Η συνοικία του Ψυρρή είναι μία από τις παλαιότερες συνοικίες της Αθήνας. Περικλείεται από τις οδούς Ευριπίδου, Αθηνάς, Ερμού, Αγίων Ασωμάτων και Πειραιώς (Παναγή Τσαλδάρη) και, παρά την περιορισμένη έκτασή της, τα τελευταία χρόνια αλλάζει σταδιακά όψη (Καιροφύλας 2000), αντανακλώντας τυπικούς μετασχηματισμούς που υφίσταται το ευρύτερο κέντρο της Αθήνας.

Στο κείμενο αυτό, παρακολουθούμε τους χωροκοινωνικούς μετασχηματισμούς που λαμβάνουν χώρα στη συνοικία του Ψυρρή μέσα από την αντιπαραβολή ορισμένων χαρτογραφήσεων του 1996 και του 2019. Οι χάρτες των χρήσεων γης της περιοχής του 1996 βασίζονται σε μελέτη της Αττικό Μετρό ενώ οι αντίστοιχοι χάρτες του 2019 σε επιτόπια καταγραφή που πραγματοποιήθηκε από το συγγραφέα. Κατά την επιτόπια καταγραφή, χαρτογραφήθηκαν οι χρήσεις των κτιρίων, ξεχωριστά οι χρήσεις των ισογείων και οι χρήσεις των ορόφων, καθώς και οι ανοικτοί χώροι, ώστε να προκύπτει μια πλήρης εικόνα των χρήσεων γης της περιοχής.

Το χαρτογραφικό υπόβαθρο του χάρτη χρήσεων γης του 1996 σχεδιάστηκε με τη βοήθεια του λογισμικού QGIS, όπως ακριβώς απεικονιζόταν σε χάρτη της Αττικό Μετρό που αφορούσε τις χρήσεις των κτιρίων.

Παράλληλα, το χαρτογραφικό υπόβαθρο για το χάρτη του 2019 δόθηκε από την ΕΛΣΤΑΤ και στη συνέχεια έγινε επεξεργασία του με τη βοήθεια του λογισμικού QGIS ώστε να φαίνονται οι χρήσεις ισογείων και ορόφων χωριστά. Πιο συγκεκριμένα, ανασχεδιάστηκαν τα περιγράμματα των κτιρίων και επισημάνθηκαν τα ισόγεια και οι όροφοί τους. Το υπόβαθρο της ΕΛΣΤΑΤ αφορούσε το 2001[1] και έτσι, σε ορισμένες περιπτώσεις, χρειάστηκε ανασχεδιασμός των κτιρίων ώστε ο χάρτης του 2019 να ανταποκρίνεται όσο το δυνατό περισσότερο στη σημερινή κατάσταση.

Από την πρώτη κιόλας επίσκεψη στη γειτονιά του Ψυρρή, διαπιστώθηκε ότι η εικόνα της περιοχής έχει αλλάξει σημαντικά μέσα από την εγκατάσταση νέων χρήσεων γης. Συγκρίνοντας τους χάρτες χρήσεων γης της περιοχής κατά το 1996 και κατά το 2019, παρατηρεί κανείς τις χωρικές μεταβολές που έχουν συμβεί σε ένα διάστημα 23 χρόνων και έχουν αλλάξει σημαντικά τη φυσιογνωμία της περιοχής ενώ προϊδεάζουν για τη μελλοντική εξέλιξή της. Επιπλέον, μέσα από στοχευμένη σύγκριση συγκεκριμένων κατηγοριών χρήσεων γης, αποκτά κανείς μία πιο λεπτομερή εικόνα για τις αλλαγές που έχουν επέλθει σε αυτό το χρονικό διάστημα.

Χρήσεις γης στου Ψυρρή το 1996 και το 2019

Με μία πρώτη ματιά, φαίνεται ότι το 1996 η περιοχή του Ψυρρή (Χάρτης 1) φιλοξενούσε κυρίως κτίρια που χρησιμοποιούνταν για εμπορικές χρήσεις και υπηρεσίες, καθώς και κατοικίες, ενώ μεγάλος ήταν ο αριθμός οικοδομήσιμων ανοιχτών χώρων. Στο Χάρτη 2, που αποτυπώνει τις χρήσεις γης στην περιοχή κατά το 2019, γίνεται αντιληπτό ότι το εμπόριο και οι υπηρεσίες διατηρούν ακόμα τη δυναμική τους, όπως και οι κατοικίες, οι οποίες συνεχίζουν να αποτελούν μία σημαντική κατηγορία χρήσεων γης. Επίσης, η εστίαση-αναψυχή και ο τουρισμός ανήκουν σήμερα στις κυρίαρχες και αναπτυσσόμενες χρήσεις γης της περιοχής.

Χάρτης 1: Χρήσεις γης στου Ψυρρή το 1996

Πηγή: Υπόβαθρο από ΕΛΣΤΑΤ, Μελέτη της Αττικό Μετρό 1996, ιδία επεξεργασία

Χάρτης 2: Χρήσεις γης στου Ψυρρή το 2019

Πηγή: Υπόβαθρο από ΕΛΣΤΑΤ, επιτόπια καταγραφή, ίδια επεξεργασία

Τέλος, ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι μεγάλος αριθμός κτιρίων παραμένουν χωρίς χρήση. Όπως φαίνεται στο Χάρτη 3, πρόκειται είτε για κτίρια που είναι εξ ολοκλήρου εγκαταλελειμμένα ή κλειστά είτε για κτίρια με εγκαταλελειμμένους ή κλειστούς ορόφους ή ισόγεια. Τα συναντάμε σε ολόκληρη την περιοχή ενώ ορισμένοι δρόμοι, όπως οι οδοί Αισχύλου και Αριστοφάνους, αποτελούνται σχεδόν αποκλειστικά από κτίρια χωρίς χρήση. Οι δρόμοι αυτοί (όπως φαίνεται και στην Εικόνα 1 που αφορά την οδό Αριστοφάνους) αποπνέουν μία αίσθηση εγκατάλειψης και υποβάθμισης, συγκεντρώνοντας συχνά αστέγους και τοξικομανείς.

Χάρτης 3: Κτίρια, ισόγεια ή όροφοι κτιρίων χωρίς χρήση στου Ψυρρή το 2019

Πηγή: Υπόβαθρο από ΕΛΣΤΑΤ, επιτόπια καταγραφή, ιδία επεξεργασία

Εικόνα 1: Κτίρια χωρίς χρήση στην οδό Αριστοφάνους

Πηγή: Προσωπικό αρχείο 2019

Μέσα από τη χαρτογράφηση των χρήσεων γης στου Ψυρρή, προκύπτει ότι το φαινόμενο των «λουκέτων» υπακούει και αυτό, όπως ολόκληρη η εμπορική δραστηριότητα, σε γνωστά χωρικά πρότυπα. Τα «λουκέτα» δηλαδή, όπως και τα ανοιχτά εμπορικά καταστήματα, διαμορφώνουν «πιάτσες» (Εμπορικός Σύλλογος Αθηνών 2017) ενώ αφορούν ολόκληρα κτίρια που μένουν μέχρι σήμερα κενά.

Συγκρίσεις κατηγοριών χρήσεων γης

Συγκρίνοντας τους οικοδομήσιμους ανοιχτούς χώρους που εντοπίζονται το 1996 και το 2019 στην περιοχή του Ψυρρή, οι αλλαγές που παρατηρούνται είναι σημαντικές (Χάρτες 4 και 5). Το 1996 οι οικοδομήσιμοι ανοιχτοί χώροι αποτελούσαν μία από τις κυρίαρχες κατηγορίες και εμφανίζονταν σε ολόκληρη την περιοχή. Πιο συγκεκριμένα, το 1996 εντοπίζονταν περίπου 70 οικοδομήσιμοι ανοιχτοί χώροι, αρκετοί από αυτούς σημαντικής έκτασης, ενώ το 2019 εντοπίζονται μόνο 10. Στους άλλοτε ανοιχτούς χώρους, ορθώνονται σήμερα κτίρια με ποικίλες χρήσεις γης. Ο μεγαλύτερος οικοδομήσιμος ανοιχτός χώρος βρίσκεται σήμερα βορειοδυτικά και καλύπτει σχεδόν ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο. Περικλείεται από τις οδούς Πειραιώς (Παναγή Τσαλδάρη), Αγίων Ασωμάτων, Ψαρομηλίγκου και Σαμουήλ Καλογήρου. Οι υπόλοιποι ανοιχτοί χώροι είναι περιορισμένης έκτασης και «στριμωγμένοι» σε έναν πυκνό σήμερα αστικό ιστό.

Χάρτης 4: Οικοδομήσιμοι Ανοιχτοί Χώροι στου Ψυρρή το 1996

Πηγή: Υπόβαθρο από ΕΛΣΤΑΤ, Μελέτη της Αττικό Μετρό 1996, ιδία επεξεργασία

Χάρτης 5: Οικοδομήσιμοι Ανοιχτοί Χώροι στου Ψυρρή το 2019

Πηγή: Υπόβαθρο από ΕΛΣΤΑΤ, επιτόπια καταγραφή, ιδία επεξεργασία

Στις χρήσεις αναψυχής και τουρισμού, παρατηρεί κανείς τη μεγαλύτερη αλλαγή με το πέρασμα των χρόνων. Το 1996, τα κτίρια που φιλοξενούσαν δραστηριότητες αναψυχής και τουρισμού ήταν ελάχιστα. Αντίθετα, το 2019, η εστίαση, η αναψυχή και ο τουρισμός είναι μία από τις κυρίαρχες χρήσεις γης στου Ψυρρή. Εστιατόρια, μπαρ, καφέ έχουν έντονη παρουσία, ιδιαίτερα πέριξ της πλατείας Ηρώων, στα ανατολικά της και νοτιότερα. Οι επιχειρήσεις που συγκεντρώνονται στου Ψυρρή είναι μικρού μεγέθους, έχουν κοινές αισθητικές και πολιτισμικές ταυτότητες και ανήκουν σε επιχειρηματίες, πολλοί εκ των οποίων ασκούσαν προηγουμένως επαγγελματικές δραστηριότητες που δεν σχετίζονταν με την αναψυχή (Σουλιώτης 2009). Επίσης, διάσπαρτα εντοπίζεται σημαντικός αριθμός ξενοδοχείων και όλο και περισσότερα ενοικιαζόμενα διαμερίσματα τύπου Airbnb. Ορισμένα παλαιά κτίρια έχουν ανακαινιστεί πλήρως και έχουν μετατραπεί σε τουριστικά καταλύματα. Εντοπίζονται κυρίως σε δρόμους όπου υπάρχουν ήδη εμπορικά καταστήματα, εστιατόρια και μπαρ-καφέ.

Τα ενοικιαζόμενα διαμερίσματα τύπου Airbnb μπορεί να βρίσκονται είτε σε ορόφους κατοικιών, είτε σε ορόφους ή ταράτσες κτιρίων που χρησιμοποιούνται ως αποθήκες, βιοτεχνίες ή είναι κλειστά χωρίς κάποια άλλη χρήση. Ο αριθμός τους στην περιοχή είναι σημαντικός και συνεχώς αυξάνεται. Σε αυτό συμβάλλει η συνολικότερη φυσιογνωμία της περιοχής, στραμμένη σημαντικά προς την εστίαση/αναψυχή και προς τον τουρισμό, σε συνδυασμό με τη γεωγραφική της θέση που δημιουργεί τις προϋποθέσεις ώστε μελλοντικά τα ξενοδοχεία και τα ενοικιαζόμενα διαμερίσματα τύπου Airbnb να αυξηθούν ακόμα περισσότερο.

Χάρτης 6: Χρήσεις αναψυχής-τουρισμού στου Ψυρρή το 1996

Πηγή: Υπόβαθρο από ΕΛΣΤΑΤ, Μελέτη της Αττικό Μετρό 1996, ιδία επεξεργασία

Χάρτης 7: Χρήσεις αναψυχής-τουρισμού στου Ψυρρή το 2019

Πηγή: [2]

Οι βιοτεχνίες και οι αποθήκες από το 1996 είναι συγκεντρωμένες στο κομμάτι Σαρρή – Ευριπίδου – Αθηνάς – Ερμού. Μέχρι και σήμερα συναντώνται σε αυτό το τμήμα, κυρίως προς τους περιμετρικούς δρόμους, ενώ παράλληλα στο εσωτερικό έχουν αναπτυχθεί η εστίαση, η αναψυχή και ο τουρισμός, το εμπόριο και οι υπηρεσίες, μαζί με πλήθος κτιρίων χωρίς χρήση.

Η μεταποίηση (βιοτεχνία ή βιομηχανία) και γενικά οι παραγωγικές δραστηριότητες του δευτερογενούς τομέα βρίσκονται σε διαρκή κρίση στο κέντρο της Αθήνας από τη δεκαετία του 1970. Μία σειρά από πολιτικές, σχεδιασμούς και μέτρα τις απομάκρυναν λόγω όχλησης, περιβαλλοντικής υποβάθμισης, επιβάρυνσης της κατοικίας (Βασιλοπούλου και Τριάντης 2012) και, συνολικά, λόγω ασυμβατότητας με την επιθυμητή φυσιογνωμία του Ιστορικού Κέντρου που στόχος ήταν να αναδειχθεί σε «θεματικό πάρκο» για την ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού (Μαντουβάλου 2010). Πιο συγκεκριμένα, στην περιοχή προωθήθηκαν πολιτικές απομάκρυνσης της βιοτεχνίας, μέσα από το Ρυθμιστικό Σχέδιο του 1985, καθώς επίσης μέσα από το Προεδρικό Διάταγμα/ΦΕΚ για τις περιοχές Ομόνοια – Ψυρρή, [3] χωρίς όμως να επιτευχθεί η ενίσχυση της κατοικίας (Βασιλοπούλου και Τριάντης 2012).

Σήμερα που η πανδημία του κοροναϊού COVID-19 έχει αναδειχτεί ως το σημαντικότερο υγειονομικό ζήτημα της εποχής μας, καθίσταται πολύτιμη για τη διαχείρισή της η ιστορική γνώση γύρω από τους τρόπους που οι κοινωνίες αντιμετώπισαν παλαιότερες πανδημίες. Πράγματι, εκτός από την ιατρική, η ιστορία είναι απαραίτητο εργαλείο για να φωτιστούν οι εμπειρίες από την εφαρμογή αποφάσεων και πολιτικών που ελήφθησαν στο παρελθόν, προκειμένου να αντιμετωπιστούν άλλες επιδημίες και πανδημίες. Οι ιστορικοί έχουν μελετήσει τη θνησιμότητα που κατά καιρούς προκαλούσαν οι διάφορες ασθένειες, αλλά και τις επιπτώσεις των ασθενειών και των επιδημιών στη μετέπειτα υγεία των ανθρώπων και, βεβαίως, στην κοινωνία ολόκληρη. Κατά το ξέσπασμα μιας επιδημίας, εκτός από την ανθρώπινη οδύνη, ο πανικός που προκαλούνταν στον πληθυσμό και η συνακόλουθη διατάραξη της κοινωνικής και οικονομικής δομής συμπλήρωναν την καταστροφική συνθήκη, με αποτέλεσμα να διακόπτεται κάθε ανάπτυξη στις πληγείσες περιοχές. Δηλαδή, ο ίδιος μηχανισμός που παρατηρούμε σήμερα έχει ήδη αποτελέσει αντικείμενο ιστορικής μελέτης και γι’ αυτό θα άξιζε να τον γνωρίζουμε καλύτερα.

Στο άρθρο αυτό θα παρουσιάσω με αδρές γραμμές τη μελέτη μου για την ισπανική γρίπη στην Αθήνα, μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2018 [1] και τώρα συμπληρώνεται με τη χωρική αποτύπωση [2] των θυμάτων της γρίπης του 1918 στην πρωτεύουσα.

Αν και έχουν γραφτεί τα τελευταία χρόνια αρκετές μελέτες για τη λεγόμενη ισπανική [3] γρίπη του 1918, που προκάλεσε πενήντα περίπου εκατομμύρια θανάτους και μετά το πέρασμά της άφησε αποδυναμωμένο το επίπεδο υγείας του πληθυσμού των κρατών που ενεπλάκησαν στον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο, παρόλ’ αυτά το ζήτημα δεν έχει απασχολήσει την ελληνική ιστοριογραφία. Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι η γρίπη δεν είχε φτάσει στην Ελλάδα ή ότι δεν είχαμε θύματα εξαιτίας της. Την περίοδο εκείνη, όμως, άλλες λοιμώδεις ενδημικές ασθένειες, όπως η φυματίωση, ο τυφοειδής πυρετός και η ελονοσία προξενούσαν σαφώς περισσότερους θανάτους.

Πράγματι, η δημόσια υγεία βρισκόταν σε πολύ χαμηλό επίπεδο σε όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου και χαρακτηριζόταν από υψηλή βρεφική θνησιμότητα (148‰ το 1920-24, ενώ ο αδρός δείκτης θνησιμότητας ήταν 21,2‰ (Valaoras 1959).

Κατά τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα, οι υγειονομικές δομές στην Αθήνα ήταν υποτυπώδεις. Σε όλο τον Δήμο Αθηναίων, με τις 300.000 κατοίκους, μόνο τρία από τα δώδεκα νοσοκομεία λειτουργούσαν ως γενικά νοσοκομεία, κι αυτά με πολύ περιορισμένες δυνατότητες: ο «Ευαγγελισμός» (ιδρύθηκε το 1884), το Δημοτικό Νοσοκομείο «Ελπίς» (ιδρύθηκε το 1835) και το Στρατιωτικό Νοσοκομείο (ιδρύθηκε το 1836). Βεβαίως, υπήρχαν και πολλές ιδιωτικές κλινικές, αλλά διέθεταν μόνο μερικά κρεβάτια καθεμία. Συνολικά όμως, τα παραπάνω υγειονομικά ιδρύματα προσέλκυαν στην πρωτεύουσα ασθενείς και από άλλες περιοχές, με αποτέλεσμα να αυξάνεται όχι μόνο ο αριθμός των νοσηλευόμενων σε αυτά αλλά και των θανάτων που καταγράφονταν, συνεπώς και η θνησιμότητα στην πρωτεύουσα.

