Η κοινωνικοοικονομική ταυτότητα της ευρύτερης περιοχής του Πεδίου Άρεως
Μυωφά Νικολίνα|Πολύζου Ίρις|Σπυρέλλης Σταύρος Νικηφόρος
2025 | Δεκ
Το Πεδίο του Άρεως αποτελεί έναν ιδιαίτερα σημαντικό δημόσιο χώρο για τους κατοίκους της Αθήνας, λειτουργώντας ως πυκνός πυρήνας πρασίνου και κοινωνικοποίησης για πληθυσμούς που ζουν σε γειτονιές με έντονη δόμηση. Το λήμμα αυτό εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο οι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής βιώνουν, χρησιμοποιούν και νοηματοδοτούν το πάρκο, μέσα από τις καθημερινές τους πρακτικές και τις προσωπικές τους αφηγήσεις.
Η μελέτη εκκινεί θεωρητικά από την αλληλεπίδραση μεταξύ του χώρου και του κοινωνικού συνόλου (Massey, 2005): ερευνά δηλαδή το χωρικό αποτύπωμα των κοινωνικών σχέσεων και τον ρόλο των χωρικών μεταλλαγών στη διαμόρφωση ευρύτερων κοινωνικών συσχετισμών. Υιοθέτειται δηλαδή μια χωρο-κοινωνική προσέγγιση που επιτρέπει να μελετήθούν, εν όλω ή εν μέρει, οι κοινωνικές και χωρικές μεταλλαγές στην Αθήνα σήμερα.
Αρχικά κάνουμε μια λεπτομερή ανάλυση των διαθέσιμων χωρο-κοινωνικών δεδομένων σε έξι επιμέρους γειτονιές που περικλείουν το Πεδίο από το 1991 έως και σήμερα, χαρτογραφώντας τα εν λόγω στοιχεία (SeDe, 2025) [1]. Στη συνέχεια παρουσιάζονται επιλεκτικά αποσπάσματα από το προφορικό υλικό 22 ημιδομημένων συνεντεύξεων με κατοίκους των γειτονιών αυτών που συχνάζουν στο πάρκο. Οι συνεντεύξεις επιχειρούν να φωτίσουν την πολύπλευρη σχέση τους με το Πεδίο ως χώρο αναψυχής, περιπάτου, κοινωνικών συναναστροφών, άθλησης, αλλά και ως τόπο μνήμης, καθημερινότητας και διαμόρφωσης καθημερινών ιστοριών. Παράλληλα, ο σχεδιασμός νοητικών χαρτών από τους/τις συνεντευξιαζόμενους/νες επιτρέπει την ανάδυση του τρόπου με τον οποίο οι ίδιοι αντιλαμβάνονται χωρικά τη γειτονιά τους και τη θέση του Πεδίου Άρεως σε αυτήν (Lynch, 1969; Choplin & Delage, 2011) [2].
Η σύντομη ιστορία του Πεδίου
Το Πεδίο του Άρεως αποτελεί έναν δημόσιο χώρο άρρηκτα συνδεδεμένο με τις κεντρικές περιοχές της Αθήνας. Ήδη από το 1843 βρίσκεται εκεί το μνημείο του Ιερού Λόχου, ενώ στην ευρύτερη περιοχή είχαν εγκατασταθεί οι στρατώνες του Ιππικού και η Σχολή Ευελπίδων. Η σύνδεση με τον στρατό είναι, επομένως, έντονη και πιθανότατα από αυτήν προέρχεται και η ονομασία του, κατ’ αναλογία με το Champ de Mars στο Παρίσι.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, έναν αιώνα μετά, η περιοχή έχει εδραιωθεί ως χώρος αναψυχής, ενώ γύρω της αναπτύσσεται η αστική επέκταση προς τον βορρά. Σημαντική καμπή αποτέλεσε η εγκατάσταση προσφύγων μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, πολλοί από τους οποίους βρήκαν προσωρινή στέγη στο πάρκο. Την παρουσία τους στην περιοχή προδίδει και η εικονογράφηση του Ναού του Αγίου Χαραλάμπους από τον Αϊβαλιώτη Φώτη Κόντογλου. Τότε πραγματοποιείται και ο σχεδιασμός που δίνει στο πάρκο τη σημερινή του μορφή. Παράλληλα ενισχύεται και ο μνημειακός χαρακτήρας του με την τοποθέτηση αγαλμάτων, όπως του Κωνσταντίνου και της Αθηνάς, καθώς και με τη Λεωφόρο των Ηρώων, όπου από το 1937 έως το 2005 τοποθετήθηκαν 21 προτομές.
Εικόνες 1 – 6: Τοπόσημα του Πεδίου
Πηγή: Ερευνητικό Πρόγραμμα Πεδίον Άρεως (2025)
Από το 1950 έως το 1980 η αντιπαροχή οδηγεί σε έντονη ανοικοδόμηση και το πάρκο γίνεται διέξοδος για μια όλο και πιο πυκνοδομημένη Αθήνα. Μετά το 1990 ο χαρακτήρας της ευρύτερης περιοχής που περικλείει το πάρκο μεταβάλλεται: από περιοχή μεσοαστικής ιδιοκατοίκησης εξελίσσεται σε περιοχή μικτού κοινωνικοοικονομικού και εθνοτικού προφίλ. Το πάρκο εισέρχεται σε μια φάση εγκατάλειψης, η οποία κορυφώνεται όταν το 2008 ξεκινούν τα έργα ανάπλασης του. Για δύο χρόνια θα παραμένει κλειστό, ενώ τα έργα δεν ολοκληρώνονται ποτέ λόγω χρεοκοπίας του εργολάβου. Η οικονομική κρίση την ίδια περίοδο επιβαρύνει ακόμη περισσότερο την κατάσταση. Στις αρχές της δεκαετίας του 2010, η λειτουργία του πάρκου τροποποιείται με την κατασκευή περίφραξης, η οποία θα προκαλέσει έντονες συζητήσεις σε σχέση με την ελεύθερη ή μη πρόσβαση στους δημόσιους χώρους.
