιμο στο τελευταία πρόσβαση 30/5/2025
Καυκουλά Κ. (1990) H ιδέα της κηπούπολης στην ελληνική πολεοδομία του Μεσοπολέμου, Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών
Kafkoula, Kiki. (2013). On garden-city lines: Looking into social housing estates of interwar Europe. Planning Perspectives. 28. 10.1080/02665433.2013.737708.
Κοσμάκη Π. (1991) Σχεδιασμένοι οικισμοί στην Αθήνα του Μεσοπολέμου, Πρότυπα, Εξέλιξη και επιδράσεις στο μεταβαλλόμενο αστικό χώρο, Διδακτορική Διατριβή, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ
Λεοντίδου, Λ. (2017) Φτωχογειτονιές της ελπίδας, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/φτωχογειτονιές-της-ελπίδας/ , DOI: 10.17902/20971.70
Οικονόμου Δ. & ομάδα μελέτης (2014) «Πολεοδομική, Χωροταξική & Περιβαλλοντική θεώρηση του Σχεδίου νομοθετικής ρύθμισης για το Κέντρο Αθλητισμού, Μνήμης και Πολιτισμού στη Ν.Φιλαδέλφεια Αττικής», Έκδοση : ΥΠΕΚΑ, Αθήνα 2014.
Παντέλογλου Κ. (2010)«Ωρισμένα σχετικά με το συνοικισμό των Μικρασιατών Προσφύγων της Νέας Φιλαδέλφειας» Εκδόσεις : ΠΑΝΤΕΛΟΓΛΟΥ (ΚΙ.ΝΕ.ΦΙΛ.) Αθήνα
Παπαδοπούλου,Ε., και Σαρηγιάννης,Γ.Μ., (2007) Η εγκατάσταση των προσφύγων του ’22 στο Λεκανοπέδιο Αθηνών. Η σημερινή κατάσταση των προσφυγικών εγκαταστάσεων στην Αθήνα. Δυνατότητες προστασίας. Ερευνητικό Πρόγραμμα ΕΜΠ, Αθήνα
Ρούσση Β. (2011) Τα σπίτια του Μεσοπολέμου στην Αττική. Αστική, προαστική, εξοχική κατοικία., Διδακτορική Διατριβή, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ
Τούση Ε. (2014) Ο αστικός χώρος ως πεδίο μετασχηματισμών υπό το πρίσμα του προσφυγικού ζητήματος. Η περίπτωση της ευρύτερη περιοχής Αθήνας Πειραιά. [Urban socio-spatial transformations in the light of the refugee issue. The case of the urban agglomeration of Athens-Piraeus.] Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας διαθέσιμο στο https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/42796#page/1/mode/2up

Άλλες πηγές

Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Δήμου Φιλαδέλφειας – Χαλκηδόνος 2014 – 2019