Η ισπανική γρίπη στην ελληνική ιστοριογραφία

Ο Φωκίων Κοπανάρης, Διευθυντής Υγιεινής, από το 1912, του Υπουργείου Υγιεινής, αναφέρεται στην ισπανική γρίπη στο έργο του Η δημόσια υγεία εν Ελλάδι, που δημοσιεύτηκε το 1933, αλλά της αφιερώνει μόνο τρεις αράδες:

Ο συγγραφέας δεν σχολιάζει τον αριθμό των θανόντων. Εκτός από τη Θεσσαλονίκη όμως, θύματα είχε και η Πάτρα, κυρίως λόγω του λιμανιού της στο οποίο αποβιβάζονταν φορείς της νόσου. Οι νεκροί από την ισπανική γρίπη στην Πάτρα έφτασαν τους πεντακόσιους (95 θάνατοι ανά 10.000 κατοίκους).

Η γρίπη εκδηλώθηκε στην Ελλάδα το καλοκαίρι του 1918, αλλά τα πρώτα της θύματα καταγράφηκαν στην πρωτεύουσα τον Σεπτέμβριο. Ωστόσο, τον Οκτώβριο 1918, το Υπουργείο των Εσωτερικών, στο οποίο υπαγόταν η Υπηρεσία της Δημόσιας Υγείας, δήλωνε ότι δεν προτίθετο να λάβει ιδιαίτερα μέτρα και ότι:

Μόλις ενημερώθηκε η κοινή γνώμη για την ανακάλυψη του Βιεννέζου καθηγητή Σάιλερ ότι:

ο υπουργός διέταξε:

Όμως ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος του Ιατροσυνεδρίου Μενέλαος Σακκόραφος είναι συγκρατημένος και δηλώνει:

Εικόνα 1: Απόσπασμα από την εφημερίδα Εμπρός (24 Οκτωβρίου 1918)

Πράγματι, η βιεννέζικη «ανακάλυψη» δεν είχε το αναμενόμενο αποτέλεσμα και η ελληνική πολιτεία προσπάθησε να πάρει μέτρα για τον περιορισμό της εξάπλωσης:

Συγχρόνως, το κοινό ενημερώνεται από τους ειδικούς για τις πιθανές επιπλοκές από τη χρήση του ενέσιμου υδραργύρου και σημειώνεται η ευπάθεια των λαϊκών στρωμάτων:

Η επιδημία εξαπλώθηκε τους φθινοπωρινούς μήνες και οδήγησε σε κλείσιμο σχολείων, κινηματογράφων, θεάτρων, και καφενείων και στην εφαρμογή ειδικών μέτρων καθαριότητας. Ωστόσο τα θύματα τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο αυξήθηκαν πολύ:

Οι ληξιαρχικές πράξεις θανάτου του Δήμου Αθηναίων το 1918

Στην Ελλάδα δεν διαθέτουμε στατιστικά δεδομένα για τις αιτίες θανάτου πριν από το 1921. Επιπλέον, μέχρι τη δημοσίευση της φυσικής κίνησης του πληθυσμού το 1921 –η οποία είχε διακοπεί μετά το 1885–, δεν διαθέτουμε για την πρωτεύουσα ούτε στατιστικά στοιχεία που αφορούν τον ετήσιο αριθμό θανάτων και γεννήσεων. Χάρη σε μελέτη του γιατρού και μετέπειτα καθηγητή μαιευτικής και γυναικολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Τρύφωνα Ανδριανάκου (1885-1966), την οποία δημοσίευσε το 1926 (Ανδριανάκος 1925), γνωρίζουμε τον αριθμό των θανόντων κατά την περίοδο 1914-1923. Το 1918, λοιπόν, οι θάνατοι στο Δήμο Αθηναίων –ο οποίος συγκέντρωνε περίπου 300.000 κατοίκους– ήταν 9.257 άτομα (5.335 άνδρες και 3.922 γυναίκες) έναντι 6.354 του προηγούμενου έτους, δηλαδή 45% περισσότεροι. Άρα, ο δείκτης της γενικής θνησιμότητας το 1918 εξαιτίας της γρίπης έφτασε το 33,06‰. Η επιδημία υποχώρησε το 1919, οπότε ο συνολικός αριθμός των θανάτων το 1919 ήταν πολύ μικρότερος από αυτόν του 1917, αφού είχαν ήδη πεθάνει όλοι οι ευπαθείς κάτοικοι (Πίνακας 1). Όπως τεκμαίρεται και από τη συστηματική αποδελτίωση των ληξιαρχικών πράξεων θανάτου του Δήμου Αθηναίων των πρώτων πέντε μηνών του 1919, η επιδημία δεν ξαναεμφανίστηκε (Γράφημα 1). Δεν επανεμφανίστηκε ούτε το 1920, όπως παρόμοια συνέβη και σε άλλες χώρες, καθώς και στη γειτονική μας Βουλγαρία.

Πίνακας 1: Αριθμός θανάτων και αδρός δείκτης θνησιμότητας στην Αθήνα, 1916-1920

Πηγή : Τρύφων Ανδριανάκος, Η μαιευτική και γυναικολογία εν Ελλάδι, Αθήναι, 1925, σ. 179

Γράφημα 1: Μηνιαία κατανομή θανάτων στον Δήμο Αθηναίων από τον Ιανουάριο του 1918 έως τον Μάιο 1919

Πηγή: Ληξιαρχικές πράξεις θανάτου του Δήμου Αθηναίων

Η Ταξινόμηση των Αιτιών Θανάτου του 1918 (Πίνακας 2) αναδεικνύει την κυριαρχία των επιδημιών, των ενδημικών ασθενειών και των λοιμώξεων, που συνιστούσαν τον κανόνα και ήταν υπεύθυνες για σχεδόν τους μισούς θανάτους· είναι φανερό ότι στον ελληνικό χώρο δεν είχε ακόμη γίνει η «επιδημιολογική μετάβαση», που χαρακτηρίζεται από τη μείωση των λοιμωδών νοσημάτων στον πληθυσμό –τα οποία σχετίζονταν με τις συνθήκες διαβίωσης, και τους προηγούμενους αιώνες αποτελούσαν την κύρια αιτία θανάτου σε όλον τον κόσμο– και την ταυτόχρονη αύξηση των χρόνιων εκφυλιστικών νοσημάτων. Οι ασθένειες του πεπτικού συστήματος εξακολουθούσαν να προκαλούν το 12% των θανάτων και οι ασθένειες του αναπνευστικού συστήματος, όπως η πνευμονία και η πλευρίτιδα, το 10% των θανάτων.

Πίνακας 2: Αιτίες θανάτου στην Αθήνα το 1918 (κατάταξη σύμφωνα με τη Διεθνή Ταξινόμηση των Αιτιών Θανάτου του 1920)

Πηγή: Ληξιαρχικές πράξεις θανάτου του Δήμου Αθηναίων

Αν όμως αναλύσουμε περισσότερο αυτές τις δεκαπέντε γενικές κατηγορίες και κατατάξουμε τις ασθένειες στις τριάντα οκτώ πιο αναλυτικές κατηγορίες της Διεθνούς Ταξινόμησης των Αιτιών Θανάτου του 1920 (ILCD 3), μπορούμε να μελετήσουμε καλύτερα την υγειονομική κατάσταση της Αθήνας και, βεβαίως, και τις επιπτώσεις της γρίπης του 1918.

Από τη σύγκριση των δύο διαγραμμάτων (Γράφημα 2 και 3) μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι, παρά την παρουσία της επιδημίας γρίπης τους μήνες Οκτώβριο, Νοέμβριο και Δεκέμβριο 1918, η ιεραρχία των ασθενειών που προκαλούσαν τους περισσότερους θανάτους δεν άλλαξε, και η φυματίωση μαζί με τις άλλες ασθένειες του αναπνευστικού καθώς και οι ασθένειες του πεπτικού συστήματος παρέμειναν οι βασικοί υπεύθυνοι της μεγάλης βρεφικής και παιδικής θνησιμότητας.

Γράφημα 2: Αιτίες θανάτου που προκάλεσαν περισσότερο από 2% των θανάτων το 1918 στον Δήμο Αθηναίων (κατάταξη σύμφωνα με τη Διεθνή Ταξινόμηση των Αιτιών Θανάτου του 1920)

Πηγή: Ληξιαρχικές πράξεις θανάτου του Δήμου Αθηναίων

Γράφημα 3: Αιτίες θανάτου που προκάλεσαν περισσότερο από 2% των θανάτων τους τρεις μήνες (Οκτώβριο, Νοέμβριο και Δεκέμβριο) της επιδημίας του 1918 στον Δήμο Αθηναίων (κατάταξη σύμφωνα με τη Διεθνή Ταξινόμηση των Αιτιών Θανάτου του 1920)

Πηγή: Ληξιαρχικές πράξεις θανάτου του Δήμου Αθηναίων

Γράφημα 4: Κατανομή σε ομάδες ηλικιών και ανά φύλο των θανάτων στην Αθήνα το 1918 (σε ποσοστά %)

Πηγή: Ληξιαρχικές πράξεις θανάτου του Δήμου Αθηναίων

Το Κουκάκι εκτείνεται από την οδό Διονυσίου Αρεοπαγίτου μέχρι την πλατεία Κουντουριώτη («Παιδική Χαρά») και από τις παρυφές του Φιλοπάππου ως τη λεωφόρο Συγγρού (Xάρτης 1). Πρόκειται για μία περιοχή με μακρά ιστορία και, κατά τις πρόσφατες δεκαετίες, σημαντικούς μετασχηματισμούς: την πεζοδρόμηση δύο κεντρικών οδών, έπειτα την απόκτηση δύο σταθμών μετρό, τη λειτουργία του νέου Μουσείου της Ακρόπολης και, πιο πρόσφατα, την εμφάνιση του φαινομένου Airbnb και την εντατικοποίηση των χρήσεων αναψυχής. Οι παραπάνω εξελίξεις προσεγγίζονται εδώ μέσα από τα μάτια επτά κατοίκων της περιοχής, με διαφορετική διαδρομή, εμπειρία και πρόσληψη της γειτονιάς και των μετασχηματισμών της.

Χάρτης 1: Το Κουκάκι

Αρχικά, «Κουκάκι» ονομαζόταν η περιοχή κοντά στις συμβολές των οδών Βεΐκου και Δημητρακοπούλου με την οδό Γεωργάκη Ολυμπίου (Xάρτης 1), όπου βρισκόταν το σπίτι του Κουκάκη, ενός κατασκευαστή σιδερένιων κρεβατιών (Γιοχάλας & Καφετζάκη, 2012). Από την παιδική χαρά που βρίσκεται στο τέρμα των οδών Βεΐκου και Δημητρακοπούλου και αποτελεί «προθάλαμο» του Κουκακίου στα νοτιο-δυτικά μέχρι και την αρχή των Πετραλώνων, η περιοχή αναφέρεται στη σχετική βιβλιογραφία ως «Φιλοπάππου» (Βουγιούκα & Μεγαρίδης, 2006), τοπωνύμιο που σήμερα έχει σημαντικά υποχωρήσει. Από την άλλη πλευρά, στα βορειο-ανατολικά, το Κουκάκι γειτνίαζε με την περιοχή «Γαργαρέττα», που εκτεινόταν από την οδό Νότη Μπότσαρη μέχρι την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, ενώ από εκεί και πέρα εκτεινόταν η συνοικία «Μακρυγιάννη». Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, οι τέσσερις παραπάνω συνοικίες (Κουκάκι, Φιλοπάππου, Γαργαρέττα και Μακρυγιάννη) συνηθίζεται να αναφέρονται ως Κουκάκι, ενώ μόνο η συνοικία «Μακρυγιάννη» αναφέρεται ξεχωριστά από αρκετούς μέχρι σήμερα.

Καθώς περιπλανιέται κανείς στις παραπάνω συνοικίες, ο χαρακτήρας της περιοχής αλλάζει. Μέχρι δύο-τρεις δεκαετίες πριν, η ταξική διαφοροποίηση γινόταν έντονα αισθητή. «Η εικόνα άλλαζε βαθμιαία όσο κατηφόριζες από του Φιλοπάππου προς την Συγγρού και άρδην αν περνούσες απέναντι στο Δουργούτι», θυμάται ο κύριος Α., συνταξιούχος πανεπιστημιακός και κάτοικος της περιοχής για περισσότερα από 50 χρόνια. Παρόμοια φθίνουσα ταξική αλλαγή παρατηρούνταν και κατά μήκος της νοητής γραμμής από τα όρια της γειτονιάς του Κουκακίου προς την Πλάκα μέχρι εκείνα προς την Καλλιθέα [1].

Νοητό όριο αποτελούν και οι οδοί Ζαχαρίτσα και Τσάμη Καρατάσου, καθώς πάνω από αυτές υπάρχει σχεδόν αποκλειστικά χρήση κατοικίας ενώ κάτω από αυτές εντοπίζονται και άλλες χρήσεις γης, για παράδειγμα κατά μήκος των κεντρικών οδών Βεΐκου και Δημητρακοπούλου, των δύο μεγαλύτερων εμπορικών αξόνων της περιοχής. «Πέρα από αυτό, και οι ίδιες οι κατοικίες είναι διαφορετικές πάνω από τη Ζαχαρίτσα, καθώς υπάρχουν εκεί πολύ περισσότερες μονοκατοικίες ενώ, αντίθετα, μεταξύ Ζαχαρίτσα και Συγγρού οι πολυκατοικίες είναι περισσότερες», σημειώνει η κυρία Β., κοινωνιολόγος, ένοικος διαμερίσματος επί της συγκεκριμένης οδού από το 1968 και κάτοικος της περιοχής από ακόμα παλαιότερα.

Εικόνες 1-4: Πάνω από το νοητό όριο των οδών Ζαχαρίτσα και Τσάμη Καρατάσου

Πηγή: Γ Δημητρόπουλος 2020

Εικόνες 5-8 : Κάτω από το νοητό όριο των οδών Ζαχαρίτσα και Τσάμη Καρατάσου

Πηγή: Γ Δημητρόπουλος 2020

Το Κουκάκι υπήρξε διαχρονικά κυρίως περιοχή κατοικίας. Τα εμπορικά καταστήματα περιορίζονται, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, πάνω στους δύο κεντρικούς οδικούς άξονες, την οδό Βεΐκου και την οδό Δημητρακοπούλου. Ωστόσο, ακόμα και οι δύο αυτοί δρόμοι είναι επίσης δρόμοι κατοικιών, καθώς πάνω από τα ισόγεια εμπορικά καταστήματα υψώνονται πολυκατοικίες με διαμερίσματα και όχι με γραφεία, υπηρεσίες ή άλλες δραστηριότητες. Πόσο πυκνοκατοικημένοι ήταν οι δύο αυτοί κεντρικοί εμπορικοί δρόμοι ήδη από τη δεκαετία του 1980, το γνωρίζει καλά όποιος ήταν τότε παιδί. Στα κάλαντα των Χριστουγέννων, το να πάρεις κατά μήκος τις πολυκατοικίες της Βεΐκου και της Δημητρακοπούλου ήταν έργο ατελείωτο αλλά και πολύ προσοδοφόρο. Λίγο πιο κάτω, η οδός Φαλήρου, πρώτη παράλληλη της λεωφόρου Συγγρού, όπου σήμερα ξεφυτρώνουν μπαράκια και καφετέριες, πριν από όχι πολλά χρόνια ήταν πιάτσα συνεργείων και φανοποιείων που έμοιαζε σαν να είχε αποσχιστεί από το Νέο Κόσμο και να πέρασε απέναντι.

Εικόνες 9-11: Αλλαγές χρήσεων, πρίν και μετά

Πηγή: Γ Δημητρόπουλος 2020

Η πολυκατοικία είναι γενικότερα το είδος του κτηρίου που κυριαρχεί στο Κουκάκι, όπως άλλωστε στις περισσότερες κεντρικές περιοχές της Αθήνας. Παρά τον μεγάλο αριθμό μονοκατοικιών που διατηρούνται μέχρι σήμερα στις παρυφές του Φιλοπάππου, οι πολυκατοικίες αποτελούν το μεγαλύτερο τμήμα του κτηριακού αποθέματος του Κουκακίου, χτισμένες οι περισσότερες κατά τις δεκαετίες του 1960 και 1970. Η κυρία Β. υποστηρίζει πως «κάτω από την Τσάμη Καρατάσου δεν υπάρχει κανένα αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον». Πράγματι, με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι πολυκατοικίες του Κουκακίου δεν αποτελούν «υψηλά» δείγματα του αθηναϊκού μοντερνισμού, όπως αυτά που μπορεί να συναντήσει κανείς στο Κολωνάκι, στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας, στην οδό Μαυροματαίων και αλλού, ενώ βέβαια δεν έχουν καμία σχέση, πέραν της εγγύτητας, με τα κτήρια που «κοσμούν» τη Διονυσίου Αρεοπαγίτου.

Εικόνα 12: Προπολεμική πολυκατοικία αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος

Πηγή: Γ Δημητρόπουλος 2020

Το Κουκάκι αποτελούσε μία μεσοαστική περιοχή, σαφώς πιο εύρωστη οικονομικά όσο ανέβαινε στους πρόποδες του Φιλοπάππου. Οι κάτοικοι, σύμφωνα με τον κύριο Α., «χωρίς να τους λες αριστοκράτες, ήταν αυτό που λέμε: νοικοκυραίοι». Ο κύριος Γ., αρχιτέκτονας και μεσίτης, 40 ετών, κάτοικος της περιοχής σχεδόν από τη γέννησή του, συμπληρώνει ότι «παλαιότερα, ήταν φτηνή περιοχή, όχι στους πρόποδες του Φιλοπάππου αλλά προς την Συγγρού. Για το λόγο αυτόν, συγκέντρωσε κατά τη δεκαετία του 1990 και αρκετούς οικονομικούς μετανάστες, κυρίως Αλβανούς. Σήμερα βλέπω σαφώς λιγότερους».