Η δεκαετία του 2010 αποδεικνύεται κρίσιμη: το πάρκο βρίσκεται σε φάση εγκατάλειψης χωρίς χρηματοδότηση, ενώ σταδιακά γίνεται σημείο χρήσης και διακίνησης ναρκωτικών. Στα μέσα της δεκαετίας φιλοξενεί ομάδες προσφύγων αποκτώντας εκ νέου, σχεδόν έναν αιώνα μετά την άφιξη των Μικρασιατών του ’22, έναν ρόλο προσωρινής φιλοξενίας μετακινούμενων πληθυσμών. Τα εμβληματικά καταστήματα αναψυχής, όπως το Άλσος του Οικονομίδη και το Green Park, σταδιακά εγκαταλείπονται και αυτά. Τομή στην μέχρι τότε πορεία του πάρκου είναι η κινητοποίηση μερίδας κατοίκων, οι οποίοι διατυπώνουν αιτήματα για την «επαναφορά του πάρκου στην πόλη» και τη βελτίωση εν γένει των συνθηκών συντήρησής του.
Εικόνες 7-11: Η σύγχρονη καθημερινότητα του Πεδίου
Πηγή: Ερευνητικό Πρόγραμμα Πεδίον Άρεως (2025)
Σήμερα το Πεδίο του Άρεως φαίνεται να γνωρίζει εκ νέου μια φάση έντονης χρήσης του. Τα δεδομένα της τελευταίας απογραφής δείχνουν ότι νέοι κάτοικοι εγκαθίστανται στην περιοχή, ενώ ειδικά μετά την πανδημία αρκετοί είναι οι κάτοικοι της πόλης που φαίνεται να επαναδιεκδικούν τους ελεύθερους χώρους πρασίνου. Από τις μαρτυρίες των κατοίκων που συλλέξαμε, προκύπτει μια βελτιωμένη συνθήκη συντήρησης του πάρκου, σε συνδυασμό όμως με μια όλο και πιο εκτεταμένη χρήση του από εμπορικές ή διαφημιστικές δράσεις.
Η ανάλυση των 22 αφηγήσεων κατοίκων, ενώ σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί ως αντιπροσωπευτική, δείχνει ότι ο δεσμός που αναπτύχθηκε, προοδευτικά, ανάμεσα στους κατοίκους και το Πεδίο του Άρεως ήταν και παραμένει πυκνός. Το Πεδίο εμφανίζεται στον λόγο τους ως ένα «δικό τους» πάρκο, τοπικής και καθημερινής χρήσης.
Οι επιμέρους γειτονιές
Για τις ανάγκες της ανάλυσης προχωρήσαμε στον ορισμό 6 υπο-περιοχών (Χάρτης 1).
Η πρώτη περιοχή διαφοροποιείται αρκετά από τις υπόλοιπες και εντοπίζεται στα δυτικά της Οδού Πατησίων (28ης Οκτωβρίου) φτάνοντας μέχρι και την Λεωφόρο Αχαρνών. Στα βόρεια ορίζεται από την Οδό Αγίου Μελετίου και στα νότια από την Οδό Μάρνη. Η ζώνη αυτή περιλαμβάνει σημαντικούς δημόσιους χώρους της πόλης όπως η Πλατεία Βικτωρίας, ενώ αποτελεί, αναμφίβολα, περιοχή της οποίας η κοινωνικό-οικονομική και η εθνοτική της σύσταση άλλαξε σημαντικά από τις αρχές της δεκαετίας του 1990: οι κάτοικοι από αναπτυσσόμενες χώρες από το 5% το 1991 αποτελούν το 43,3% του πληθυσμού το 2011.
Χάρτης 1: Οριοθέτηση γειτονιών στην ευρύτερη περιοχή του Πεδίου του Άρεως
Στα ανατολικά του Πεδίου του Άρεως, χωροθετούνται δύο γειτονιές με αρκετά κοινά χαρακτηριστικά, το Πολύγωνο και του Γκύζι. Το Πολύγωνο, στα βορειοανατολικά, θεωρείται ίσως η λιγότερο «ιδιαίτερη» από τις γειτονιές που περιβάλλουν το Πεδίο του Άρεως, ενώ και η άμεση επαφή του με το πάρκο είναι σχετικά περιορισμένη. Πρόκειται για μια πυκνοδομημένη περιοχή κατοικίας που βρίσκεται ανάμεσα στην Κυψέλη και του Γκύζη, συνδυάζοντας ορισμένα από τα χαρακτηριστικά των δύο αυτών ζωνών, αλλά και διαφοροποιούμενη σταδιακά όσο μετακινούμαστε από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Η περιοχή του Γκύζη, από την άλλη, φαίνεται να έχει μείνει εκτός των πιο έντονων αλλαγών που έχουν επηρεάσει το κέντρο της Αθήνας τα τελευταία χρόνια. Ειδικότερα, δεν έχει ακόμη επηρεαστεί στον ίδιο βαθμό από την άνοδο της αγοράς ακινήτων, ενώ διαθέτει ένα σχετικά νεότερο οικιστικό απόθεμα. Το Γκύζη «αγκαλιάζει» το πάρκο και συνδέεται άμεσα με τον λόφο Φιλοπούλου, που αποτελεί φυσική του συνέχεια. Είναι η μοναδική γειτονιά στην οποία δεν παρεμβάλλεται μεγάλος οδικός άξονας, γεγονός που ενισχύει την αίσθηση εγγύτητας και συνοχής με τον δημόσιο χώρο του Πεδίου.
Η τέταρτη ζώνη περιλαμβάνει το δυτικό τμήμα της Κυψέλης, ανατολικά της Πατησίων και βόρεια του Πεδίου. Εκτείνεται έως τη Φωκίωνος Νέγρη και μέχρι τα δικαστήρια της παλαιάς Σχολής Ευελπίδων. Η Κυψέλη έχει μεταμορφωθεί σημαντικά τις τελευταίες δεκαετίες, υφιστάμενη αλλαγές στη στεγαστική αγορά και στις επαγγελματικές χρήσεις. Ιδιαίτερα έντονες είναι οι τάσεις τουριστικοποίησης, οι οποίες περιορίζουν την πρόσβαση σε προσιτή κατοικία για τα οικονομικά πιο ευάλωτα νοικοκυριά.
Στα νότια του Πεδίου βρίσκεται η πέμπτη γειτονιά, που περιλαμβάνει μέρος των Εξαρχείων και κυρίως την περιοχή του «Μουσείου». Είναι μια περιοχή με υψηλότερο κοινωνικοεπαγγελματικό προφίλ κατοίκων, η οποία επηρεάζεται άμεσα από τις μεταλλαγές των Εξαρχείων, όπως την είσοδο νέων παικτών στην αγορά ακινήτων και τον πολλαπλασιασμό των χρήσεων αναψυχής. Η περιοχή συνδέεται και με υπερτοπικές χρήσεις, όπως το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και το Αρχαιολογικό Μουσείο, ενώ οι κάτοικοι μπορούν να βρουν διέξοδο και ανατολικότερα, στον Λόφο του Στρέφη.