Η περιοχή μελέτης υπήρξε ένας από τους συνοικισμούς που δημιουργήθηκαν στην Αθήνα (όπως εκείνοι του Δουργουτίου, του Ασυρμάτου, των Αμπελοκήπων κ.ά.) για τη στέγαση των Μικρασιατών προσφύγων της δεκαετίας του 1920. Η εγκατάσταση των προσφύγων έγινε είτε με αυτοστέγαση σε παραπήγματα, είτε οργανωμένα στις κατοικίες που κατασκευάστηκαν από το κράτος. Τα επόμενα χρόνια η γειτονιά δέχθηκε σημαντικό αριθμό εσωτερικών μεταναστών, ενώ από το 1950 ξεκίνησε η σταδιακή ανέγερση των προσφυγικών και εργατικών πολυκατοικιών για τη στέγαση όσων κατοικούσαν σε παραπήγματα. Σε αντίθεση με άλλους προσφυγικούς συνοικισμούς (όπως για παράδειγμα του Ιλισσού, του Πολυγώνου, των Κουντουριώτικων) που κατεδαφίστηκαν και τα ίχνη τους χάθηκαν αφού ενσωματώθηκαν πλήρως στην ευρύτερη περιοχή τους, ο Ταύρος κατάφερε με τη δημιουργία των συγκροτημάτων κοινωνικής κατοικίας να παραμείνει μια ιδιαίτερη γειτονιά σε σχέση με την ευρύτερη περιοχή της.

Η θέση της γειτονιάς

Η γειτονιά των συγκροτημάτων κοινωνικής κατοικίας στον Ταύρου βρίσκεται στο νότιο τμήμα της ομώνυμης Δημοτικής Ενότητας του Δήμου Μοσχάτου-Ταύρου [1]. Είναι χωροθετημένη σε κομβικό σημείο εύκολα προσπελάσιμο από την οδό Πειραιώς, ενώ η απόσταση από το κέντρο της Αθήνας και του Πειραιά είναι μικρή (3,5 χλμ. από την πλατεία Συντάγματος και 5 χλμ. από την πλατεία Κοραή αντίστοιχα) (Χάρτης 1).

Χάρτης 1: Η γειτονιά

Ο συνολικός αριθμός των πολυκατοικιών (προσφυγικών και εργατικών) που κατασκευάστηκαν από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 έως τα τέλη της δεκαετίας του 1980, και αποτελούν τα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας της γειτονιάς, είναι 88 (Χάρτης 2).

Χάρτης 2: Τα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας του Ταύρου

Η ιστορία της γειτονιάς: εγκατάσταση των προσφύγων τη δεκαετία του 1920

Ο προσφυγικός συνοικισμός του Ταύρου δημιουργήθηκε σε εκτός σχεδίου έκταση της πόλης της Αθήνας από πρόσφυγες που κατέφυγαν στην Ελλάδα με τη Μικρασιατική Καταστροφή από τη Σμύρνη, την Αττάλεια, το Ικόνιο κ.α. Ο Ταύρος παλαιότερα ονομαζόταν συνοικισμός «Νέων Σφαγείων» [2] και ανήκε διοικητικά στο Δήμο Αθηναίων (Βαρελίδης, 1999: 314). Όμως, από το 1934 αποσπάστηκε και αποτέλεσε αυτόνομη Κοινότητα. Το 1935 «το Κοινοτικό Συμβούλιο με ομόφωνη απόφασή του […] είχε ζητήσει την απαλλαγή του ονόματος «Ν. Σφαγείων» από την Κοινότητα σαν κακόηχο και την μετονομασία της σε Κοινότητα Ταύρου» (Σούτος, 1983: 238). Η πιθανότερη εκδοχή για την ετυμολογία της ονομασίας Ταύρος είναι αυτή που τη συνδέει με την οροσειρά του Ταύρου στη νότια Τουρκία. Άλλωστε τμήμα της οροσειράς βρίσκεται στην Αττάλεια και στη Μερσίνη (Ελευθερουδάκης, 1931: 55), περιοχές από τις οποίες μεγάλος αριθμός προσφύγων εγκαταστάθηκε στον Ταύρο.

Πριν από την εγκατάσταση των προσφύγων, η περιοχή ήταν ακατοίκητη. «Στην περιοχή αυτή, ανάμεσα στην Αθήνα και στον Πειραιά, τη γεμάτη από λάσπες και χωράφια σπαρμένα [….] ήλθαν να εγκατασταθούν οι πρώτοι κάτοικοί της, άνθρωποι δυστυχισμένοι και κυνηγημένοι, ξεριζωμένοι από τα πάτρια εδάφη τους » (Σούτος, 1983: 105). Η εγκατάσταση των προσφύγων στον Ταύρο -η οποία ξεκίνησε το 1922 και ολοκληρώθηκε το 1927- έγινε κυρίως σε παραπήγματα που κατασκεύασε είτε το κράτος, είτε οι ίδιοι οι πρόσφυγες με αυτοστέγαση. Οι επιμέρους περιοχές όπου εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες χωρίζονταν με βάση τα συγκροτήματα, αλλά και τις ενορίες [3] στις οποίες εντάχθηκαν. Έτσι προέκυψαν οι περιοχές: παραγκούπολη «Παναγίτσας», «Γερμανικά» παραπήγματα (Κάτω Νέα Σφαγεία) και «Εσταυρωμένου» (Άνω Νέα Σφαγεία) [4]  (Εικόνα 1).

Η πρώτη ομάδα παραπηγμάτων, η παραγκούπολη της «Παναγίτσας», βρισκόταν νοτιοανατολικά της οδού Πειραιώς και η δεύτερη ομάδα, τα «Γερμανικά» παραπήγματα, βορειοδυτικά της οδού Πειραιώς (Εικόνα 1). Αυτές οι δυο εκτάσεις ανήκαν στις λεγόμενες «εθνικές γαίες», οι οποίες με την ίδρυση του νεοελληνικού Κράτους το 1827 περιήλθαν στη δικαιοδοσία του Δημοσίου, το οποίο τις παραχώρησε στους Μικρασιάτες πρόσφυγες για να στεγαστούν. Η πρώτη εγκατάσταση των προσφύγων έγινε στην παραγκούπολη της «Παναγίτσας» (Εικόνες 2 & 3) με αυτοστέγαση, ενώ ακολούθησε την περίοδο 1925-1927 η εγκατάσταση στα «Γερμανικά», που ήταν πιο οργανωμένη και μεκαλύτερες κατασκευές. Τα «Γερμανικά» ήταν προκατασκευασμένοι ξύλινοι οικίσκοι [5] που δόθηκαν ως αποζημίωση από τη Γερμανία για τις καταστροφές του Α΄ΠΠ (Σούτος, 1983: 93, 105-109).

Εικόνα 1: Οι τέσσερις περιοχές εγκατάστασης των προσφύγων στον Ταύρο

Πηγή: Παπαδοπούλου, Σαρηγιάννης, 2006: 183 και ιδία επεξεργασία

Εικόνες 2-4: Η παραγκούπολης της Παναγίτσας

Η εγκατάσταση των προσφύγων, που αποτελούσαν φτηνό εργατικό δυναμικό, στον Ταύρο προσέλκυσε εργοστάσια στην περιοχή και τη μετέτρεψε σταδιακά σε σημαντική βιομηχανική-βιοτεχνική ζώνη. Επιπλέον, η ύπαρξη των σφαγείων στον Ταύρο προσέλκυσε βιοτεχνίες σχετικές με την επεξεργασία του δέρματος.

Εγκατάσταση εσωτερικών μεταναστών τη μεταπολεμική περίοδο στην έκταση των πρώην Φυλακών Συγγρού

Στον Ταύρο άρχισαν να εισρέουν εσωτερικοί μετανάστες από διάφορες περιοχές της Ελλάδας λόγω του Εμφυλίου πολέμου και λόγω της ανάγκης για εύρεση εργασίας. Άλλωστε, στην περιοχή υπήρχαν τα Δημοτικά Σφαγεία, καθώς και αρκετές βιοτεχνίες όπου μπορούσαν οι νεοαφιχθέντες πληθυσμοί να απασχοληθούν. Οι εσωτερικοί μετανάστες που δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να κατοικήσουν αλλού, έβρισκαν στέγη στην εγκαταλελειμμένη έκταση των πρώην Φυλακών Συγγρού [6]. Εγκαθίστανται στο χώρο των πρώην φυλακών ήδη από το 1945, κάνοντας κατάληψη στα υφιστάμενα εγκαταλελειμμένα κτίσματα (κελιά) ή κατασκευάζοντας μόνοι τους πρόχειρες κατοικίες μέσα στην έκταση. Σύντομα συγκεντρώθηκαν σε αυτό το χώρο πάνω από 200 οικογένειες (Σούτος, 1983: 211).

Το κράτος κατέβαλλε προσπάθειες απομάκρυνσης των οικιστών από την έκταση αυτή ήδη από το 1950. Ωστόσο, οι νέοι αυτοί κάτοικοι είχαν ιδρύσει Σύλλογο «Ακτημόνων Οικιστών τέως Φυλακών Συγγρού» με κύριο αίτημα τη στέγασή τους χωρίς την απομάκρυνσή τους από την περιοχή. Οι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής, όμως, διαφωνούσαν με την κατάληψη της έκτασης και θεωρούσαν ότι οι οικιστές προσπαθούσαν να ιδιοποιηθούν το χώρο αυτό, ενώ στην πραγματικότητα είχαν τη δυνατότητα να στεγαστούν αλλού (Σούτος, 1983: 212).

Το 1955 ο πρωθυπουργός Σοφοκλής Βενιζέλος πρότεινε τη δημιουργία λαϊκών πολυκατοικιών στην έκταση αυτή για τη στέγαση των οικιστών των πρώην φυλακών. Εντέλει, μετά από πίεση του συλλόγου προς τους ιθύνοντες, κατεδαφίστηκαν τα οικήματα στο χώρο και ανεγέρθηκαν εννέα πολυκατοικίες για τη στέγασή τους. Η κατασκευή των πολυκατοικιών ολοκληρώθηκε το 1959 και τα διαμερίσματα δόθηκαν στους δικαιούχους το διάστημα 1960-1961, με τη διαδικασία της κλήρωσης (Εικόνα 5) (Σούτος, 1983: 213-214).

Εικόνα 5: Πλατεία Ηρώων Πολυτεχνείου και μια από τις εργατικές πολυκατοικίες που ανεγέρθηκαν στη θέση των πρώην Φυλακών Συγγρού

Η εξέλιξη της γειτονιάς με τη δημιουργία των συγκροτημάτων κοινωνικής κατοικίας

Οι πρώτες πολυκατοικίες που κατασκευάστηκαν στο συνοικισμό του Ταύρου μετά από την κατεδάφιση τμήματος της παραγκούπολης της «Παναγίτσας» ανεγέρθηκαν το 1936 και το 1950 στο Οικοδομικό Τετράγωνο (ΟΤ) 1Γ [7], δηλαδή μεταξύ των οδών Πειραιώς-Θράκης-Κλαζομενών και Καραϊσκάκη, σε έκταση 9.687 τ.μ. (Εικόνες 1, 6α και 6β. Σε αυτές τις οκτώ πολυκατοικίες στεγάστηκαν πρόσφυγες που κατοικούσαν κυρίως στην παραγκούπολη της «Παναγίτσας» (Σούτος, 1983: 105). Όπως ανέφεραν πληροφορητές  (Μυωφά, 2019), το συγκρότημα αυτό ήταν γνωστό ως τα «διώροφα του Μεταξά», αφού κατασκευάστηκαν την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά (Εικόνα 7).

Εικόνα 6α: Σχέδιο του ΟΤ 1Γ πριν την ανάπλαση

Εικόνα 6β: Σχέδιο του ΟΤ 1Γ μετά την ανάπλασηΕικόνα 7: Το συγκρότημα των πρώτων προσφυγικών πολυκατοικιών στον Ταύρο

Τα ηλεκτρικά πατίνια έκαναν την εμφάνισή τους τελευταία και στην Αθήνα, συνοδευόμενα, όπως και σε άλλες ελληνικές πόλεις, από έναν επιδοκιμαστικό λόγο εκ μέρους των δημοσιογράφων και της τοπικής αυτοδιοίκησης (Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, 2019 / Η Εφημερίδα των Συντακτών, 2019 / TyposThes, 2019) για την ενσωμάτωση στην πόλη της νέας εναλλακτικής πράσινης πρότασης για τις μεταφορές [1]. Οι σχετικές ειδήσεις δεν συγκροτούν ένα δημόσιο διάλογο για την πόλη, αλλά μια άκριτη αποδοχή του δυτικού μοντερνισμού συνοδευόμενη από την αδιαφορία οργάνωσης του δημόσιου χώρου της πόλης. Πρόκειται για το αποτέλεσμα μια ιδιότυπης πολεοδομικής δημοσίας αφωνίας στην οποία συγκατανεύουν επί δεκαετίες Αρχές και Αθηναίοι, που έχουν βρει καταφύγιο στα οφέλη της μεγαλύτερης ή μικρότερης ιδιοποίησης του δημοσίου χώρου. Με το παρόν κείμενο επιχειρούμε να ασκήσουμε κριτική σε αυτό το νέο μέσο μεταφοράς, με απώτερο σκοπό την υπεράσπιση του δημόσιου κοινόχρηστου χώρου.

Επικεντρώνοντας στα ηλεκτρικά πατίνια οφείλουμε να κάνουμε έναν διαχωρισμό μεταξύ αυτών που είναι ιδιωτικής χρήσης και μεταξύ αυτών που είναι δημοσίας χρήσης, δηλαδή των ενοικιαζόμενων. Αν εξαιρέσουμε προς το παρόν την εκδοχή των ενοικιαζόμενων, τα ιδιωτικής χρήσης μοιάζουν σε μεγάλο βαθμό με τη μεταφορική λύση των μηχανών. Το κοινό τους στοιχείο είναι ότι τόσο τα πατίνια όσο και οι μηχανές είναι εκδοχές μηχανοκίνητων δίκυκλων. Ωστόσο, διαφέρουν κυρίως ως προς τα εξής:

• Τα πατίνια είναι ελαφρύτερα και μικρότερα από τις μικρότερες μηχανές. Αυτό σημαίνει ότι στην περίπτωση που είναι ιδιωτικής χρήσης σταθμεύουν εντός των κτιρίων.
• Είναι ηλεκτροκίνητα και όχι βενζινοκίνητα, πράγμα που σημαίνει ότι δεν απελευθερώνονται ρύποι στο αστικό περιβάλλον.
• Τα πατίνια έχουν μικρότερες ρόδες σε σχέση με τα μηχανάκια, γεγονός που τα καθιστά πιο ασταθή και επικίνδυνα, με αποτέλεσμα οι χρήστες τους για λόγους προσωπικής ασφάλειας να τα χρησιμοποιούν ως μη όφειλαν επάνω στα πεζοδρομία, δηλαδή στον ζωτικό χώρο των πεζών. Αν δηλαδή τα μηχανάκια μέχρι σήμερα απλώς σταθμεύουν στα πεζοδρομία, τα πατίνια κινούνται επιπλέον επί αυτών. Τα πατίνια είναι ένας ακόμα περιοριστικός παράγοντας για την πεζή μετακίνηση.
• Επιπλέον, η αστάθεια των πατινιών σε σύγκριση με τα μηχανάκια περιορίζει τη δυνατότητα χρήσης των πρώτων από άτομα μεγαλύτερης ηλικίας.
• Ένα πατίνι έχει τιμή αγοράς μικρότερη από ένα μηχανάκι, δεν χρειάζεται άδεια οδήγησης και ασφάλεια, αλλά είναι ένα μέσο με μικρότερη ενεργειακή αυτονομία και μικρότερες ταχύτητες κίνησης.

Τα πατίνια όμως δεν οφείλουν την πρόσφατη επιτυχία τους στην ιδιωτική τους εκδοχή αλλά στη δημόσια. Αυτό στην πράξη σημαίνει ότι το πατίνι μπορεί να λειτουργεί ως ένα ενδιάμεσο μέσο από ή προς ένα ΜΜΜ ή και ένα ΙΧ. Με αυτήν την έννοια, το πατίνι περιορίζει τη χρήση των ΙΧ και κάνει πιο φιλικά τα ΜΜΜ.

Χωρίς αμφιβολία, πρόκειται για ένα ενδιαφέρον τεχνικό επιχείρημα στη φαρέτρα όσων προωθούν αυτόν τo νεοτερισμό. Θα ήταν εύλογο από τους δημοσιογράφους, πολίτικους και συγκοινωνιολόγους να προωθούν με την ίδια θέρμη και τη λύση των δημόσιων ποδηλάτων -επίσης δυτικής έμπνευσης- την οποία αντικαθιστούν τα πατίνια, για τους λόγους που θα εξηγήσουμε στη συνέχεια. Πριν όμως αναλύσουμε αυτήν τη μετάβαση από τα ποδήλατα στα πατίνια, οφείλουμε κατ’ αρχάς να αντιπαραθέσουμε στο επιχείρημα που θέλει την Αθήνα ακατάλληλη για τη χρήση του ποδηλάτου, εξ αιτίας του έντονου αναγλύφου της, ότι τα ποδήλατα έχουν και υβριδική εκδοχή, συνδυάζοντας τη μηχανοκίνηση και την ποδοκίνηση [2].