Τέλος, η έκτη γειτονιά αφορά την οδό Μαυρομματαίων, παραδοσιακό προπύργιο υψηλών κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων που γνώρισε παρατεταμένη πληθυσμιακή συρρίκνωση και έντονη υποβάθμιση μετά την δεκαετία του 1990. Στην απογραφή του 2021 καταγράφεται αύξηση των υψηλών κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών, παραμένει όμως η πλέον γερασμένη περιοχή με τα υψηλότερα ποσοστά κατοίκων άνω των 65.
Η χωρο-κοινωνική ταυτότητα της περιοχής
Η ευρύτερη περιοχή
Η πληθυσμιακή εξέλιξη των επιμέρους γειτονιών ακολουθεί κοινές τάσεις: μια απότομη αλλαγή στη σύνθεση του πληθυσμού και αύξησή του μεταξύ 1991 και 2001, μια σημαντική μείωση μέχρι το 2011 και τέλος μια σταθεροποίηση μεταξύ 2011 και 2021. Εξαίρεση αποτελεί η γειτονιά της Μαυροματαίων, η μικρότερη πληθυσμιακά, η οποία φαίνεται να μην έχει σημαντικές διακυμάνσεις.
Η αύξηση του πληθυσμού που αποτυπώνει η απογραφή του 2001 συνδέεται με την εισροή μεταναστών που καταφέρνει, πρόσκαιρα, να βάλει ένα θετικό πρόσημο στο πληθυσμιακό ισοζύγιο κατά τη διάρκεια μιας περιόδου που οι Αθηναίοι γυρίζουν την πλάτη στο πυκνοδομημένο κέντρο της πόλης. Κατά την επόμενη δεκαετία, καθώς οι ροές αυτές θα περιοριστούν, η μείωση του πληθυσμού θα γίνει ξεκάθαρη. Η απογραφή του 2011 αναδεικνύει τη φάση συρρίκνωσης που βιώνουν οι κεντρικές περιοχές, μια φάση η οποία συνοδεύεται από γενικότερη πτώση του βιοτικού επιπέδου, η οποία εντείνεται από τη χρηματοπιστωτική κρίση μετά το 2008.
Γράφημα 1: Η πληθυσμιακή εξέλιξη των 6 γειτονιών, 1991-2021
Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015, ΕΛΣΤΑΤ 2021
Η αρνητική πληθυσμιακή τάση περιορίζεται την δεκαετία του 2010 και περνάμε σε μια περίοδο σταθεροποίησης. Η τάση αυτή σε άλλες περιοχές συνοδεύεται με μικρή μείωση, όπως σε Κυψέλη, Γκύζη και Πολύγωνο, και σε άλλες με μικρή αύξηση του πληθυσμού, όπως στα Εξάρχεια και Δυτικά της Πατησίων.
Πέρα από τη γενική παρουσίαση των πληθυσμιακών μεταβολών, σημαντικά συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε και από την εξέταση 5 επιμέρους δεικτών. Συγκεκριμένα επιλέξαμε τη γήρανση του πληθυσμού (κατανομή πληθυσμού άνω το 65), τη συγκέντρωση ατόμων παιδικής ηλικίας ή αρχικής εφηβείας (κατανομή πληθυσμού μέχρι 14 ετών), την εκπροσώπηση υψηλών (Διευθυντικά στελέχη και Επαγγελματίες – ISCO08 1&2) και χαμηλών (Τεχνίτες, Ειδικευμένοι και Ανειδίκευτοι εργάτες – ISCO08 6-9) (ILO, 2023) επαγγελματικών κατηγοριών, αλλά και την παρουσία πληθυσμών από αναπτυσσόμενες χώρες (UNDP, 2011) [3].
Με τη βοήθεια του πίνακα 2 μπορούμε να αποκτήσουμε μια σύνθετη εικόνα των αλλαγών που έλαβαν χώρα συνολικά, τα τελευταία 30 χρόνια, στις γειτονιές αυτές σε σχέση με την υπόλοιπη μητροπολιτική περιοχή.
Πίνακας 2: Το κοινωνικό προφίλ των 5 γειτονιών, Συντελεστής Χωροθέτησης (Location Quotients – LQ [4]) 1991-2021
Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015, ΕΛΣΤΑΤ 2021
Οι περιοχές που εξετάζουμε φαίνεται να ακολουθούν τη γενικότερη τάση γήρανσης που χαρακτήρισε το κέντρο της Αθήνας τις τελευταίες δεκαετίες, με υπερεκπροσώπηση ατόμων άνω των 65 ετών και υποεκπροσώπηση ατόμων κάτω των 14. Ωστόσο, η τάση αυτή δείχνει να περιορίζεται τα τελευταία χρόνια (Γραφήματα 3 & 4). Η υπερεκπροσώπηση της τρίτης ηλικίας μειώνεται σταθερά και πλησιάζει τον μέσο όρο της Μητροπολιτικής Περιοχής, ενώ η μειούμενη παρουσία νεότερων ατόμων παρουσιάζει σταθεροποίηση και θετική μεταβολή μετά το 2011.
Γραφήματα 3 &4: Ο Συντελεστής χωροθέτησης (ΣΧ) για την ηλικιακή κατηγορία κάτω των 14 ετών και την ηλικιακή κατηγορία 65 ετών και άνω στις 6 γειτονιές μελέτης, 1991-2021
Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015, ΕΛΣΤΑΤ 2021
Χάρτες 1-4: Κατανομή ηλικιακής κατηγορίας κάτω το 14 ετών και ηλικιακής κατηγορίας 65 ετών και άνω στις 6 γειτονιές μελέτης, ΜΟΧΑΠ 1991 & 2021
Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015, ΕΛΣΤΑΤ 2021
Η κοινωνικο-επαγγελματική ταυτότητα των περιοχών (γραφήματα 5 & 6) έχει μεταβληθεί ριζικά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. Από περιοχές όπου υπερίσχυαν οι υψηλές επαγγελματικές κατηγορίες (ISCO 1, 2, 3) το 1991, το 2011 είχαν μετατραπεί σε περιοχές κυρίως χαμηλών επαγγελματικών κατηγοριών (ISCO 5, 6, 7, 8, 9) Όπως θα αναφερθεί παρακάτω, οι μεταβολές αυτές σχετίζονται και με τη μεγάλη συγκέντρωση μεταναστών που δέχτηκαν οι περιοχές αυτές κατά τις προηγούμενες δεκαετίες.