Ήδη από τη δεκαετία του 1990, η Ευρωπαϊκή Ένωση προωθεί το σχεδιασμό της συμπαγούς πόλης (Commission of the European Communities, 1990). Η συμπαγής πόλη βασίζεται στη θεωρητική ιδέα ότι αν η αστική δομή είναι πυκνότερη και μεικτής χρήσης τότε θα περιοριστούν και οι ανάγκες μετακίνησης του πληθυσμού (Neuman 2005). Όμως, οι πυκνότερες δομές είναι ακόμα λιγότερο φιλικές προς το ΙΧ, λόγω των χωρικών τους απαιτήσεων (Melia, Parkhurst & Barton 2011). Έτσι, δημιουργήθηκε η ανάγκη για την ανάπτυξη του σχεδίου της «βιώσιμης κινητικότητας». Η αρχική εκδοχή αυτού του σχεδίου αναζητούσε τον περιορισμό της χρήσης και του χώρου που καταναλώνει το ΙΧ, με την ταυτόχρονη ανάπτυξη των ΜΜΜ και των μη μηχανοκίνητων μέσων (δηλαδή το περπάτημα και το ποδήλατο). Σε αυτό το πλαίσιο, αναπτύχθηκαν συστήματα δημόσιων ποδηλάτων με σταθερά σημεία στάθμευσης, δια της αγκύρωσης σε ειδική εγκατάσταση, που χωροθετούνται σε σημεία που προηγουμένως ήταν χώροι στάθμευσης ΙΧ. Στη συνέχεια, εμφανίστηκαν και υβριδικά ποδήλατα, ώστε να συμπεριλάβουν όλες τις εδαφολογικές συνθήκες και όλες τις ηλικίες χρηστών. Τα συστήματα αυτά, τα οποία συναντά κάνεις από το Παρίσι έως την πόλη του Μεξικού, είναι αποτέλεσμα δημόσιας επένδυσης με χαμηλό κόστος για τον χρήστη και με μικρότερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα.

Στο νεοφιλελεύθερο πλαίσιο διακυβέρνησης, ο σχεδιασμός της μη μηχανοκίνητης μετακίνησης κατέληξε στα χέρια της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν να χαθούν όλα τα ευεργετικά αποτελέσματα που είχε το αρχικό σχέδιο της «βιώσιμης κινητικότητας» για το περιβάλλον και τη σωματική αγωγή των κατοίκων. Σε ό,τι αφορά το σχεδιασμό, πρώτον, το σύστημα αγκύρωσης αντικαταστάθηκε από την αναζήτηση του ποδήλατου μέσω GPS, με αποτέλεσμα αυτά πλέον να καταλήγουν σταθμευμένα στα πεζοδρόμια. Δεύτερον, αναζητήθηκε ένα προϊόν πιο φτηνό και πιο εύχρηστο από το υβριδικό ποδήλατο, που είναι ακριβό λόγω της πολυπλοκότητας της κατασκευής του και σχετικά δύσχρηστο λόγω του βάρους και του όγκου του. Το αποτέλεσμα ήταν να καταργηθεί τελικά η ποδοκίνητη επιλογή. Η έλλειψη αγκύρωσης έχει και μια περιβαλλοντική συνέπεια. Τα συστήματα οχημάτων δημόσιας χρήσης δεν είναι αυτορρυθμιζόμενα· δηλαδή, είτε λόγω του επικλινούς του εδάφους είτε λόγω των καιρικών συνθηκών είτε για διάφορους άλλους λόγους τα οχήματα τείνουν να συσσωρεύονται σε συγκεκριμένα σημεία της πόλης. Την εξισορρόπηση του συστήματος αναλαμβάνουν μηχανοκίνητα φορτηγά ή ΙΧ που φροντίζουν για την ανακατανομή των δικύκλων. Έτσι, ενώ στην περίπτωση των συστημάτων με αγκύρωση η ανακατανομή πραγματοποιείται από σταθμό σε σταθμό στάθμευσης, στην περίπτωση των πατινιών αυτά πρέπει να συλλεχθούν από τυχαία σημεία της πόλης και επιπλέον να φορτιστούν προτού επιστραφούν σε επιλεγμένα σημεία, αυξάνοντας σημαντικά το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της εξισορρόπησης.

Εν τέλει, δηλαδή, αντί να αυξάνεται ο χώρος των πεζών και των μη μηχανοκίνητων μέσων, σύμφωνα με τον αρχικό και φιλικότερο προς το περιβάλλον σχεδιασμό, καταλήγουμε στη χρήση μηχανοκίνητων μέσων που χρησιμοποιούνται και σταθμεύουν στο χώρο των πεζών και των ποδηλάτων.

Εικόνα 1: Σταθμευμένα επί του πεζοδρομίου ηλεκτρικά πατίνια με διάταξη που παρεμποδίζει την διέλευση των πεζών, Λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας, Αθήνα, Αύγουστος 2019

Από το 2015 και μετά, με τη μαζική άφιξη προσφυγικών πληθυσμών στην Ελλάδα, μια σειρά διάσπαρτων προγραμμάτων για αιτούντες άσυλο και πρόσφυγες σχεδιάζονται και υλοποιούνται από ποικίλους φορείς, έχοντας αναφορά στον αστικό χώρο της Αθήνας. Τα προγράμματα αυτά σχετίζονται (άμεσα ή έμμεσα) με πτυχές της χωρο-κοινωνικής εγκατάστασης των αιτούντων άσυλο και προσφύγων στο πεδίο της πόλης, εγείροντας ερωτήματα για τις τάσεις αλλά και τις θεσμικές δράσεις για τη διεθνοτική συγκατοίκηση στο τοπικό επίπεδο.

Στο παρόν άρθρο αναλύονται οι χωρο-κοινωνικές διαστάσεις και η γεωγραφία του προγράμματος στέγασης ‘ΕΣΤΙΑ’ για αιτούντες άσυλο στην Αθήνα. Παρά το γεγονός ότι οι διαστάσεις αυτές δεν στοιχειοθετήθηκαν ρητά και δημόσια κατά το σχεδιασμό του προγράμματος, εδώ διερευνώνται επιλεκτικά μέσω της ανάλυσης α) των κριτηρίων χωροθέτησης των δομών του ΕΣΤΙΑ (διαμερίσματα και κτίρια) στον αστικό ιστό και β) του λόγου και των θεωρήσεων των αρμόδιων φορέων για την εθνοτική ποικιλότητα, τη διασπορά και το χωρο-κοινωνικό διαχωρισμό στην Αθήνα. Επιπλέον, σχολιάζεται το πλαίσιο σχεδιασμού του ΕΣΤΙΑ μεταξύ «έκτακτης ανάγκης» και «ένταξης», καθώς και η σημασία ορισμένων αστικών δράσεων που υλοποιήθηκαν. Οι πτυχές αυτές που αναλύονται σχετίζονται με όψεις της διεθνοτικής αλληλεπίδρασης στην πόλη, συνομιλούν με θεωρήσεις των αστικών σπουδών για τη διεθνοτική συγκατοίκηση ως μια διαδικασία σε άρρηκτη αλληλεξάρτηση με τον τόπο και επαναφέρουν ως καίρια, ζητήματα εθνοτικής ποικιλότητας, χωρο-κοινωνικής μίξης και διαχωρισμού.

Η έρευνα εκπονήθηκε στο πλαίσιο της διδακτορικής διατριβής της συγγραφέως και μεθοδολογικά η διερεύνηση πραγματοποιήθηκε με μελέτη της σχετικής νομοθεσίας, συστηματική παρακολούθηση πολιτικών, συλλογή, επεξεργασία και χαρτογράφηση ποσοτικών στοιχείων και ημι-δομημένες συνεντεύξεις με εκπροσώπους των εμπλεκόμενων φορέων.

Εισαγωγή

Η εγκατάσταση των μεταναστευτικών πληθυσμών στις ελληνικές πόλεις καθόριζε διαχρονικά την αστική ανάπτυξη και την κοινωνική γεωγραφία τους. Ειδικά από τη δεκαετία του 1990 και έπειτα, η εγκατάσταση αυτή πραγματοποιήθηκε με ίδια μέσα των νεοαφιχθέντων πληθυσμών, ελλείψει πολιτικών στέγασης και ενταξιακού σχεδιασμού. Οι μεταναστευτικές ομάδες από την Ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια (1990) αλλά και οι πιο πρόσφατες από τη Μέση Ανατολή, Ασία, Αφρική (μέσα του 2000) εγκαταστάθηκαν σε κεντρικές γειτονιές της Αθήνας, στο διαθέσιμο οικιστικό απόθεμα που άφησε πίσω της η – από το 1970 και μετά – μετατόπιση τμήματος των ντόπιων μεσαίων και ανώτερων κοινωνικο-οικονομικών στρωμάτων προς τα προάστια (Βαΐου κ.ά. 2007, Μαλούτας 2018). H εγκατάσταση αυτή παρήγαγε μια γεωγραφία χωρο-κοινωνικής μίξης και εθνοτικής ποικιλότητας, διαφοροποιημένη από πόλεις των ΗΠΑ ή της Βόρειας Ευρώπης που χαρακτηρίζονται από υψηλότερα επίπεδα εθνοφυλετικού διαχωρισμού (Arapoglou 2006). Στην Αθήνα, ο οριζόντιος στεγαστικός διαχωρισμός μειώθηκε και οι συνθήκες χωρικής εγγύτητας που επικράτησαν αποτέλεσαν το έδαφος για την ανάπτυξη σχέσεων διεθνοτικής συγκατοίκησης και άτυπων τάσεων «ένταξης» [1] των μεταναστών-τριών (Leontidou 1990, Βαΐου κ.ά. 2007, Αράπογλου κ.ά. 2009).

Σήμερα, ανακύπτουν εκ νέου κρίσιμα ερωτήματα σχετικά με την εγκατάσταση των προσφύγων και αιτούντων άσυλο στις πόλεις. Μια σειρά ακαδημαϊκών εργασιών συζητά τις αστικές πολιτικές στέγασης των προσφύγων στο τοπικό επίπεδο, τη σημασία των τρόπων χωροθέτησης των δομών στέγασης στις πόλεις (Doomernik and Glorius 2016, Eckardt 2018, Seethaler-Wari 2018), καθώς και την κριτική ανασκόπηση των πολιτικών διασποράς της προσφυγικής εγκατάστασης στον αστικό χώρο που υλοποιήθηκαν σε ορισμένες χώρες στοχεύοντας στη μείωση του στεγαστικού διαχωρισμού (Musterd et al. 1997, Andersson 2003, Netto 2011, Darling 2017). Επιπλέον συζητιούνται πολιτικές για την εθνοτική ποικιλότητα και την διεθνοτική ανάμειξη σε συγκεκριμένα τοπικά πλαίσια (Arapoglou 2012), καθώς και ζητήματα καθημερινής ζωής, διεθνοτικών σχέσεων και οριοθετήσεων (Jacobsen 2006). Οι σχετικές οπτικές διαχρονικά ποικίλουν, από τη θεώρηση της εθνοτικής ποικιλότητας ως εμποδίου για την κοινωνική συνοχή (Putnam 2007) αλλά και ως θετικού πλεονεκτήματος προς ενίσχυση (Vertovec 2007), ενώ άλλες προσεγγίσεις τονίζουν τις αλληλοτομίες της ποικιλότητας με την κοινωνικο-οικονομική ανισότητα (Arapoglou 2012).

Από το 2015 και μετά, με τις αυξημένες αφίξεις προσφυγικών πληθυσμών στην Ελλάδα, μια σειρά διάσπαρτων προγραμμάτων και δράσεων για πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο σχεδιάζονται και υλοποιούνται από ποικίλους φορείς (Τοπική Αυτοδιοίκηση, ΜΚΟ, Διεθνείς Οργανισμούς) έχοντας αναφορά στον αστικό χώρο της Αθήνας. Τα προγράμματα αυτά σχετίζονται (άμεσα ή έμμεσα) με πτυχές της χωρο-κοινωνικής εγκατάστασης των αιτούντων άσυλο και προσφύγων στο πεδίο της πόλης, εγείροντας ερωτήματα για τις άτυπες τάσεις αλλά και τις θεσμικές δράσεις που σχετίζονται με τη διεθνοτική συγκατοίκηση στο τοπικό επίπεδο. Στο παρόν άρθρο αναλύονται οι χωρο-κοινωνικές διαστάσεις και η γεωγραφία του προγράμματος στέγασης αιτούντων άσυλο ‘ΕΣΤΙΑ’ στην Αθήνα. Παρά το γεγονός ότι οι διαστάσεις αυτές δεν στοιχειοθετήθηκαν ρητά και δημόσια κατά το σχεδιασμό του προγράμματος, εδώ διερευνώνται επιλεκτικά μέσω της ανάλυσης α) των κριτηρίων χωροθέτησης των δομών του ΕΣΤΙΑ (διαμερίσματα και κτίρια) στον αστικό ιστό και β) του λόγου και των θεωρήσεων των αρμόδιων φορέων για την εθνοτική ποικιλότητα, τη διασπορά και το χωρο-κοινωνικό διαχωρισμό στην πόλη της Αθήνας. Επιπλέον, σχολιάζεται το πλαίσιο σχεδιασμού του ΕΣΤΙΑ μεταξύ «έκτακτης ανάγκης» και «ένταξης», καθώς και η σημασία ορισμένων αστικών δράσεων που υλοποιήθηκαν. Οι πτυχές αυτές που αναλύονται σχετίζονται με όψεις της διεθνοτικής αλληλεπίδρασης στην πόλη, συνομιλούν με θεωρήσεις των αστικών σπουδών για τη διεθνοτική συγκατοίκηση ως μια διαδικασία σε άρρηκτη αλληλεξάρτηση με τον τόπο και επαναφέρουν ως καίρια, ζητήματα εθνοτικής ποικιλότητας, χωρο-κοινωνικής μίξης και διαχωρισμού.

Μεθοδολογικά η διερεύνηση πραγματοποιήθηκε με μελέτη της σχετικής νομοθεσίας, συστηματική παρακολούθηση πολιτικών, συλλογή, επεξεργασία και χαρτογράφηση ποσοτικών στοιχείων και ποιοτικές ημι-δομημένες συνεντεύξεις με εκπροσώπους των εμπλεκόμενων φορέων, συγκεκριμένα της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες (ΥΑ), της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (ΜΚΟ) [2].

Η γεωγραφία του προγράμματος ΕΣΤΙΑ και οι θεωρήσεις των φορέων για την εθνοτική ποικιλότητα, τη διασπορά και το χωρο-κοινωνικό διαχωρισμό στην Αθήνα

Το πρόγραμμα EΣΤΙΑ της ΥΑ ξεκίνησε στα μέσα του 2016 ως πρόγραμμα ‘Στήριξης Έκτακτης Ανάγκης για την Ένταξη και τη Στέγαση’ [3] και αφορά αιτούντες/ούσες άσυλο που πληρούν συγκεκριμένα κριτήρια ευαλωτότητας [4] καθώς και υποψήφιους για οικογενειακή επανένωση, στους οποίους προσφέρεται στέγη εντός του αστικού ιστού των πόλεων σε διαμερίσματα ή άλλα κτήρια. Η Υπουργική Απόφαση του 2019 ορίζει το ΕΣΤΙΑ ως «πρόγραμμα παροχής οικονομικής βοήθειας και στέγασης» με σκοπό την «εξασφάλιση ενός επαρκούς βιοτικού επιπέδου για τους αιτούντες διεθνή προστασία μέσω της παροχής οικονομικού βοηθήματος και (την) κατά περίπτωση ασφαλή τους στέγαση και παροχή υποστηρικτικών υπηρεσιών […]» [5]. Για τις ανάγκες του προγράμματος η ΥΑ συνεργάζεται με 11 δήμους και 12 εθνικές και διεθνείς ΜΚΟ (UNHCR 2019). Παρά το γεγονός ότι το ΕΣΤΙΑ, μοιάζει να σχετίζεται με πτυχές της «ένταξης» των αιτούντων άσυλο, έννοια που περιλαμβάνεται και στην αρχική επίσημη ονομασία του, στην πραγματικότητα λειτουργεί πρωτίστως υπό το πλαίσιο της διακυβέρνησης «έκτακτης ανάγκης», διατηρώντας μέχρι και σήμερα τον προσωρινό χαρακτήρα του και αναπαράγοντας μια μονιμότητα της επισφάλειας (Kourachanis 2018) [6].

«Η ΥΑ είναι εδώ μόνο για λόγους ανάπτυξης ικανοτήτων, είμαστε εδώ για την έκτακτη ανάγκη, όταν τα πράγματα στηθούν υποχωρούμε. […] Η ένταξη είναι ευθύνη της κυβέρνησης. Αυτό είναι πολύ σημαντικό για εμάς, δεν κάνουμε ένταξη, η ΥΑ δεν κάνει ένταξη, υποστηρίζουμε την ένταξη» (Εκπρόσωπος UNHCR).

Σε αντίθεση με τη χωροθέτηση των ανοιχτών Δομών Προσωρινής Υποδοχής και Φιλοξενίας αιτούντων άσυλο (Camps) στην ενδοχώρα (συνήθως σε απόσταση από τον αστικό ιστό) και των Κέντρων Υποδοχής και Ταυτοποίησης (Hotspots) στα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου (άμεσα συνδεδεμένα με τον «γεωγραφικό περιορισμό» στον οποίο υπόκεινται οι αιτούντες άσυλο), το ΕΣΤΙΑ υλοποιείται εντός του αστικού ιστού των ελληνικών πόλεων. Μέχρι και τον Νοέμβριο του 2019 εκμισθώνονταν πανελλαδικά 4.501 διαμερίσματα και 14 κτίρια σε 14 πόλεις και 7 νησιά, οι θέσεις στέγασης είχαν φτάσει τις 25.666 [7] και ο αριθμός φιλοξενούμενων τους 21.639 (UNHCR 2019, UNHCR 2020). Η γεωγραφία του προγράμματος ανά την Ελλάδα παρουσιάζει μια συγκέντρωση στην Αττική της τάξης του 55% και ακολουθεί η Βόρεια Ελλάδα (20,7%), η Κεντρική Ελλάδα (7,8%), τα Νησιά (6,5%), η Δυτική Ελλάδα (6%) και η Κρήτη (4%) (UNHCR 2020).

Χάρτης 1. Αριθμός θέσεων στέγασης του προγράμματος ΕΣΤΙΑ ανά πόλεις και περιοχές στην Ελλάδα, 30/11/2019.

Πηγή: UNHCR (2019) ΕΣΤΙΑ, Ενημερωτικά Σημειώματα, Ενημερωτικό σημείωμα για τη στέγαση, Νοέμβριος 2019 και επεξεργασία της συγγραφέως.

Σε ό,τι αφορά τους τρόπους επιλογής των διαμερισμάτων προς μίσθωση, το πρόγραμμα ορίζει συγκεκριμένα επίσημα κριτήρια [8]. Κατά την έναρξη του προγράμματος η ανάγκη να βρεθούν μαζικά και ταχύτατα θέσεις στέγασης οδήγησε στην εκμίσθωση ολόκληρων κτιρίων στο κέντρο ειδικά της Αθήνας (τα οποία προηγουμένως παρέμεναν κενά).

«Υπήρχε το αίτημα για στέγαση και σε κάθε διαμέρισμα που ενοικιάζουμε μιλάμε για 6 ανθρώπους μέγιστο, έτσι ξεκινήσαμε να ψάχνουμε έντονα για μεγαλύτερα καταλύματα, όπως ξενοδοχεία και κτίρια. Μόλις βρίσκαμε ένα ολόκληρο κτίριο μπορούσαμε να βάλουμε μέσα άμεσα και γρήγορα σχεδόν 400 ανθρώπους» (Εκπρόσωπος UNHCR).

Το ΕΣΤΙΑ επεκτάθηκε με την ενοικίαση μεμονωμένων διαμερισμάτων σε πολυκατοικίες, ενώ σταδιακά με απόφαση της ΥΑ επιλέχθηκε η μείωση των μισθωμένων ολόκληρων κτιρίων. Η διασπορά των θέσεων στέγασης σε διαμερίσματα στην πόλη κρίθηκε ως βέλτιστη πρακτική, αφενός λόγω του αυξημένου κόστους συντήρησης των εκμισθωμένων κτιρίων και αφετέρου λόγω του στόχου διάχυσης του οικονομικού οφέλους της μίσθωσης σε μεγαλύτερα τμήματα των ιδιοκτητών ακινήτων. Σήμερα, τα είδη των καταλυμάτων είναι διαμερίσματα σε ποσοστό 95% των συνολικών δομών και ολόκληρα κτίρια σε ποσοστό 5% (UNHCR 2020).

Σε ό,τι αφορά τις κατευθύνσεις και επιλογές χωροθέτησης των διαμερισμάτων του ΕΣΤΙΑ στην Αθήνα, από τις συνεντεύξεις με τους αρμόδιους φορείς προκύπτουν ορισμένα κριτήρια που διακρίνονται σε δύο διαφορετικά επίπεδα: Τα κριτήρια ανά πολυκατοικία (σύμφωνα με τα οποία επιδιωκόταν η εκμίσθωση περιορισμένου αριθμού διαμερισμάτων σε κάθε πολυκατοικία) και τα κριτήρια ανά γειτονιά. Αναφορικά με τα τελευταία, αρχικό στόχο (αλλά και πολιτική επιλογή εκ μέρους ειδικά του Δήμου Αθηναίων) αποτέλεσε η διασπορά των διαμερισμάτων σε διάφορες περιοχές και η αποφυγή της συγκεντροποίησης της εγκατάστασης των αιτούντων άσυλο σε συγκεκριμένες κεντρικές γειτονιές της Αθήνας, λόγω «κινδύνων γκετοποίησης» που εγκυμονούσαν, όρος που προκύπτει από τις αφηγήσεις των εμπλεκόμενων φορέων.

«Όταν πρωτοξεκινήσαμε το πρόγραμμα το 2016, είχαμε θέσει πολύ αυστηρά κριτήρια, για παράδειγμα να μην έχουμε πάνω από ένα διαμέρισμα ανά πολυκατοικία. Δε θέλαμε γκετοποίηση, δε θέλαμε να βρεθούν όλοι στη Βικτώρια και στην Ομόνοια. Δυστυχώς όταν είσαι απελπισμένος αυτά τα κριτήρια χαλαρώνουν. Έτσι αυτή τη στιγμή, υπάρχουν ορισμένες περιοχές στις οποίες υπάρχουν μεγαλύτερες συγκεντρώσεις από ότι σε άλλες. […] Εννοώ ότι πάμε όπου υπάρχει προσφορά» (Εκπρόσωπος UNHCR).

Από το τελευταίο τέταρτο του 19^ου αιώνα, η αρχιτεκτονική του προαστίου του Νέου Φαλήρου εμφανίζει έντονα κλασικιστικά και εκλεκτικιστικά στοιχεία. Λιγότερο γνωστή ως προς αυτό το χαρακτηριστικό, συγκριτικά με το κέντρο των Αθηνών, η περιοχή απετέλεσε θερινό θέρετρο για τις ευκατάστατες αθηναϊκές οικογένειες έως τις πρώτες δεκαετίες του 20^ου αιώνα κυρίως λόγω της εγγύτητας προς την θάλασσα. Στα χρόνια που ακολούθησαν, η περαιτέρω οικοδομική δραστηριότητα αναπτύχθηκε σταδιακά και συνδέθηκε με την πρακτική της αντιπαροχής, συχνά εις βάρος της πρότερης κατασκευής. Το νέο αυτό μοντέλο ανάπτυξης επηρεάστηκε από το ευρύτερο κοινωνικο-οικονομικό πλαίσιο, καθώς η σταδιακή αύξηση του αριθμού των μονίμων κατοίκων και η αναδιαμόρφωση της συνοικίας απαιτούσε κελύφη (κτίρια) περισσότερο λειτουργικά και εναρμονισμένα με τους ολοένα εντονότερους ρυθμούς ζωής. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να αναδείξει την διαχρονική παρουσία των ιστορικών κελυφών του Νέου Φαλήρου και να συμβάλλει στην ευρύτερη επιστημονική συζήτηση σχετικά με την διαχείριση της αρχιτεκτονικής συμβολικής στο σύγχρονο πλαίσιο. Ειδικότερα, η σχέση της (νεο)κλασικής μορφολογίας με τις δυτικο-ευρωπαϊκές αναπαραστάσεις του Ελληνισμού κατά τον 19^ο αιώνα προσδίδει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην μελέτη των συμβολικών χαρακτηριστικών της ιστορικής Νεο-Φαληρικής κατασκευής. Η ανανέωση της τοπικής αρχιτεκτονικής μνήμης, καθώς και η ταυτόχρονη σύνδεσή της με τα σύγχρονα διακυβεύματα σε διάφορες κλίμακες, μπορούν να συνεισφέρουν στην κατανόηση των εσωτερικών αντιφάσεων και στην αναγκαία ανασύνθεση.

Χάρτης 1: Το Νέο Φάληρο και οι γειτνιάζοντες δήμοι

Όταν ο Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης θεωρητικοποίησε τον όρο «Οικιστική» (Ekistics) ως επιστήμη των ανθρώπινων οικισμών, έθεσε στο κέντρο της ανάλυσής του ένα σύστημα αποτελούμενο από πέντε στοιχεία/επιστημονικά εργαλεία τα οποία ιδωμένα υπό διαφορετικά πρίσματα (οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, τεχνολογικό, πολιτισμικό), εξηγούν την δομή, λειτουργία και εξέλιξη των οικιστικών μονάδων: φύση, άνθρωπος, κοινωνία, κελύφη και δίκτυα (Doxiadis, 1968). Από αυτά τα στοιχεία, τα κελύφη (κτίρια) αποτελούν την υλική έκφραση της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στην δημογραφική εξέλιξη, την οικονομική ανάπτυξη, τους ιστορικούς και κοινωνικούς συσχετισμούς, καθώς και τις πολιτισμικές αναφορές στα πλαίσια της πόλης, του προαστίου ή της κοινότητας. Βρίσκονται δε σε άμεση επαφή με τα δίκτυα μετακίνησης και κυκλοφορίας, με τις επικρατούσες αισθητικές δυνάμεις καθώς και με την ελαστικότητα (resilience) του τοπικού κοινωνικού ιστού.

Στην σύγχρονη εποχή, τα ιστορικά κελύφη βοηθούν την σύνδεση του παρόντος με την παράδοση καθώς συμβάλλουν στην κατανόηση αφενός των δυνάμεων που ασκήθηκαν και συνεχίζουν να ασκούνται πάνω στην πόλη (οικονομία, πολιτισμικά μοντέλα, ιδέες και πρότυπα, παγκοσμιοποίηση) και αφετέρου της ικανότητας της πόλης να αντισταθεί στις συγκεκριμένες πιέσεις. Υπό αυτό το πρίσμα, το ιστορικό κτιριακό δυναμικό του Νέου Φαλήρου -προαστιακός κόμβος ανάμεσα στο αθηναϊκό κέντρο και το λιμάνι του Πειραιά- προσφέρει μία πρώτης τάξεως ευκαιρία για την ανίχνευση της ταυτότητας της τοπικής αρχιτεκτονικής μνήμης στον χώρο και τον χρόνο και την σύνδεση αυτής με τις ευρύτερες γεωπολιτικές και κοινωνικές δομές.

Με την πλάτη στην θάλασσα: Η επίκτητη Νέο-φαληρική εσωστρέφεια 

Κατά την περίοδο που ακολούθησε την Κατοχή και τον Εμφύλιο πόλεμο στην Ελλάδα, δημιουργήθηκε το θέμα της ανοικοδόμησης. Με την ενίσχυση του σχεδίου Marshall και την ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 (Alogoskoufis, 1995), η ανάπτυξη της οικοδομικής δραστηριότητας ήταν ραγδαία και συνδέθηκε πάραυτα με την πολιτική σταθεροποίηση και το αίσθημα χρηματοοικονομικής ασφάλειας των κατοίκων (σημασία της εγγείου ιδιοκτησίας). Παράλληλα, η οριζόντια κινητικότητα του ελληνικού πληθυσμού (από την επαρχία στα αστικά κέντρα και κυρίως στην Αθήνα) δημιούργησε την ανάγκη για γρήγορες και οικονομικές κατασκευές, γεγονός που συνδέθηκε σταδιακά με φαινόμενα όπως η εμπορευματοποίηση και τυποποίηση της κατοικίας και η υποβάθμιση έως και συστηματική καταστροφή του αρχιτεκτονικού τοπίου και της αισθητικής ποιότητας (Πρεβελάκης, 2001). Ο ελληνικός κινηματογράφος της δεκαετίας του 1960 προέβαλε το πλαίσιο ζήτησης της νέας μεταπολεμικής κατοικίας, όπου η αστικοποίηση συνδεόταν συμβολικώς με την κοινωνική άνοδο και πρακτικώς με τις λειτουργικές ανέσεις που προσέφερε το διαμέρισμα σε πολυκατοικία [1]. Συνεπώς, η ελληνική οικοδομή της περιόδου 1955-1967 λειτούργησε στην βάση του τριπτύχου σταθεροποίηση-αστικοποίηση-αστική αναγέννηση και στηρίχθηκε εν πολλοίς στο σύστημα της αντιπαροχής [2].

Η είσοδος της πολυκατοικίας στο αστικό τοπίο [3] και οι νέοι ρυθμοί ζωής επηρέασαν, αν και με σημαντική καθυστέρηση σε σύγκριση με το αθηναϊκό κέντρο, και τις περιφερειακές συνοικίες οι οποίες άρχισαν να εκσυγχρονίζονται με κόστος το αισθητικό αποτέλεσμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, οι συνοικίες των Καμινίων, Ρέντη και Νέου Φαλήρου όπου οι εργάτες της βιομηχανικής ζώνης της οδού Πειραιώς βρίσκουν μία θέση μέσα στις καινοφανείς αστικές επιταγές της εποχής: από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, η αντιπαροχή αντικαθιστά σταδιακά την μονοκατοικία και ορισμένα ιστορικά κελύφη, ενώ παράλληλα μετατρέπει μία ολόκληρη τάξη μικροαστών σε ιδιοκτήτες. Την ίδια στιγμή, το Νέο Φάληρο εξελίσσεται σε κόμβο ανάμεσα στην Αθήνα και το λιμάνι του Πειραιά το οποίο ήδη από την δεκαετία του 1960 λειτουργεί ως δεύτερο κέντρο. Η αλλαγή αυτή ήταν αποτέλεσμα της εσωτερικής μετανάστευσης και των γεωπολιτικών συνθηκών καθώς και του συνδυασμού συμφόρησης και ρύπανσης που επέφερε ο πολλαπλασιασμός των αυτοκινήτων στους κεντρικούς δρόμους των Αθηνών: από την μία πλευρά, η εισροή των εσωτερικών μεταναστών και η δημιουργία παροικιών από νησιώτες [4] στα νότια προάστια (Georgikopoulos, 2018a) και, από την δεκαετία του 1980, το αντίστροφο ρεύμα ηθελημένης εγκατάλειψης του κέντρου από τις εύπορες αθηναϊκές οικογένειες με κατεύθυνση τα πάλαι ποτέ προάστια παραθερισμού.

Σε αυτό το πλαίσιο, το Νέο Φάληρο επωφελείται από την συνεπαγόμενη ανάπτυξη οικονομικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων (εμπόριο, βιομηχανίες, κέντρα διασκέδασης, εστίαση), οι πελάτες και οι υπάλληλοι των οποίων μετακινούνται όλο και περισσότερο με ιδιωτικό αυτοκίνητο. Στον αντίποδα, και παρά τις φωτεινές εξαιρέσεις πολεοδομικής πολιτικής [5], η τοπική αρχιτεκτονική μνήμη διακόπτεται: με την έλευση της πολυκατοικίας το Νέο Φάληρο μετατρέπεται από ένα πλούσιο και πολυσύνθετο τοπίο σε ένα άοσμο προάστιο μεσαίας κλίμακας· το κόστος του αναγκαίου συμβιβασμού για την εύρεση κοινωνικο-πολιτικών και οικονομικών ισορροπιών στο εσωτερικό μίας μεταπολεμικής, μετεμφυλιακής και ψυχροπολεμικής Ελλάδας.

Η άναρχη προαστιοποίηση του αθηναϊκού πληθυσμού και η συγκέντρωση των εσωτερικών μεταναστών σήμαινε διασκορπισμό των δραστηριοτήτων, πολλαπλασιασμό των κυκλοφοριακών προβλημάτων, αλλά και διοικητική αποκέντρωση, ανάγκη για ανανέωση του συστήματος δημοσίων μεταφορών, καθώς και θέσεις εργασίας σε τοπική κλίμακα. Το φαινόμενο μεταφράστηκε όμως και σε άναρχη δόμηση και εκσυγχρονισμένα πολυώροφα -«παλατάκια λουξ με όλα τα κομφόρ» (Μυλωνάκη, 2012)- στην θέση των ιστορικών κελυφών του τέλους του 19^ου και των αρχών του 20^ου αιώνα, ως θυσία στην ανάπτυξη και στην απαραίτητη δημογραφική και κοινωνική ανανέωση. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και κυρίως από τo 1980, το Νέο Φάληρο θα υποστεί σοβαρές κατεδαφίσεις παλαιότερων κτισμάτων και ο πληθυσμός θα προτιμήσει την ασφάλεια της εσωστρέφειας και της αρχιτεκτονικής λήθης. Σε τι έγκειται όμως η τοπική αρχιτεκτονική μνήμη; Με ποιες ιστορικο-κοινωνικές διεργασίες συνδέεται; Και μέσω ποιας συμβολικής αλληλεπιδρά με ευρύτερες γεωγραφικές κλίμακες;

Η περίοδος του «στρατηγικού κοσμοπολιτισμού»

Μέχρι και τον Μεσοπόλεμο, το Νέο Φάληρο ήταν τόπος συνάντησης του αστικού αθηναϊκού πληθυσμού με μέρος του πειραϊκού προλεταριάτου. Σε κοντινή απόσταση από τις τοπικές βιομηχανίες-φάμπρικες (όπως π.χ. ο Ατμοηλεκτρικός σταθμός-ΑΗΣ Ν. Φαλήρου, η σοκολατοποιία ΙΟΝ, τα εργοστάσια ΧΡΩΠΕΙ, ΕΛΑΙΣ, Μινέρβα, ΗΒΗ, Α.Ε. Κεραμεικός, η υποδηματοποιία Ινδιάνα, η χαρτοποιία Σαραντόπουλος, τα Ελληνικά Υφαντήρια κλπ), βρίσκονταν διάσπαρτες εξοχικές κατοικίες κλασικίζοντος και εκλεκτικιστικού ρυθμού οι οποίες κατοικούνταν από ευκατάστατους Αθηναίους κυρίως κατά την θερινή περίοδο.

Στο παραλιακό μέτωπο, τα μεταφερθέντα από την περιοχή της Ζέας λουτρά και ο Ναυτικός Όμιλος αποτελούσαν επίσης έναν σημαντικό δια-ταξικό χώρο συνάντησης για τα μέλη της τοπικής κοινότητας καθώς στην κοσμοπολίτικη πλαζ συνέρρεαν κάτοικοι των διαφόρων Πειραϊκών συνοικιών αλλά και Αθηναίοι αστοί με τις οικογένειές τους. Ομοίως, το δημόσιο σχολείο απετέλεσε χώρο συνύπαρξης και ουσιαστικής ώσμωσης, όπου μαθητές προερχόμενοι από διάφορες κοινωνικο-οικονομικές τάξεις δημιούργησαν και διατήρησαν σημαντικούς διαπροσωπικούς δεσμούς. Συνέπεια του τελευταίου, τα τοπικά ιστορικά κελύφη δεν έμεναν αποκομμένα από τον υπόλοιπο κοινωνικό ιστό αφού, επ’ευκαιρία γιορτών και πάρτυ, τα παιδιά των ιδιοκτητών προσκαλούσαν εκεί φίλους και συμμαθητές.