Την τελευταία δεκαετία, ωστόσο, παρατηρείται μια αντιστροφή αυτής της τάσης, ένδειξη των αλλαγών που συντελούνται στην πόλη. Η απογραφή του 2021 αποτυπώνει μια σχετική σταθεροποίηση, καθώς και μία,έστω περιορισμένη,αύξηση των υψηλών και μείωση των χαμηλών επαγγελματικών κατηγοριών σε όλες τις περιοχές. Tο εύρημα αυτό χρειάζεται προσεκτική ερμηνεία αφού η μείωση των χαμηλότερων επαγγελματικών κατηγοριών δεν υποδηλώνει πραγματική αλλαγή στο επαγγελματικό προφίλ των κατοίκων. Έρευνες έχουν δείξει ότι η αύξηση των ενδιάμεσων επαγγελματικών κατηγοριών—ιδίως σε χαμηλότερες θέσεις του τομέα των υπηρεσιών, όπως πωλητές καταστημάτων και διανομείς—δεν μπορεί να θεωρηθεί εύκολα ως κοινωνική άνοδος από τα παραδοσιακά εργατικά επαγγέλματα και σχετίζεται περισσότερο με διαρθρωτικές αλλαγές στην απασχόληση (Maloutas & Spyrellis, 2025). Η τάση αυτή συνδέεται επιπλέον με δημογραφικές μεταβολές, όπως η σταθερά αυξανόμενη συμμετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναμικό, ιδιαίτερα στην Αθήνα (από 34,3% το 1991 σε 43,8% το 2011). Παράλληλα, στον συγκεκριμένο επαγγελματικό τομέα καταγράφεται υψηλή συμμετοχή ατόμων δεύτερης γενιάς μεταναστών, σε μεγαλύτερο βαθμό σε σχέση με την προηγούμενη γενιά (Polyzou & Spyrellis, 2024; Vaiou, 2021).
Ως προς τη χωρική εκπροσώπηση των υψηλών επαγγελματικών κατηγοριών στην ευρύτερη περιοχή μελέτης, με εξαίρεση την υπο-περιοχή Δυτικά της Πατησίων, αυτή παραμένει υψηλότερη από τον μέσο όρο της Μητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας, κυρίως λόγω και του κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού (Maloutas & Spyrellis, 2016). Ειδικότερα, η παρουσία τους είναι εντονότερη στα Εξάρχεια και την Μαυρομματαίων, ενώ σε Κυψέλη, Γκύζη και Πολύγωνο η εν λόγω επαγγελματική ομάδα δεν παρουσιάζει απόκλιση από τον μέσο όρο.
Γραφήματα 5 & 6: Ο Συντελεστής χωροθέτησης (ΣΧ) για τις υψηλότερες και τις χαμηλότερες επαγγελματικές κατηγορίες στις 6 γειτονιές μελέτης, 1991-2021
Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015, ΕΛΣΤΑΤ 2021
Χάρτης 5 – 8: Κατανομή υψηλότερων και χαμηλότερων επαγγελματικών κατηγοριών στις 6 γειτονιές μελέτης, ΜΟΧΑΠ 1991 & 2021
Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015, ΕΛΣΤΑΤ 2021
Ιδιαίτερης σημασίας είναι η παρουσία των ξένων υπηκόων από αναπτυσσόμενες χώρες. Οι ομάδες αυτές που κατέφθασαν αθρόα μετά το 1991 στην πρωτεύουσα, στεγάστηκαν σε μεγάλο βαθμό στο κτηριακό απόθεμα των κεντρικών περιοχών, στο κενό δηλαδή απόθεμα που προέκυψε από την προαστιοποίηση των δεκαετίων 1980-1990. Το 1991, η παρουσία τους είναι οριακά υψηλότερη από τον μέσο όρο (1,1%). Το 2011 καταγράφεται, σε επίπεδο Μητροπολιτικής Αθήνας, μέσος όρος 9,5%, και στις περιοχές αναφοράς οι υπήκοοι αναπτυσσόμενων χωρών κινούνται μεταξύ 15,2% (Πολύγωνο και Μαυρομματαίων) και 43,3% (Δυτικά της Πατησίων) (Χάρτες 9 &10).
Γράφημα 7: Ο Συντελεστής χωροθέτησης (ΣΧ) για τον πληθυσμό από αναπτυσσόμενες χώρες στις 6 γειτονιές μελέτης, 1991-2021
Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015, ΕΛΣΤΑΤ 2021
Χάρτης 9 & 10: Κατανομή πληθυσμού από αναπτυσσόμενες χώρες στις 6 γειτονιές μελέτης, ΜΟΧΑΠ 1991 & 2021
Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015, ΕΛΣΤΑΤ 2021
Λόγοι και αφηγήσεις των κατοίκων για το Πεδίον και τις γειτονιές του
Με βασικά ερωτήματα τη χρήση του πάρκου και τη συμπερίληψή του (ή μη) στις καθημερινές διαδρομές των κατοίκων, εστιάζουμε στο προφορικό υλικό των 22 συνεντεύξεων. Ειδικότερα, σε τμήματα του υλικού που σχετίζονται με τους νοητικού χάρτες.
Γκύζη: στοιχεία μιας πυκνής σχέσης
Εννέα από τις συνεντεύξεις μας έγιναν με κατοίκους από του Γκύζη. Εντοπίσαμε σχέσεις διαχρονικές, οι οποίες ναι μεν έχουν εξελιχθεί χρονικά, διατηρούν όμως μια πυκνή και σταθερή σχέση με το Πεδίο. Οι μαρτυρίες των παλαιότερων κατοίκων αποτυπώνουν μια συνεχή και καθημερινή επαφή: “Όλες, όλοι, όλη η Γκύζη […] κατέβαιναν, δεν είχαν πολλά πράγματα να κάνουν, ας πούμε, δεν είχαν τότε ούτε και πολλή τηλεόραση, δεν είχαν τηλεοράσεις. Και πήγαιναν, ας πούμε, συνέχεια. Ήτανε έτσι ένας περίπατος, η βόλτα τους” (Λουκία, 75 ετών). Η χρήση, ή καλύτερα οι χρήσεις, του Πάρκου φαίνεται να αλλάζουν μαζί με το “μεγάλωμα” των κατοίκων που ζουν σε εγγύτητα με αυτό. Η συνεντευξιαζόμενη συνεχίζει: “τώρα δεν πάω γιατί […] Βόλτα δεν κάνω τώρα. Πρώτα πηγαίναμε πάρα πολύ συχνά. Τώρα, όχι, δεν πάω, δεν μπορώ να πω ότι πηγαίνουμε”.
Χάρτης 11: Το Πεδίο του Άρεως
Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015, ΕΛΣΤΑΤ 2021
Για τους ηλικιακά νεότερους κατοίκους, το Πεδίον φαίνεται να είναι βασικό σημείο έλξης για την εγκατάστασή τους και συστατικό στοιχείο ορισμού της γειτονιάς τους. Ο παρακάτω συνεντευξιαζόμενος, ορίζει τη γειτονιά του ως “Πεδίον του Άρεως” και συγκεκριμένα: “Εγώ τώρα το λέω Πεδίον Άρεως πρακτικά, γιατί ναι είναι στη γειτονιά Γκύζη ας πούμε, αλλά θεωρώ Γκύζη πιο πολύ προς το κομμάτι προς την πλατεία Γκύζη πάνω. Δηλαδή εδώ το λέω είτε Βαλτινών ή σαν Άλσος δικαστηρίων ή σαν Πεδίον Άρεως […]” (Αλέξανδρος, 36 ετών, βλ. νοητικός χάρτης 1). Κάτοικος της ίδιας περίπου ηλικίας μας αφηγείται “Περπατώντας τυχαία εντελώς ανακάλυψα αυτήν την περιοχή, και είδα την αγγελία στο ισόγειο. Όταν είδα τη θέα από το μπαλκόνι έπαθα σοκ. Μείναμε εδώ χάρη στο Πεδίον” (Κωνσταντίνα, 40 ετών). Όπως αναδεικνύεται και στην περίπτωση της Κυψέλης, η πυκνή σχέση με το Πεδίον προκύπτει και από τη συνέχιση μιας συχνά οικογενειακής κατοίκησης στην περιοχή του Γκύζη.
Γράφημα 8: Νοητικός χάρτης κατοίκου Γκύζι
Πηγή: Ερευνητικό Πρόγραμμα Πεδίον Άρεως (2025)
Εξάρχεια – Μουσείο: συμπληρωματικός ρόλος του Πεδίου
Το υλικό που συλλέξαμε για την περιοχή δείχνει ότι το πάρκο διαδραματίζει έναν περισσότερο συμπληρωματικό ρόλο στην καθημερινότητα των τριών συνεντευξιαζόμενων μας. Η εγγύτητα με άλλους χώρους πρασίνου, κυρίως ο Λόφος του Στρέφη, καθώς και η σύνδεση με τον Εθνικό Κήπο, μέσω των κεντρικών αξόνων της Ακαδημίας και της Πανεπιστημίου, αφήνουν μικρότερες λειτουργικές συνδέσεις με το Πεδίο.
Έτσι, φαίνεται ότι το Πεδίο αποτελεί σχετικά πιο πρόσφατη “προσθήκη” στην καθημερινότητα του Γιώργου, 45 ετών και ιδιοκτήτη διαμερίσματος επί της οδού Ζαΐμη: “Δεν είχα καμία σχέση με το πάρκο. Ως παιδάκι έπαιζα στην Δεξαμενή ή στον Άγιο Νικόλαο. Αλλά και μετά [ως ενήλικας] δεν είχα καμία επαφή με το Πεδίον, δηλαδή θα πήγαινα αν είχε κάποιο φεστιβάλ. Π.χ. ένα μουσικό φεστιβάλ που έκανε μια ομάδα «Ο τρόμος του κενού». Απέκτησα επαφή με το Πεδίο μέσα στην καραντίνα. Τότε που έμενα στου Γκύζη, οπότε πηγαίναμε στο Πεδίον για να κάτσουμε να κάνουμε τη βόλτα μας και έτσι απέκτησα μια εξοικείωση με το μέρος και τώρα κατά κύριο λόγο πηγαίνω λόγω του παιδιού”. Στη συνέχεια της συνέντευξης επισημαίνει τον τοπικό χαρακτήρα του Πεδίου, συγκριτικά με τους μεγάλους χώρους πρασίνου του κέντρου της Αθήνας: “Δεν έχει το Πεδίο, κάτι το οποίο το κάνει ιδιαίτερο ώστε να πάει κάποιος εκεί αν δεν μένει κοντά. Ο Εθνικός κήπος έχει παιδική χαρά στην οποία θα πας επί τούτου. Το Πεδίον έχει μια παιδική χαρά, η οποία είναι οριακά εντάξει” (Γιώργος, 45 ετών, βλ. νοητικός χάρτης 2)
Γράφημα 9: Νοητικός χάρτης κατοίκου Εξαρχείων
Πηγή: Ερευνητικό Πρόγραμμα Πεδίον Άρεως (2025)
Δυτικά της Πατησίων
Και οι τρεις πληροφορητές μας, κάτοικοι της περιοχής που ορίζεται ως Δυτικά της Πατησίων, εγκαταστάθηκαν σχετικά πρόσφατα στη γειτονιά. Η σχέση του Βαγγέλη, 29 ετών, με το Πεδίο του Άρεως μεταβλήθηκε στο πέρασμα του χρόνου, καθώς μετακινήθηκε από τα Εξάρχεια στην Κυψέλη στις αρχές του 2020 και, πολύ πρόσφατα, στην περιοχή Δυτικά της Πατησίων. Όπως διαφαίνεται, η αλλαγή της γειτονιάς κατοίκησης επηρέασε τη συχνότητα επισκέψεων στο πάρκο. Κατά το διάστημα που διέμενε στα Εξάρχεια, δεν το επισκεπτόταν, καθώς το αντιλαμβανόταν ως «ένα σαφές όριο με την Κυψέλη […] Οπότε δεν ήταν τόσο πολύ χώρος επισκεψιμότητας, ήταν πιο πολύ όριο» (Βαγγέλης, 29 ετών).