Η, συνδεόμενη με την ελαφρά τοπική εκβιομηχάνιση και τον τουρισμό πολυτελείας (ξενοδοχεία Ακταίον και Μέγα Ξενοδοχείον του Φαλήρου, υπαίθριο κιόσκι καλλιτεχνικής κίνησης – αναψυκτήριο Ταραντέλλα), οικονομική ανάπτυξη του Νέου Φαλήρου προσέλκυσε σταδιακά επιχειρηματίες, εργατο-υπαλλήλους, ευκατάστατους Πειραιώτες (όπως π.χ. ο λογοτέχνης Πέτρος Αποστολίδης/Παύλος Νιρβάνας) και συνταξιούχους Αθηναίους ως μόνιμο πληθυσμό εμπλουτίζοντας το αρχιτεκτονικό τοπίο με μονοκατοικίες και διπλοκατοικίες οι οποίες, ακολουθώντας το ρεύμα του νεο-ιστορισμού του Μεσοπολέμου, αποτελούσαν πραγματικά καλλιτεχνικά δημιουργήματα (Εικόνες 1-3). Η τάση αυτή χαρακτήρισε την συνοικία μέχρι και την δεκαετία του 1960.

Εικόνες 1-3: Προπολεμικά κτίρια στο Ν. Φάληρο.

Πηγή: Ιωάννης Γεωργικόπουλος.

Η κοινωνική σύνθεση και η δημογραφική εξέλιξη του Νέου Φαλήρου (Γράφημα 1) [6] αποδεικνύουν την εξωστρέφεια και τον κοσμοπολιτισμό που χαρακτήριζε το προάστιο ως χώρος ώσμωσης αυτών των ετερόκλιτων στοιχείων, στα οποία είχαν ήδη προστεθεί ως μόνιμοι κάτοικοι οι προσφυγικοί μικρασιατικοί πληθυσμοί [7] και οι αστοί απόγονοι και κληρονόμοι των ιδιοκτητών ορισμένων ιστορικών κελυφών (όπως για παράδειγμα οι οικογένειες Γιαννοπούλου, Γουσέτη, Κοτζαμάνογλου, Λοράνδου, Παπαγγελή, Φαραώ, Χριστοφή κ.α.)

Γράφημα 1: Δημογραφική εξέλιξη Ν. Φαλήρου 1889-1961

Ο εξωστρεφής χαρακτήρας του προαστίου εγγραφόταν στην συνέχεια του ρεύματος του τελευταίου τετάρτου του 19^ου αιώνα, περίοδος κατά την οποία το Νέο Φάληρο άρχισε να οργανώνεται και να αναπτύσσεται παράλληλα με την από το 1870 έντονη οικοδομική δραστηριότητα στον Πειραιά (Μαλικούτη, 2004). Η παράκαμψη του ατμοκίνητου σιδηροδρόμου Αθηνών-Πειραιώς επί βασιλείας Γεωργίου Α’ (ΦΕΚ 18/1869-Διάταγμα περί της συνδέσεως των εν Φαλήρω θαλασσίων λουτρών μετά της του απ’Αθηνών εις Πειραιά σιδηροδρόμου γραμμής), ώστε να δοθεί πρόσβαση στα λουτρά του Φαληρικού όρμου, άνοιξε τον δρόμο για την ανάπτυξη της τοπικής περιαστικής αρχιτεκτονικής. Στην συνέχεια, το ατμοκίνητο (1887) και μετέπειτα ηλεκτροκίνητο τραμ απετέλεσε μία εναλλακτική επιλογή για την διαδρομή Αθήνα-Φάληρο. Από την δεκαετία του 1880, οι πρώτες εξοχικές κατοικίες άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους και να γίνονται χώροι συγκέντρωσης αστών αθηναϊκών οικογενειών και λογοτεχνικών κύκλων. Σημαντικό παράδειγμα αποτελεί η έπαυλη του σατυρικού ποιητή Γεωργίου Σουρή (Εικόνα 4), όπου οργανώνονταν φιλολογικές βραδιές με την συμμετοχή γνωστών λογοτεχνών της Νέας Αθηναϊκής Σχολής (Γενιά του 1880). Παράλληλα το Νέο Φάληρο αναγνωρίζεται ως συνοικισμός του Δήμου Πειραιά (1876) και στην απογραφή του 1889 αριθμεί 242 μόνιμους κατοίκους.

Εικόνα 4: Η οικία Σουρή στο Ν. Φάληρο.

Πηγή: Ιωάννης Γεωργικόπουλος

Μέχρι και τον Μεσοπόλεμο, το προάστιο κατέχει θέση στους προτεινόμενους ρυμοτομικούς σχεδιασμούς είτε με την μορφή σχεδίων συγκροτήματος επαύλεων σε ανόμοια οικόπεδα τα οποία θα ακολουθούσαν τους καμπύλους δρόμους των κλίσεων του ποταμού Κηφισού (όπως π.χ. τα σχέδια του Ludwig Hoffmann) είτε με την μορφή μελετών (όπως αυτές του Στυλιανού Λελούδα) με εισηγήσεις για την δημιουργία ζώνης αναψυχής («Ακτών περιοχή») από το Τουρκολίμανο ως το Παλαιό Φάληρο (Φιλιππίδης, 1984: 116-120).

Η ανέγερση των εν λόγω κτιρίων καθώς και πολυτελών ξενοδοχειακών μονάδων (Ακταίον και Μέγα Ξενοδοχείον) επί του παραλιακού μετώπου βασίστηκε στην κλασικιστική παράδοση, ενσωματώνοντας όμως διάφορες εκλεκτικιστικές προσμίξεις. Η ποικιλία αυτή από επιδράσεις, συνδυασμούς και μεταμορφώσεις συνδυάστηκε με έναν σεβασμό απέναντι στις τοπικές συνθήκες και κοινωνικές ανάγκες του Νέου Φαλήρου: κελύφη δεύτερης κατοικίας (μικρή κλίμακα), παραθερισμού και ψυχαγωγίας ενταγμένα σε ένα θαλασσινό τοπίο αστικού χαρακτήρα. Παρά την γενικότερη εικόνα εγκατάλειψης, μπορούμε ακόμα και σήμερα να βρούμε δείγματα μικτής αρχιτεκτονικής όπου ο ώριμος και ο λαϊκός νεοκλασικισμός (Εικόνες 5-12) συναντούν τον πολυκεντρικό εκλεκτικισμό (Εικόνες 13-15) και την γραφική αρχιτεκτονική (Εικόνες 16-17) σε έναν συγκερασμό διαφόρων μορφολογικών στοιχείων με το τοπικό ιδίωμα.

Εισαγωγή

Το λήμμα αυτό έχει ως στόχο την ανάδειξη ανισοτήτων και διαχωρισμών στην Αθήνα σε σχέση με μια σειρά από θεματικούς άξονες, όπως η απασχόληση, η εκπαίδευση και η κατοικία.

Βασικό μέσο είναι η χαρτογράφηση αυτών των ανισοτήτων και διαχωρισμών, κάτι που οδήγησε στην παραγωγή των 180 χαρτών που ακολουθούν. Για να αυξηθεί η ορατότητα της χωρικής δομής των ανισοτήτων και διαχωρισμών στην Αθήνα, κατασκευάστηκαν και 17 δυναμικοί χάρτες που καθένας απεικονίζει διαδοχικά τα σχήματα κατανομής των κατηγοριών που περιέχει. Για παράδειγμα, σε έναν τέτοιο δυναμικό χάρτη εμφανίζονται διαδοχικά οι περιοχές κατοικίας του πληθυσμού ανάλογα με το επίπεδο εκπαίδευσης (2.1 Επίπεδο εκπαίδευσης).

Εκτός των θεματικών ενοτήτων που περιέχονται στο λήμμα αυτό, υπάρχει και μια ενότητα όπου η χαρτογράφηση είναι αποτέλεσμα μεθόδων σύνθεσης δεδομένων από πολλαπλές ενότητες. Πρόκειται για την ενότητα που αφορά την κοινωνική τυπολόγηση των περιοχών κατοικίας της πόλης.

Στον ακόλουθο κατάλογο περιλαμβάνονται οι θεματικές του λήμματος, στις οποίες μπορεί κανείς να μεταβεί αμέσως πατώντας στον ενεργό σύνδεσμο του κάθε θεματικού τίτλου.

1. Δημογραφικά

1.1 Ηλικιακές ομάδες
1.2 Οικογενειακή κατάσταση
1.3 Τύποι νοικοκυριού
1.4 Εθνοτικές ομάδες

2. Εκπαίδευση

2.1 Επίπεδο εκπαίδευσης
2.2 Νέοι/-ες εκτός εκπαίδευσης
2.3 Χώρες σπουδών

3. Απασχόληση

3.1 Κύρια ασχολία
3.2 Επαγγέλματα
3.3 Τομείς απασχόλησης
3.4 Κλάδοι απασχόλησης

4. Κατοικία και διαβίωση

4.1 Κύριες πηγές πόρων ζωής
4.2 Καθεστώς ενοίκησης
4.3 Μέγεθος κατοικιών
4.4 Επιφάνεια κατοικίας ανά άτομο
4.5 Παλαιότητα κτηρίων κατοικίας
4.6 Τρόπος θέρμανσης
4.7 Πρόσβαση στο διαδίκτυο
4.8 Κατοχή ΙΧ αυτοκινήτου

5. Σύνθετες αναλύσεις

5.1 Κοινωνική τυπολογία περιοχών κατοικίας

Το σύνολο των δεδομένων που έχουν χρησιμοποιηθεί για τις χαρτογραφήσεις στο λήμμα αυτό προέρχονται από την Απογραφή Πληθυσμού της ΕΛΣΤΑΤ του 2011. Ορισμένα συμπληρωματικά δεδομένα προέρχονται και από παλαιότερες Απογραφές (1991 και 2001). Ανακτήθηκαν όλα μέσω της διαδικτυακής εφαρμογής «Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011» (https://panorama.statistics.gr/), η οποία είναι αποτέλεσμα μακράς συνεργασίας του ΕΚΚΕ με την ΕΛΣΤΑΤ.

Για τη διευκόλυνση των χρηστών του Άτλαντα δίνουμε και άμεση πρόσβαση στα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν για την παραγωγή των χαρτών αυτού του λήμματος. Τα δεδομένα αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για τη χαρτογράφηση των ίδιων φαινομένων με διαφορετικές χαρτογραφικές επιλογές από τις δικές μας, χρησιμοποιώντας τις δυνατότητες της εφαρμογής «Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011» (μενού: εργαλεία\εισαγωγή πίνακα δεδομένων). Επεξηγήσεις για το περιεχόμενο των μεταβλητών δίνονται σε συμπληρωματικό αρχείο.

Η εφαρμογή αυτή δίνει τη δυνατότητα ανάλυσης σε μεγάλη χωρική λεπτομέρεια για όλες τις ελληνικές πόλεις που είχαν το 2011 περισσότερους από 50.000 κατοίκους. Οι ενότητες χωρικής ανάλυσης είναι μικρές ενότητες, που ονομάζονται ΜΟΧΑΠ (Μονάδες Χωρικής Ανάλυσης Πόλεων) και αντιστοιχούν περίπου στους Απογραφικούς Τομείς της ΕΛΣΤΑΤ. Η μητροπολιτική Αθήνα αποτελείται από 3.000 ΜΟΧΑΠ με περίπου 1.200 κατοίκους η καθεμία, κάτι που δείχνει πόσο λεπτομερέστερη είναι η ανάλυση που ακολουθεί σε σχέση με τη χωρική ανάλυση που γίνεται συνήθως (59 Δήμοι ή, στην καλύτερη περίπτωση, 117 Δημοτικές και Τοπικές Κοινότητες, που επιπλέον είναι και πολύ άνισες ως προς τον πληθυσμό τους).

Η περιοχή την οποία αναδεικνύουν οι χάρτες που ακολουθούν δεν περιλαμβάνει το σύνολο της Αττικής, αλλά την ευρύτερη περιοχή του λεκανοπεδίου μέχρι και τα παράλια της Ανατολικής Αττικής από τον Μαραθώνα μέχρι τον Λιμένα Μαρκόπουλου και από το Λαγονήσι μέχρι την Ελευσίνα. Εκτός χάρτη είναι η Λαυρεωτική, μεγάλο μέρος των Καλυβίων, η περιοχή των Μεγάρων και η Νέα Πέραμος, τμήμα της Σαλαμίνας και το βόρειο τμήμα της Αττικής από τα Γραμματικό και πάνω. Όλες αυτές οι περιοχές έχουν ενδιαφέρον, αλλά αν συμπεριλαμβάνονταν θα καθιστούσαν δυσδιάκριτες τις διαφορές μεταξύ των υπολοίπων περιοχών και, ιδιαίτερα, των μικρότερων σε έκταση, αλλά πολύ μεγαλύτερων σε πληθυσμό, μέσα στο λεκανοπέδιο.

1. Δημογραφικά

1.1 Ηλικιακές ομάδες

Χάρτες 1.1.1 – 1.1.4: Κατανομή πληθυσμού ανά ηλικιακή ομάδα και περιοχή κατοικίας (2011)

Η ηλικία του πληθυσμού αποτελεί παράμετρο που διαφοροποιεί σημαντικά τις γειτονιές της πόλης. Οι μικρές ηλικίες (παιδιά και μικροί έφηβοι έμφανίζουν μεγαλύτερη ποσοστιαία συγκέντρωση στις νέες επεκτάσεις της πόλης—προέκταση του ιστού της πόλης στα Μεσόγεια από βορά και νότο, περιφέρεια του αστικού συγκροτήματος στη δυτική πλευρά και τις ανατολικές ακτές, Άγιος Δημήτριος, Βριλήσσια, κλπ.

Αντίθετη είναι η εικόνα όσον αφορά τη συγκέντρωση των ηλικιωμένων που επικεντρώνεται σε περιοχές παλαιότερης συγκρότησης και σε περιοχές συγκέντρωσης υψηλών κοινωνικοεπαγγελματικών ομάδων. Ο Δήμος Αθηναίων παρουσιάζει σχετικώς μεικτή εικόνα, παρά την παλαιότητά του. Η μετακίνηση στα προάστια ενός σημαντικού τμήματος των νοικοκυριών του που ανήκαν στα υψηλά και μεσαία στρώματα και η είσοδος νέου σε ηλικία πληθυσμού, περιόρισε τη σχετική συγκέντρωση ηλικιωμένων, ιδιαίτερα στη δυτική πλευρά του δήμου.

Η σχετική συγκέντρωση των μεγάλων εφήβων και νέων ενηλίκων και, ακόμη περισσότερο, των μεσήλικων ατόμων παρουσιάζει μεγαλύτερη ισοκατανομή στο χώρο της πόλης. Οι συγκεντρώσεις σε περιοχές φοιτητικής κατοικίας και σε περιοχές αποστέρησης στη δυτική περιφέρεια, για την πρώτη κατηγορία, γίνονται περιοχές σχετικής απουσίας για την επόμενη, η οποία συγκεντρώνεται κυρίως στην πρώτη προαστιακή ζώνη, με υψηλότερες τιμές στα βορειανατολικά και παραλιακά προάστια των εύπορων στρωμάτων.

Ο πίνακας 1.1 που ακολουθεί παρουσιάζει τη δυναμικότητα κάθε ηλικιακής κατηγορίας και την εξέλιξή τους την περίοδο 1991-2011, ενώ αναδεικνύει και την προφανή γήρανση του πληθυσμού της Αθήνας.

Πίνακας 1.1 : Ηλικιακές κατηγορίες στην Αττική (πλην νήσων) και μεταβολή του πληθυσμού τους 1991-2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

1.2 Οικογενειακή κατάσταση

Χάρτες 1.2.1 – 1.2.4: Κατανομή πληθυσμού ανά οικογενειακή κατάσταση και περιοχή κατοικίας (2011)

Η οικογενειακή κατάσταση είναι παράμετρος που διαφοροποιεί σημαντικά το χώρο της πόλης. Οι άγαμοι/-ες βρισκονται σε μεγαλύτερη σχετική συγκέντρωση στο κέντρο του Δήμου Αθηναίων—κάτι που συνδέεται ενδεχομένως με την παρουσία φοιτητικού πληθυσμού—και σε ορισμένες περιοχές της περιφέρειας, Ασπρόπυργος, Ζεφύρι, Μαραθώνας, Κάτω Σούλι, όπου συγκεντρώνεται σχεδόν αποκλειστικά ανδρικός μεταναστευτικός πληθυσμός από ορισμένες εθνοτικές ομάδες (Πακιστάν, Ινδία). Οι έγγαμοι/-ες, αντίθετα, εμφανίζουν μεγαλύτερη σχετική συγκέντρωση εκτός κέντρου και κυρίως στις πιο μακρινές από το κέντρο περιοχές της Αττικής. Οι χήροι/-ες χωροθετούνται και πάλι πλησιέστερα στο κέντρο, κάτι που συνδέεται με την κατά τεκμήριο μεγάλη ηλικία τους. Οι διαζευγμένοι/-ες χωροθετούνται, επίσης, κοντύτερα στο κέντρο, λόγω και των ευνοϊκότερων συνθηκών διαβίωσης που προσφέρουν οι κεντρικές περιοχές σε άτομα που ζουν μόνα. Τέλος, οι διαζευγμένοι/-ες χωροθετούνται περισσότερο στις περιοχές των υψηλών και μεσαίων στρωμάτων της πόλης, καθώς η πρακτική του διαζυγίου—περιορισμένη στην Ελλάδα σε σύγκριση με τις περισσότερες άλλες Ευρωπαϊκές χώρες—εμφανίζει και μια ταξική διαφοροποίηση υπέρ των υψηλότερων κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων, τα οποία ακολουθούν σε μικρότερο βαθμό και τις παραδοσιακές πρακτικές και συμπεριφορές.