Αντιθέτως, η Κλειώ δεν επισκέπτεται σήμερα το Πεδίο. Πιο συγκεκριμένα, γνώρισε το πάρκο και τη γειτονιά μέσα από τις επισκέψεις της στη γιαγιά της, κατά την περίοδο της πανδημίας. Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά: “Δεν ερχόμουνα κιόλας στην περιοχή πολύ μέχρι την περίοδο του covid που ερχόμουνα γιατί μάζευε κόσμο στο Πεδίον του Άρεως και στην Αγίου Γεωργίου. Αλλά δεν την ήξερα αυτή την περιοχή, ερχόμουν μόνο για να επισκεφθώ τη γιαγιά μου [….] Μαζευόταν πάρα πολύς κόσμος εκεί [στο Πεδίον], μας διώχνανε στις 6 που είχε την απαγόρευση και φεύγαμε και ερχόμασταν στην πλατεία Αγίου Γεωργίου” (Κλειώ, 30 ετών, βλ. νοητικός χάρτης 3). Θεωρεί ότι η περίοδος της πανδημίας συνέβαλε στο να γνωρίσει πολύς κόσμος το Πεδίον, ακόμη και άτομα που προηγουμένως δεν το επισκέπτονταν όπως και η ίδια.
Γράφημα 10: Νοητικός χάρτης κατοίκου Δυτικά της Πατησίων
Πηγή: Ερευνητικό Πρόγραμμα Πεδίον Άρεως (2025)
Μαυρομματαίων: η γειτονιά έναντι του πάρκου, στοιχεία μιας αραιής σχέσης
Από τις τρεις συνεντεύξεις που διενεργήσαμε στην περιοχή διαφαίνεται ότι οι σχέσεις των κατοίκων της οδού Μαυρομματαίων με το Πεδίον είναι αραιές παρόλο που η γειτονιά αυτή βρίσκεται σε άμεση εγγύτητα με το πάρκο. Όπως ανέφερε ο Φίλιππος, 25 ετών φοιτητής, είναι “η κατεξοχήν γειτονιά του πάρκου […] ήταν ο πρώτος δρόμος απέναντι από το πάρκο με διαφήμιση όταν πουλούσαν τα διαμερίσματα τότε, «έναντι πάρκου». […] Ας πούμε και στη δική μου πολυκατοικία αν σκεφτώ, δεν νομίζω ότι κανένας από την πολυκατοικία θα πάει στο πάρκο. Και είναι και οι περισσότεροι πολύ παλιοί. […] Δεν πάνε, δεν πάνε. Δεν ξέρω γιατί. Επειδή είναι τέτοια η επαγγελματική τους δραστηριότητα; Δεν έχουν χρόνο; Αλλά δεν το θεωρούν και τόσο βόλτα, ας πούμε, να πάνε για αναψυχή στο πάρκο. […]. Αλλά κυρίως οι πολύ παλιοί κάτοικοι δεν το πολύ επισκέπτονται θα έλεγα” (Φίλιππος, 26 ετών).
Αντιθέτως, η Ελευθερία, 75 ετών, που κατοικεί στη γειτονιά εδώ και 40 χρόνια ανέφερε ότι η συχνότητα με την οποία επισκέπτεται το Πεδίον του Άρεως έχει μεταβληθεί με την πάροδο του χρόνου. Αν και δεν θυμάται με ακρίβεια τις χρονικές περιόδους των αλλαγών, σημειώνει ότι όταν εγκαταστάθηκε με τους γονείς της στην περιοχή, επισκεπτόταν πολύ συχνά το πάρκο, καθώς είχε σκυλιά και τα πήγαινε βόλτα εκεί. Στη συνέχεια, όπως αναφέρει, η παρουσία μεταναστών που διέμεναν στο πάρκο άλλαξε τη σχέση της με τον χώρο: “Ένιωθες ότι παραβιάζεις την ιδιωτικότητα τους ακόμα κι αν κοιμόταν στη σκηνή. Πως θα πας δηλαδή να περάσεις μπροστά από τη σκηνή του; Δεν αισθανόσουν άνετα. Μετά φύγανε οι μετανάστες […] μετά φέρανε ναρκομανείς […] και κάπου εκεί έτσι άρχισα να μην κάνω πολύ κέφι να πηγαίνω. Έχασα και τα σκυλάκια μου βέβαια και δεν είχα να πάω βόλτα” (Ελευθερία, 75 ετών).
Κοινό στοιχείο και για τους τρεις αποτελεί η προτίμηση για επισκέψεις στο πάρκο τις πρωινές ώρες. Η Ελευθερία διευκρίνισε πως αυτή η επιλογή δεν σχετίζεται με κάποιο αίσθημα ανασφάλειας συγκεκριμένα για το πάρκο αλλά, όπως ανέφερε, το βράδυ αισθάνεται γενικότερη ανασφάλεια στους δρόμους της πόλης. Συνεπώς αυτός είναι και ο λόγος που επιλέγει να μην επισκέπτεται το πάρκο τις βραδινές ώρες και όχι κάποια συγκεκριμένη αρνητική εμπειρία που σχετίζεται με το Πεδίον. Αντιθέτως, οι δύο πληροφορητές που εγκαταστάθηκαν στη γειτονιά τα τελευταία χρόνια, παρότι δηλώνουν ότι αισθάνονται γενικά ασφαλείς στο Πεδίο, επισημαίνουν πως αυτή η αίσθηση δεν ισχύει για όλα τα σημεία του πάρκου. Σύμφωνα με τον Φίλιππο, “στις διαδρομές, στα μονοπάτια, προφανώς εκεί είναι πιο απόμερα πιο, πώς να το πω, πιο επικίνδυνα ίσως. Νιώθεις μια ανασφάλεια αυξημένη διότι εγώ περπατώ, πάντα ακούω μουσική και δεν αντιλαμβάνεσαι κάποιον άμεσο κίνδυνο δηλαδή αν κάποιος μπορεί να σου επιτεθεί” (Φίλιππος, 26 ετών, βλ. νοητικός χάρτης 4).
Γράφημα 11: Νοητικός χάρτης κατοίκου Μαυρομματαίων
Πηγή: Ερευνητικό Πρόγραμμα Πεδίον Άρεως (2025)
Κυψέλη
Οι συνεντεύξεις με τους “Κυψελιώτες” κατοίκους που συμμετείχαν στην έρευνα μας δείχνει μια μάλλον πυκνή σχέση με το Πεδίον. Μια σχέση που για την Αλεξία, κάτοικο της ευρύτερης περιοχής ήδη από τα παιδικά της χρόνια, είναι σταθερή και καθημερινή: “Σχεδόν κάθε μέρα θα το διασχίσω για να πάω κάπου. Ειδικά μετά το παιδί, κάθε μέρα γιατί το πάω βόλτα. Αλλά και μόνη μου, εννοώ πριν το παιδί, ήταν πολύ σύνηθες να παίρνω έναν καφέ στο χέρι και […] να πηγαίνω πάρκο να περπατήσω λίγο. Ή και πιο αργά μπορεί να έπαιρνες μια μπύρα και να πήγαινες στην πλατεία Πρωτομαγιάς να κάτσεις. Και πραγματικά νιώθω πολύ τυχερή που είναι τόσο κοντά και έχει αναβαθμιστεί τα τελευταία χρόνια και υπάρχει, και πηγαίνουμε, και είναι ωραία. Ναι, θα έλεγα ότι είναι καθημερινή η σχέση με το πάρκο” (Αλεξία, 43 ετών). Στο ίδιο μήκος κύματος, η Μαρία δηλώνει πως πηγαίνει κάθε μέρα, “ […] εκτός δηλαδή αν βρέχει καταρρακτωδώς ή είναι πολύ αργά και φοβάμαι, όταν σχολάσω θα πάω. Εντάξει, μου αρέσει το πάρκο, το πάρκο πιστεύω είναι το καλύτερο κομμάτι της γειτονιάς” (Μαρία, 33 ετών).
Αντιθέτως, η σχέση της Αντιγόνης με το Πεδίο άλλαξε με το πέρασμα των χρόνων. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κυψέλη αλλά σε μικρή ηλικία μετακόμισε με την οικογένειά της στη Κηφισιά. Έπειτα η ίδια μετακινήθηκε σε διάφορες περιοχές της Αθήνας, ενώ επέστρεψε στην πολυκατοικία που μεγάλωσε, στην Κυψέλη, το 2005. Όταν ήταν μικρή επισκεπτόταν συχνά το πάρκο, πλέον όμως δεν το κάνει για λόγους που έχουν να κάνουν με την απόσταση του από το σπίτι της αλλά και επειδή στη γειτονιά της υπάρχουν και άλλοι χώροι πρασίνου που μπορεί να επιλέξει εναλλακτικά να τους επισκεφτεί. “Βγαίνω για μία δουλειά […] αλλά το πάρκο μου πέφτει ένα τσακ μακριά για το πόσο λίγο εγώ μετακινούμαι και επειδή χάνομαι πάρα πολύ εύκολα, όσες φορές έχω πάει ας πούμε Εξάρχεια με τα πόδια και έχω θελήσει να γυρίσω μέσα από το πάρκο, που μου αρέσει πάντα σαν ιδέα, χάνομαι. Αυτό είναι δικό μου πρόβλημα, δεν νομίζω ότι φταίει το πάρκο […] οπότε έχω πάρα πολλές φορές χαθεί ψάχνοντας την κατάλληλη έξοδο και με έχει πιάσει πανικός, οπότε λίγο το αποφεύγω μόνη μου, ενώ θα ήταν πάρα πολύ ωραίο να μπορώ να το διασχίζω” (Αντιγόνη, 47 ετών).
Η (επανα)ανακάλυψη της Κυψέλης από σχετικά νέους κατοίκους φαίνεται να ενισχύει τη χρήση του πάρκου. Ειδικότερα το διάστημα της πανδημίας, οι συνεντευξιαζόμενοι μας φαίνεται μιλούν με όρους “ανάνηψης” του Πεδίον Άρεως: “Είχε ένα ενδιαφέρον ο τρόπος επανοικειοποίησης. Προφανώς με αρκετούς φασαίους, αυτήν τη νέα τάση της ηλικίας μας. Και το να λιάζεσαι στο Πεδίον του Άρεως πολύ ωραίο, εκεί πίσω από τα παλιά που τα λένε, του Οικονομίδη. Οπότε εκεί στον κόβιντ υπάρχει μια ανάνηψη” (Μαρία, 33 ετών, βλ. νοητικός χάρτης 5).
Γράφημα 12: Νοητικός χάρτης κατοίκου Κυψέλης
Πηγή: Ερευνητικό Πρόγραμμα Πεδίον Άρεως (2025)
Συμπερασματικά, κεντρικό σημείο των συζητήσεων είναι ότι το Πάρκο δρα ως τόπος κοινωνικής συναναστροφής και εξοικείωσης μεταξύ επισκεπτών διαφορετικών ηλικιακών, κοινωνικών και εθνοτικών ομάδων. Όπως προέκυψε από την ανάλυση των ποσοτικών δεδομένων των απογραφών πληθυσμού, η ευρύτερη περιοχή του πάρκου, παρά τις διαφοροποιήσεις που εντοπίζονται, είναι μια περιοχή σχετικά μεικτή. Το πάρκο, κατά συνέπεια, φαίνεται να είναι ανοιχτό στις ποικίλες κοινωνικές και εθνοτικές ομάδες που κατοικούν σε εγγύτητα με αυτό. Και η σχέση του τοπικού πληθυσμού, από όλες τις γύρω γειτονιές, μοιάζει να βρίσκεται σε θετική πορεία τα τελευταία χρόνια. Μέσα από την ανάλυση αυτή αλλά και σε συνδυασμό με συμπληρωματικά δεδομένα που συλλέξαμε στο πλαίσιο του ερευνητικού έργου SeDe (2025), εντοπίζουμε ότι οι ευρύτερες περιοχές γύρω από το Πεδίον, μπορούν να χαρακτηριστούν ως κεντρικές περιοχές σε μετάβαση:
- Ειδικότερα, πρόκειται για κοινωνικά μεικτές περιοχές στις οποίες κυριαρχεί ο λεγόμενος κάθετος κοινωνικός διαχωρισμός, η διαφοροποίηση δηλαδή του κοινωνικο-επαγγελματικού προφίλ των κατοίκων ανάλογα με τον όροφο στον οποίο βρίσκεται το διαμέρισμά τους. Μια συνθήκη η οποία επιτρέπει και διευκολύνει την κοινωνική και εθνοτική συνύπαρξη.
- Παράλληλα, πρόκειται για περιοχές στις οποίες εντοπίζονται υψηλά ποσοστά πωλήσεων και ενοικιάσεων, πρόκειται δηλαδή για περιοχές που μεταβάλλονται ιδιοκτησιακά, ιδίως από το 2017-2018 όταν και συνολικά ανακάμπτει η αγορά ακινήτων, παρουσιάζοντας χαρακτηριστικά διεθνοποίησης και χρηματιστικοποίησης. Η χρηματιστικοποίηση της αγοράς αποτελεί διαδικασία η οποία ανάγει την κατοικία σε επενδυτικό προϊόν, μεταβάλλοντάς το από βασικό και αναγκαίο είδος και κοινωνικό δικαίωμα σε επενδυτικό προϊόν προς εκμετάλλευση και παραγωγής υπεραξίας.