Ο πίνακας 1.2 που ακολουθεί δείχνει ότι αυξάνεται το ποσοστό των αγάμων, των χήρων και των διαζευγμένων, ενώ μειώνεται εκείνο των εγγάμων. Πρόκειται για εξελίξεις που συμβαδίζουν με τη γήρανση του πληθυσμού (αύξηση χήρων), την καθυστέρηση συγκρότησης νέων νοικοκυριών με βάση οικογενειακούς πυρήνες (μείωση εγγάμων) και τον ευκολότερο τερματισμό συμβολαίων γάμου (αύξηση διαζευγμένων) λόγω μεγαλύτερης οικονομικής αυτονομίας και των δύο συμβαλλόμενων και σταδιακού περιορισμού της επίδρασης παραδοσιακών αξιών και πρακτικών.

Πίνακας 1.2: Κατανομή του πληθυσμού 20 ετών και άνω της Αττικής (πλην νήσων) ανά οικογενειακή κατάσταση και περιοχή κατοικίας 1991-2011

* περιλαμβάνονται και οι σε διάσταση

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

1.3 Τύποι νοικοκυριού

Χάρτες 1.3.1 – 1.3.8: Κατανομή πληθυσμού ανάλογα με τη μορφή του νοικοκυριού και ανά περιοχή κατοικίας (2011)

Οι τύποι νοικοκυριού με τους οποίους δομείται η κοινωνία της πόλης διαφοροποιούνται σημαντικά ως προς τη χωρική τους κατανομή, όπως δείχνουν οι χάρτες που περιλαμβάνονται σε αυτήν την ενότητα. Τα πιο ξεκάθαρα χωρικά σχήματα έχουν τα μονομελή νοικοκυριά με την έντονη παρουσία τους στο κέντρο της Αθήνας και του Πειραιά, οι πυρηνικές οικογένειες με παιδιά, με την έντονη παρουσία τους στα νεότερα και σχετικώς απομακρυσμένα προάστια, οι συγκατοικήσεις με ή χωρίς συγγένεια που χωροθετούνται κοντά στο κέντρο και, τέλος, οι πυρηνικές οικογένειες που συγκατοικούν με μέλος/η που δεν είναι συγγενείς (συνήθως οικιακές βοηθοί), που χωροθετούνται κυρίως στις περιοχές συγκέντρωσης των υψηλότερων κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών.

Στον πίνακα 1.3 αναδεικνύεται το ειδικό πληθυσμιακό βάρος κάθε τύπου νοικοκυριού.

Πίνακας 1.3: Κατανομή του πληθυσμού της Αττικής (πλην νήσων) ανά τύπο νοικοκυριού και ανά περιοχή κατοικίας 2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

1.4 Εθνοτικές ομάδες

Χάρτες 1.4.1 – 1.4.26: Κατανομή πληθυσμού ανά υπηκοότητα και περιοχή κατοικίας (2011)

Στη μητροπολιτική Αθήνα ο αριθμός των μεταναστών αυξήθηκε σημαντικά κατά τη δεκαετία του 1990 και σταθεροποιήθηκε κατά την επόμενη δεκαετία. Σύμφωνα με τις απογραφές πληθυσμού, το 1991 κατοικούσαν στην περιοχή αυτή 82.000 μετανάστες. Το 2001 αυξήθηκαν σε 368.000 και το 2011 σε 399.000 (Μαλούτας 2018).

Το σύνολο των ξένων υπηκόων στην Αθήνα αποτελούσε, σύμφωνα με την Απογραφή του 2011, το 10,5% του πληθυσμού της πόλης. Το 9,5% προερχόταν από αναπτυσσόμενες χώρες και το 1% από ανεπτυγμένες [1]. Οι 26 μεγαλύτερες ομάδες, με πληθυσμό πάνω από 2.000 άτομα, κάλυπταν περίπου το 94% του συνολικού πληθυσμού των αλλοδαπών στην Αθήνα. Οι ομάδες αυτές και το δυναμικό τους εμφανίζονται στον πίνακα 1.4.

Πίνακας 1.4: Μεταναστευτικές ομάδες στην Αθήνα ανά χώρα προέλευσης και δυναμικότητα (2011)

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Η κατανομή των διαφόρων εθνοτικών ομάδων στην Αθήνα δείχνει ότι κάθε μία έχει αναπτύξει το δικό της σχήμα. Ωστόσο, υπάρχουν και κάποιες ομοιότητες που συχνά σχετίζονται με τη δημογραφική φυσιογνωμία των ομάδων—για παράδειγμα, ομάδες όπου η μεγάλη πλειονότητα είναι νέες γυναίκες—ή/και με τη γεωγραφική προέλευση—για παράδειγμα, ομάδες από χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.

Οι Αλβανοί μετανάστες, που αποτελούν και τη μεγαλύτερη ομάδα, εμφανίζουν υψηλή συγκέντρωση στις πυκνοδομημένες γειτονιές του κέντρου (Πατήσια, Κυψέλη, Παγκράτι, Αμπελόκηποι) αλλά και σε περιοχές της μακρινής περιφέρειας, όπως τα παράλια της Ανατολικής Αττικής, τα μεσόγεια, η Ελευσίνα και ο Ασπρόπυργος. Οι περισσότερες άλλες ομάδες από την Ανατολική Ευρώπη εμφανίζονται, επίσης, συγκεντρωμένες στις πυκνοδομημένες περιοχές του κέντρου, αλλά πολύ λιγότερο στην περιφέρεια—κάτι που συνδέεται με την πολύ μικρότερη ενασχόλησή τους, σε σύγκριση με τους Αλβανούς, με αγροτικές εργασίες.

Μεταξύ των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, τη μεγαλύτερη συγκέντρωση στις κεντρικές γειτονιές παρουσιάζουν εκείνοι που προέρχονται από τη Βουλγαρία και την Πολωνία. Για κάποιες άλλες χώρες—εκτός Ευρώπης—η συγκέντρωση στο κέντρο της Αθήνας είναι ακόμη μεγαλύτερη: πρόκειται για τη Νιγηρία, το Μπαγκλαντές, την Κίνα και το Αφγανιστάν.

Μετανάστες από αρκετές χώρες παρουσιάζουν ιδιόμορφη κατανομή, συχνά λόγω και της ιδιόμορφης σύνθεσής τους. Οι Τούρκοι υπήκοοι, για παράδειγμα, παρουσιάζουν εξαιρετικά μεγάλη συγκέντρωση στο Παλαιό Φάληρο, τον Άλιμο και τη Νέα Σμύρνη. Στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι ελληνικής καταγωγής άτομα, συνήθως παλαιοί κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης, που επέλεξαν να εγκατασταθούν σε αυτές τις παραλιακές περιοχές όταν αναγκάστηκαν να φύγουν από την Τουρκία. Μια μικρότερη συγκέντρωση Τούρκων υπηκόων παρατηρείται στο Λαύριο (εκτός χάρτη) και αφορά Κούρδους πρόσφυγες.

Οι μετανάστες από τις Φιλιππίνες, συνήθως γυναίκες, χωροθετούνται αφενός στους Αμπελοκήπους—όπου έχει συγκροτηθεί και η κοινότητά τους—και αφετέρου στα προάστια των εύπορων στρωμάτων, όπου πολλές απασχολούνται ως οικιακές βοηθοί. Συγκέντρωση στα προάστια των εύπορων στρωμάτων παρουσιάζει και το σύνολο των μεταναστευτικών ομάδων από αναπτυγμένες οικονομικά χώρες, λόγω των κατά τεκμήριο υψηλότερων εισοδημάτων τους.

Εκτός κέντρου συγκεντρώνονται διάφορες άλλες ομάδες. Οι Αρμένιοι σε περιοχές παραδοσιακής συγκέντρωσης της παλαιάς αυτής ομάδας στις παρυφές των Δήμων Αθηναίων και Πειραιώς. Οι Ιρακινοί στο Περιστέρι και Αιγάλεω. Οι Ινδοί και οι Πακιστανοί σε αγροτικές περιοχές της περιφέρειας—όπως τα Μεσόγεια και ο Μαραθώνας—και, οι δεύτεροι ειδικά, κατά μήκος των εθνικών οδού Αθηνών-Λαμίας και Αθηνών-Κορίνθου, κάτι που συνδέεται με την απασχόλησή τους σε χαμηλές θέσεις στον τομέα των μεταφορών.

2. Εκπαίδευση

2.1 Επίπεδο εκπαίδευσης

Χάρτες 2.1.1 – 2.1.9: Κατανομή πληθυσμού ηλικίας 23-67 ετών ανά επίπεδο εκπαίδευσης και περιοχή κατοικίας (2011)

Το επίπεδο εκπαίδευσης των κατοίκων της πόλης αποτελεί ίσως τη μεταβλητή με βάση την οποία αναδεικνύεται περισσότερο η κοινωνική της γεωγραφία. Η ποσοστιαία συγκέντρωση ενήλικων ατόμων 23-67 ετών ανάλογα με το επίπεδο εκπαίδευσής τους δείχνει ότι όσο τα εκπαιδευτικά διαπιστευτήρια γίνονται υψηλότερα, τόσο η σχετική συγκέντρωση των κατοίκων που τα διαθέτουν μετατοπίζεται από τη δυτική προς την ανατολική πλευρά της πόλης.

Οι μεγάλες σχετικές συγκεντρώσεις εκείνων που διαθέτουν τα χαμηλότερα εκπαιδευτικά προσόντα (μέχρι και απολυτήριο Δημοτικού) εμφανίζονται στη δυτική πλευρά της πόλης και στη μακρινή περιφέρειά της. Περιλαμβάνονται τα παραδοσιακά εργατικά προάστια, η δυτική πλευρά του Δήμου Αθηναίων, αλλά οι υψηλότερες τιμές παρατηρούνται στα νέα εργατικά προάστια και σε περιφερειακές περιοχές όπως η Σαλαμίνα, ο Ασπρόπυργος και ο Μαραθώνας.

Πολύ μικρές είναι οι διαφορές στην κατανομή και εκείνων που διαθέτουν Απολυτήριο Γυμνασίου, καθώς και εκείνων που ολοκλήρωσαν τη δευτεροβάθμια τεχνική εκπαίδευση. Όλες αυτές οι βαθμίδες της εκπαίδευσης παραπέμπουν σε περιοχές κατοικίας όπου υπερεκπροσωπούνται τα εργατικά στρώματα και τα άτομα που ασκούν χειρωνακτικά επαγγέλματα συνολικότερα.

Η εικόνα μεταβάλεται σημαντικά για όσους έχουν Απολυτήριο γενικής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Η υπερεκπροσώπησή τους περιλαμβάνει τα παραδοσιακά εργατικά προάστια, αλλά και το σύνολο των μεσοστρωματικών γειτονιών στην περιφέρεια του Δήμου Αθηναίων και το Δήμο Πειραιώς. Αντίθετα, τα νέα εργατικά προάστια παρουσιάζουν χαμηλότερες τιμές.

Ακόμη πιο ανατολικά συγκεντώνονται οι απόφοιτη μεταδευτεροβάθμιας (μη τριτοβάθμιας) εκπαίδευσης. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι απόφοιτοι αυτοί υπερεκπροσωπούνται σε πιο ανατολικές περιοχές κατοικίας από τους αποφοίτους ανώτερης τεχνολογικής και τριτοβάθμιας τεχνολογικής εκπαίδευσης, παρά το γεγονός ότι οι τίτλοι των τελευταίων είναι ιεραρχικά ανώτεροι. Αυτό συμβαίνει επειδή η τεχνολογική εκπαίδευση είναι παραδοσιακά συνδεδεμένη με τα εργατικά και τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα, κάτι που οι διαδοχικές αναβαθμίσεις της δεν έχουν διαφοροποιήσει σημαντικά.

Οι κάτοχοι πτυχίων πανεπιστημίου ή ισοδύναμων τίτλων υπερεκπροσωπούνται στις περιοχές της ανατολικής πλευράς της πόλης και απουσιάζουν σε μεγάλο βαθμό από τις υπόλοιπες. Η χωρική τομή στο επίπεδο αυτό είναι εξίσου σαφής με την αντίστροφη χωροθέτηση εκείνων που διαθέτουν περιορισμένα εκπαιδευτικά διαπιστευτήρια.

Τέλος, οι κάτοχοι των υψηλότερων εκπαιδευτικών τίτλων (μεταπτυχιακά και διδακτορικά διπλώματα) δεν συγκεντρώνονται μόνο στην ανατολική πλευρά της πόλης, αλλά παράλληλα υπερεκπροσωπούνται ιδιαίτερα στις περιοχές έντονης υπερεκπροσώπησης και των υψηλότερων κοινωνικοεπαγγλεματικών ομάδων, όπως το Ψυχικό, η Φιλοθέη, το Κολωνάκι και η Εκάλη.

Ο πίνακας 2.1 που ακολουθεί παρουσιάζει την κατανομή του πληθυσμού 23-67 ετών ανά βασική κατηγορία επιπέδου εκπαίδευσης, για τις κατηγορίες εκείνες που είναι συγκρίσιμες με βάση τα δεδομένα των δύο Απογραφών. Η μεταβολή μέσα σε αυτή την 20ετία δείχνει την πολύ μεγάλη αύξηση εκείνων που κατέχουν τίτλους τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και την εξαιρετική μείωση εκείνων που το επίπεδο εκπαίδευσής τους φθάνει μέχρι το Απολυτήριο του Δημοτικού.

Πίνακας 2.1: Κατανομή του πληθυσμού 23-67 ετών της Αττικής (πλην νήσων) ανά βασική κατηγοριών επιπέδου εκπαίδευσης 1991-2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

2.2 Νέοι/-ες εκτός εκπαίδευσης

Χάρτες 2.2.1 – 2.2.2: Ποσοστό ατόμων 15-18 και 19-22 που δεν συμμετέχουν στην εκπαίδευση ανά περιοχή κατοικίας (2011)

Οι δύο χάρτες της ενότητας αυτής απεικονίζουν τη χωρική συγκέντρωση της μειονεξίας ως προς την πρόσβαση στην εκπαίδευση που χαρακτηρίζει τον νεαρό πληθυσμό συγκεκριμένων περιοχών κατοικίας της Αθήνας. Σε αντίθεση με τους χάρτες της προηγούμενης ενότητας που αφορούν τους εκπαιδευτικούς τίτλους τους οποίους τα άτομα ηλικίας 23-67 ετών απέκτησαν μέσα στα προγούμενα 40 χρόνια περίπου, οι χάρτες αυτοί αφορούν τη διαφορετική πρόσβαση στην εκπαίδευση που είχαν τα άτομα στην ύστερη εφηβεία (15-18) και οι νέοι ενήλικες (19-22) ανάλογα με την περιοχή στην οποία κατοικούσαν κατά την Απογραφή του 2011.

Ο χάρτης με το ποσοστό των νέων 19-22 ετών εκτός εκπαίδευσης μοιάζει πολύ με τους χάρτες συγκέντρωσης ατόμων με χαμηλά εκπαιδευτικά προσόντα της προηγούμενης ενότητας. Οι περιοχές με τα υψηλότερα ποσοστά περιλαμβάνουν τις γειτονιές του κέντρου γύρω από τους άξονες των λεωφόρων Πατησίων και Αχαρνών, τις περιοχές του Ρέντη και του Ταύρου, το Ζεφύρι, τα Άνω Λιόσια και μέρος του Μενιδίου, τον Ασπρόπυργο, το Μαραθώνα και τη Σαλαμίνα. Πρόκειται, δηλαδή, για περιοχές με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση εργατικών και ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων. Η συγκριτικά πρόωρη εγκατάλειψη της εκπαίδευσης από τους νέους των περιοχών αυτών, υποθηκεύει και τις ευκαιρίες που θα έχουν στη συνέχεια για κοινωνική κινητικότητα, κάτι που προσδιορίζει σε μεγάλο βαθμό και την αναπαραγωγή της χαμηλής κοινωνικής ιεράρχησης των περιοχών κατοικίας τους.

Εάν η μη συμμετοχή στην εκπαίδευση για τους νέους 19-22 ετών αποτελεί σχετικό μειονέκτημα, για τους εφήβους 15-18 αυτή η μη συμμετοχή είναι κατάσταση που τους θέτει στα όρια του κοινωνικού αποκλεισμού. Αυτή η εκτίμηση προκύπτει από το γεγονός ότι για τους πρώτους, το ποσοστό των ατόμων της ηλικίας τους που συμμετέχουν στην εκπαίδευση ήταν 56,3% το 2011, ενώ για τους δεύτερους 92,7% (ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015). Τα ποσοστά αυτά έχουν αλλάξει σημαντικά από το 1991 όταν οι νέοι/-ες 15-18 που συμμετείχαν στην εκπαίδευση αντιπροσώπευαν το 79,5% της ηλικιακής τους κατηγορίας και εκείνοι/-ες 19-22 ετών το 37,1%. Οι περιοχές που αναδεικνύονται ως πιο προβληματικές από την άποψη της μεγάλης μη συμμετοχής των νέων στην εκπαίδευση είναι οι γειτονιές του κέντρου γύρω από την Ομόνοια, περιοχές στο Ζεφύρι και τα Άνω Λιόσια, περιοχές του Ασπρόπυργου και του Μαραθώνα.