- Ειδικότερα, αυτό φαίνεται στην ανανέωση του αποθέματος κυρίως μικρών (0-50μ2) και μεσαίων (50-100μ2) μονάδων κατοικίας.
- Επίσης, στην περιοχή παρατηρήθηκε και σημαντική αύξηση, πάνω από τον μέσο όρο, των αντικειμενικών αξιών στην τελευταία αναπροσαρμογή τους το 2021. Συνολικά στην Αττική παρατηρούμε μια μέση αύξηση 29,1% ενώ στα Εξάρχεια η αύξηση αυτή αγγίζει το 51,4% στην Κυψέλη και την Βικτώρια το 36,6%.
[1] Την πρόσβαση στα αναλυτικά δεδομένα των απογραφών 1991, 2001, και 2011 προσέφερε η πλατφόρμα «Πανοράμα Στατιστικών Δεδομένων» (ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015). Τα αναλυτικά δεδομένα της απογραφής του 2021 παραχωρήθηκαν από την ΕΛΣΤΑΤ μετά από ειδική άδεια στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος “Κοινωνικοί διαχωρισμοί και αποστέρηση στην Αθήνα 2011-2021” του ΕΚΚΕ (SeDe 2023). Η ανάλυση πραγματοποιήθηκε στο αναλυτικό επίπεδο των ΜΟΧΑΠ (Μονάδες Χωρικής Ανάλυσης Πόλεων) που αντιστοιχούν περίπου στους Απογραφικούς Τομείς της ΕΛΣΤΑΤ. Η μητροπολιτική Αθήνα αποτελείται από 3.000 ΜΟΧΑΠ με περίπου 1.200 κατοίκους η καθεμία ενώ η περιοχή μελέτης αποτελείται από 49 ΜΟΧΑΠ και συνολικό πληθυσμό 73.200 ατόμων.
[2] Η μελέτη πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος “Η κοινωνικοοικονομική ταυτότητα της ευρύτερης περιοχής του Πεδίου του Άρεως (Πεδίον του Άρεως)” το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα Ωνάση με φορέα υλοποίησης το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) και επιστημονικά υπεύθυνους τους Θ. Μαλούτα και Σ.Σπυρέλλη
[3] Στις αναπτυγμένες χώρες κατατάσσονται εκείνες με Human Development Index (HDI) > 0.800 και στις αναπτυσσόμενες εκείνες με HDI ίσο ή < 0.800 [4] Για την ευκολότερη εξαγωγή συμπερασμάτων προχωρήσαμε στον υπολογισμό του συντελεστή χωροθέτησης (Location Quotient), συγκρίνοντας δηλαδή την παρουσία μια ομάδας στη γειτονιά ενδιαφέροντος μας σε σχέση με την παρουσία της ομάδας αυτής στην ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή. Ο συντελεστή χωροθέτησης ισούται με 1 όταν η παρουσία μιας ομάδας σε μια γειτονία είναι ίση με τη μέση παρουσία της στη Μητροπολιτική περιοχή, ισούται με 0,5 όταν είναι η μισή και με 2 όταν είναι η διπλάσια.
Αναφορά λήμματος
Μυωφά Ν, Πολύζου Ι, Σπυρέλλης Σ (2025) Η κοινωνικοοικονομική ταυτότητα της ευρύτερης περιοχής του Πεδίου Άρεως, στο Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/άρθρο/το-πεδίου-άρεως/ , DOI: XXX
Αναφορά Άτλαντα
Μαλούτας Θ., Σπυρέλλης Σ. (επιμ.) (2015) Κοινωνικός άτλαντας της Αθήνας. Ηλεκτρονική συλλογή κειμένων και εποπτικού υλικού. URL: https://www.athenssocialatlas.gr/ , DOI: 10.17902/20971.9
Βιβλιογραφία
- Βαΐου 2021, Η αθέατη εργασία των γυναικών στη συγκρότηση της πόλης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα
- Choplin, A., & Delage, M. (2011). Mobilités et espaces de vie des étudiants de l’Est francilien : des proximités et dépendances à négocier. Cybergeo. https://doi.org/10.4000/cybergeo.23840
- ILO. (2023). The International Standard Classification of Occupations (ISCO-08) companion guide. https://www.ilo.org/publications/international-standard-classification-occupations-isco-08-companion-guide
- Lynch, Kevin. (1969). Image of the city. MIT Press.
- Maloutas, T., & Spyrellis, S. (2025). Permanence and change in urban segregation. Segregation trends in different neighbourhoods of Athens 1991-2021. European Urban and Regional Studies.
- Maloutas, T., & Spyrellis, S. N. (2016). Vertical segregation: Mapping the vertical social stratification of residents in Athenian apartment buildings. Méditerranée, 127, 27–36. https://doi.org/10.4000/mediterranee.8378
- Maloutas, T., Spyrellis, S. N., & Vatavali, F. (2025). Unregulated Urban Regeneration in Athens: Greening and Taxation of the Built Environment as Impending Levers of Increasing Inequalities. Land, 14(4), 777. https://doi.org/10.3390/land14040777
- Massey, D. B. . (2005). For space. SAGE.
- Polyzou, I., & Spyrellis, S. N. (2024). Housing Practices of Albanian Immigrants in Athens: An “in-between” Socio-Spatial Condition. Land, 13(7), 964. https://doi.org/10.3390/land13070964
- SeDe. (2024). Segregation Patterns and Deprivation Areas research project. https://www.sedeproject.eu
- Ερευνητικό Πρόγραμμα SeDe (2025). Segregation Patterns and Deprivation Areas research project, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα (Επιστημονικά Υπεύθυνος: Σ. Ν. Σπυρέλλης). https://www.sedeproject.eu
- Ερευνητικό Πρόγραμμα Πεδίον Άρεως (2025). Η κοινωνικοοικονομική ταυτότητα της ευρύτερης περιοχής του Πεδίου Άρεως, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα (Επιστημονικά Υπεύθυνοι: Θ. Μαλούτας & Σ.Ν. Σπυρέλλης).
- UNDP. (2011). Human Development Report 2011. Sustainability and Equity: A Better Future for All.
- Vaiou, D. (2021). The invisible work of women in building the city (in Greek) (Alexandria).