2.3 Χώρες σπουδών

Χάρτες 2.3.1 – 2.3.11: Κατανομή πτυχιούχων 23-67 ετών ανά χώρα σπουδών και περιοχή κατοικίας (2011)

Στην ενότητα αυτή περιλαμβάνονται χάρτες που αφορούν τη χώρα που σπούδασαν Έλληνες υπήκοοι, οι οποίοι ήταν μεταξύ 23 και 67 ετών και κατοικούσαν στην Αθήνα το 2011. Οι σπουδές στο εξωτερικό αποτελούν ζήτημα που αφορά σημαντικό τμήμα του πληθυσμού και το οποίο έχει μελετηθεί από αρκετές πλευρές (δημοσιονομική, σχέση με brain-drain, κλπ.) αλλά ποτέ δεν υπήρξε τεκμηριωμένη μελέτη της κοινωνικής προέλευσης και της γεωγραφικής κατανομής εκείνων που σπούδασαν σε χώρες του εξωτερικού.

Ο χάρτης που δείχνει τις περιοχές κατοικίας όσων σπούδασαν στην Ελλάδα—που παρατίθεται για σύγκριση—σχεδόν ταυτίζεται με εκείνον που δείχνει τις περιοχές κατοικίας των κατόχων πανεπιστημιακού πτυχίου, κάτι αναμενόμενο με βάση τη μεγάλη πλειονότητα που σπούδασε στην Ελλάδα.

Οι σπουδές σε οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες, με υψηλό κατά κανόνα επίπεδο πανεπιστημιακών σπουδών, αλλά και υψηλό κόστος—όπως οι ΗΠΑ, η Ελβετία, η Γαλλία, το ΗΒ, η Γερμανία και άλλες—μοιάζουν προνόμιο των κατοίκων που ζουν στις περιοχές μεγαλύτερης συγκέντρωσης των υψηλότερων κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών του πληθυσμού της πόλης. Οι σπουδές στο ΗΒ και την Ιταλία παρουσιάζουν μια μεγαλύτερη χωρική διάχυση λόγω του μεγαλύτερου αριθμού φοιτητών/-τριών προς τις χώρες αυτές, για ένα μέρος των οποίων υπήρχαν κατά καιρούς ευκαιρίες σπουδών χαμηλότερου κόστους και χαμηλότερων ακαδημαϊκών απαιτήσεων.

Η υπόθεση ότι όσοι σπούδασαν σε αυτές τις χώρες υψηλού κόστους και απαιτήσεων δεν ξεκίνησαν από τις περιοχές στις οποίες καταγράφηκαν και ότι απλώς κατέληξαν εκεί λόγω των καλών σπουδών τους που ευνόησαν την κοινωνική τους κινητικότητα—παρά το ότι μπορεί για ορισμένους να ισχύει—προσκρούει στην περιορισμένη στεγαστική κινητικότητα στην Ελλάδα και την Αθήνα. Οι σπουδές σε αυτές τις χώρες—και ιδιαίτερα στα διακεκριμένα τους πανεπιστήμια—αποτελούν καθαρό προνόμιο των υψηλών και υψηλών-μεσαίων στρωμάτων που μπορούσαν να αντιμετωπίσουν το κόστος, κάτι που δεν αναιρεί ο μικρός αριθμός εκείνων που προέρχονται από χαμηλότερα στρώματα και που η πρόσβασή τους στηρίχθηκε αποκλειστικά στις υψηλές τους ακαδημαϊκές επιδόσεις.

Όσοι και όσες σπούδασαν σε κοντινές χώρες, χαμηλού κόστους—όπως η Ρουμανία και η Βουλγαρία—παρουσιάζουν μια τελείως διαφορετική κατανομή όσον αφορά το χώρο κατοικίας τους. Τα κοινωνικά στρώματα από τα οποία προέρχονται είναι πολύ διαφορετικά, όπως και οι περιοχές κατοικίας τους. Όσο για εκείνους/-ες που σπούδασαν στην Αλβανία, πρέπει να πρόκειται κυρίως για πρώην Αλβανούς υπηκόους που πολιτογραφήθηκαν Έλληνες πριν από το 2011.

Τέλος, η κατανομή όσων δεν σπούδασαν, είτε στο εξωτερικό, είτε στην Ελλάδα, είναι παρόμοια με εκείνων που έχουν γενικότερα περιορισμένα εκπαιδευτικά διαπιστευτήρια.

Στον πίνακα 2.3 εμφανίζονται οι χώρες σπουδών όπου Έλληνες υπήκοοι, ηλικίας 23-67 ετών και κάτοικοι της Αττικής, πραγματοποίησαν τις σπουδές τους. Περιλαμβάνονται οι χώρες για τις οποίες η Απογραφή του 2011 κατέγραψε τουλάχιστον 1.000 φοιτήσαντες.

Πίνακας 2.3: Χώρες σπουδών Ελλήνων υπηκόων 23-67 ετών που κατοικούσαν στην Αττική (πλην νήσων) το 2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

3. Απασχόληση

3.1 Κύρια ασχολία

Χάρτες 3.1.1 – 3.1.5: Κατανομή πληθυσμού ανά κύρια ασχολία και περιοχή κατοικίας (2011)

Η κατανομή του πληθυσμού σύμφωνα με την κύρια απασχόληση αναδεικνύει μια σειρά ζητημάτων, τα οποία δεν σχετίζονται κατ’ανάγκην με την ασχολία καθεαυτή. Για παράδειγμα, το ότι οι μαθητές/-τριες και σπουδαστές/-τριες παρουσιάζουν μεγαλύτερες συγκεντρώσεις σε περιφερειακές περιοχές της μητρόπολης, δεν οφείλεται στη μαθητική ή φοιτητική τους ιδιότητα, αλλά στην ηλικία τους. Τα άτομα νεαρής ηλικίας και τα παιδιά χωροθετούνται κυρίως στην περιφέρεια της πόλης, επειδή εκεί συγκεντρώνονται κυρίως οι πυρηνικές οικογένειες που τα περιλαμβάνουν.

Οι απασχολούμενοι κατανέμονται με σχετική ισομέρεια στον ιστό της πόλης. Ωστόσο, η δυτική πλευρά και η μακρινή περιφέρεια εμφανίζουν χαμηλότερα ποσοστά εργαζομένων για δύο βασικούς λόγους. Ο ένας είναι η ανεργία, η οποία ετεροβαρώς συγκεντρώνεται στη δυτική πλευρά—ανισομέρεια που εντάθηκε με την κρίση—και σε ορισμένες περιοχές της ευρύτερης περιφέρειας. Ο άλλος είναι η περιορισμένη γυναικεία απασχόληση, η οποία συγκεντρώνεται ακόμη περισσότερο στη δυτική πλευρά και στην πιο μακρινή περιφέρεια, όπως φαίνεται στο χάρτη του ποσοστού των γυναικών που ασχολούνται με τα οικιακά.

Οι συνταξιούχοι, τέλος, συγκεντρώνονται κυρίως στις περιοχές με τη μεγαλύτερη γήρανση του πληθυσμού, δηλαδή στα προάστια των υψηλών-μεσαίων στρωμάτων και σε παραλικές περιοχές της Ανατολικής Αττικής, καθώς και στη Σαλαμίνα.

Ο πίνακας 3.1 παρουσιάζει τις κύριες ασχολίες του πληθυσμού της Αττικής για το 1991 και 2011. Στον πίνακα δεν αναφέρονται οι κατηγορίες κύριας απασχόλησης που δεν ήταν κοινές στις δύο Απογραφές.

Πίνακας 3.1: Πληθυσμός της Αττικής (πλην νήσων) κατά κύρια απασχόληση 1991-2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

3.2 Επαγγέλματα

Χάρτες 3.2.1 – 3.2.39: Κατανομή του οικονομικά ενεργού πληθυσμού ανά επαγγελματική κατηγορία και ανά περιοχή κατοικίας (2011)

Οι αναλύσεις των κοινωνικών ιεραρχιών με βάση τις επαγγελματικές κατηγορίες είναι οι πλέον αξιόπιστες επειδή οι κατηγορίες αυτές αφορούν ταυτόχρονα θέσεις και ιεραρχήσεις σε σχέση με το οικονομικό, πολιτισμικό και κοινωνικό κεφάλαιο, κάτι που οι εισοδηματικές ανισότητες, για παράδειγμα, αναδεικνύουν με πολύ πιο περιορισμένο και μονοδιάστατο τρόπο. Οι επαγγελματικές θέσεις, εξάλλου, αναφέρονται σε θέσεις μέσα σε ένα σύστημα παραγωγής, κάτι που επίσης οι απλές εισοδηματικές ή εκπαιδευτικές ιεραρχίες δεν μπορούν να αναδείξουν από μόνες τους.

Ένα πρόβλημα για την ενότητα αυτή είναι η δυσκολία συγκρίσεων με τα δεδομένα προηγούμενων Απογραφών. Αυτό οφείλεται στις αλλαγές—ανά 20ετία—των διεθνών προτύπων ταξινόμησης των επαγγελμάτων (ISCO-International Standard Classification of Occupations) του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας (ILO) και, πρακτικά, στο ότι η Απογραφή του 1991 έγινε με βάση το ISCO68, εκείνη του 2001 με βάση το ISCO88 και αυτή του 2011 με βάση το ISCO08. Σε πολύ αδρές γραμμές, ωστόσο, και με κάποια περιθώρια σφάλματος, η εξέλιξη των βασικών (1ψήφιων) επαγγελματικών κατηγοριών την περίοδο 1991-2011, εμφανίζεται στον πίνακα 3.2.

Πίνακας 3.2: Κατανομή ενεργού πληθυσμού της Αττικής (πλην νήσων) ανά 1ψήφιες κατηγορίες επαγγελμάτων 1991-2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Ο παραπάνω πίνακας δίνει τη δυνατότητα μιας αδρής σύγκρισης μεταξύ 1991 και 2011. Οι υψηλές επαγγελματικές κατηγορίες για το 1991—οι δύο πρώτες—αποτελούσαν το 22,0% του ενεργού πληθυσμού. Το περιεχόμενό τους αντιστοιχεί με εκείνο των τριών πρώτων του 2011, των οποίων το ποσοστό ήταν 37,1%. Στον αντίποδα, οι χαμηλότερες επαγγλεματικές θέσεις—οι δύο τελευταίες για το 1991—αποτελούσαν το 32,9% του ενεργού πληθυσμού και αντιστοιχούσαν στις τέσσερις τελευταίες του 2011, των οποίων το άθροισμα ήταν 29,3%. Με την έννοια αυτή, η πολύ γενική εικόνα της μεταβολής των επαγγελματικών κατηγοριών την 20ετία 1991-2011 δείχνει σημαντική αύξηση των υψηλότερων θέσεων, περιορισμένη μείωση των χαμηλότερων και σημαντική μείωση των ενδιάμεσων. Ωστόσο, η σημαντική παρουσία και ενδιάμεσων θέσεων στις υψηλές—τεχνολόγοι, τεχνικοί βοηθοί ελεύθερων επαγγελματιών κ.λπ.—σχετικοποιεί τη σημασία των γενικών αυτών συμπερασμάτων.

Οι 39 χάρτες που περιλαμβάνονται σε αυτήν την ενότητα αφορούν κατηγορίες που ανήκουν στις υψηλότερες—όπως τα διευθυντικά στελέχη του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα ή οι μηχανικοί, γιατροί και νομικοί—στις ενδιάμεσες—όπως οι τεχνολόγοι διαφόρων ειδικοτήτων, οι υπάλληλοι γραφείου και οι πωλητές—και στις χαμηλότερες—όπως οι τεχνίτες και εργάτες διαφόρων ειδικοτήτων. Οι χάρτες είναι ιεραρχημένοι με τη σειρά που καταγράφονται τα επαγγέλματα και από την ΕΛΣΤΑΤ (από τα υψηλότερα προς τα χαμηλότερα), χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι οι ιεραχήσεις αυτές είναι απόλυτες, σταθερές και αυταπόδεικτες.

Η χωρική κατανομή των επαγγελματικών κατηγοριών δείχνει ότι οι υψηλότερες υπερεκπροσωπούνται στην ανατολική πλευρά της πόλης, οι χαμηλότερες στη δυτική και οι ενδιάμεσες είναι πιο ισοκατανεμημένες από τις άλλες δύο. Η διάσταση κέντρο / περιφέρεια είναι πολύ λιγότερο σημαντική ως άξονας διαφοροποίησης μεταξύ των κατηγοριών αυτών. Ορισμένες μόνο κατηγορίες—όπως οι καλλιτέχνες, οι καθαριστές, οι μάγειρες και σερβιτόροι και, εν μέρει, οι νομικοί—έχουν σχήμα κατανομής όπου το κέντρο καταλαμβάνει σημαντική θέση.

Μεταξύ των υψηλότερων επαγγελματικών κατηγοριών εμφανίζονται δύο ομάδες. Η πρώτη περιλαμβάνει το άνω άκρο—για παράδειγμα τα διευθυντικά στελέχη και τους νομικούς—που υπερεκπροσωπείται στις λίγες περιοχές υπερσυγκέντρωσης των υψηλότερων κοινωνικών στρωμάτων (Ψυχικό-Φιλοθέη, Κηφισιά-Εκάλη, Κολωνάκι, παραλιακό μέτωπο από Παλαιό Φάληρο μέχρι Βουλιαγμένη), έχουν περιορισμένη παρουσία στο υπόλοιπο ανατολικό τμήμα της πόλης και σχεδόν απουσιάζουν από το δυτικό. Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει το κάτω άκρο—για παράδειγμα τα στελέχη διοίκησης και οι καθηγητές Β/βάθμιας και οι δάσκαλοι—που υπερεκπροσωπείται στο ευρύτερο ανατολικό τμήμα της πόλης, χωρίς όμως να απουσιάζει και από το δυτικό.

Ανάλογες διαφοροποιήσεις παρατηρούνται και στο εσωτερικό των ενδιάμεσων κατηγοριών. Εκείνες που τοποθετούνται στο άνω άκρο τους—όπως οι τεχνολόγοι επιχειρήσεων και διοίκησης, οι εξειδικευμένοι γραμματείς και οι υπάλληλοι γραφείου—εμφανίζουν μια σχετικώς ισόρροπη κατανομή μεταξύ ανατολής και δύσης. Αντίθετα, εκείνες που τοποθετούνται στο κάτω άκρο—όπως οι υπάλληλοι καταγραφής υλικών, μεταφορών και αλληλογραφίας, οι κομμωτές και αισθητικοί και οι πωλητές σε καταστήματα—χωροθετούνται περισσότερο στη δυτική πλευρά.

Μεταξύ των χαμηλών επαγγελματικών κατηγοριών, εκείνες που βρίσκονται στο άνω άκρο—όπως οι περισσότερες κατηγορίες τεχνιτών—κατανέμονται μάλλον διάχυτα στο δυτικό τμήμα της πόλης. Εξαίρεση αποτελούν οι τεχνίτες οργάνων ακριβείας και οι τυπογράφοι, των οποίων η κατανομή είναι πολύ πλησιέστερη με των ενδιάμεσων επαγγελματικών κατηγοριών. Εκείνες που βρίσκονται στο κάτω άκρο—όπως οι εργάτες (ανειδίκευτοι) κατασκευών και βιομηχανίας, οι καθαριστές και οι συλλέκτες απορριμμάτων και οδοκαθαριστές—συγκεντρώνονται στις περιοχές υπερσυγκέντρωσης των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων (Ασπρόπυργος, Ζεφύρι, Άνω Λιόσια, γειτονιές βόρεια της Ομόνοιας κ.λπ.), έχουν περιορισμένη παρουσία στο υπόλοιπο δυτικό τμήμα της πόλης και απουσιάζουν από το ανατολικό. Ανάλογη χωροθέτηση έχουν και οι πωλητές σε υπαίθριες αγορές, οι οποίοι τυπικά ανήκουν στις ενδιάμεσες κατηγορίες.

3.3 Τομείς απασχόλησης

Χάρτες 3.3.1 – 3.3.3: Κατανομή οικονομικά ενεργών ανά τομέα απασχόλησης και ανά περιοχή κατοικίας (2011)

Οι τρεις χάρτες που περιλαμβάνονται σε αυτήν την ενότητα αποδίδουν τη συνθετική εικόνα χωροθέτησης της κατοικίας των οικονομικά ενεργών στους τρείς βασικούς τομείς όπου εντάσσονται οι κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας.

Οι απασχολούμενοι στον πρωτογενή τομέα, όπως είναι αναμενόμενο, εμφανίζουν μεγαλύτερη σχετική συγκέντρωση στη μακρινή περιφέρεια της Αττικής και σχεδόν απουσιάζουν από το σύνολο του λεκανοπεδίου. Οι απασχολούμενοι στο δευτερογενή συγκεντρώνονται κυρίως στη δυτική πλευρά—με έμφαση στη βορειοδυτική—και στη μακρινή περιφέρεια, ενώ εκείνοι του τριτογενούς κυριαρχούν στο σύνολο του λεκανοπεδίου, με εντονότερη παρουσία στην ανατολική του πλευρά.

Οι βασικές μεταβολές που παρουσιάζονται στον πίνακα 3.3 δείχνουν τη μείωση των απασχολουμένων στο δευτερογενή τομέα—περισσότερο σχετική παρά απόλυτη—και τη σημαντική αύξηση στον τριτογενή.

Πίνακας 3.3: Κατανομή του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της Αττικής (πλην νήσων) ανά τομέα απασχόλησης 1991-2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Με αφορμή το διεπιστημονικό ερευνητικό πρόγραμμα του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου «Προσφυγικές γειτονιές του Πειραιά – Από την ανάδυση στην ανάδειξη της ιστορικής μνήμης» που στόχο είχε να μελετήσει το σύνολο των προσφυγικών συνοικισμών οι οποίοι αναπτύχθηκαν στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά μετά το 1922 και ολοκληρώθηκε πριν μερικούς μήνες παρουσιάζονται συνοπτικά τα ευρήματα σε κοινωνικό και πολεοδομικό επίπεδο.

Η αστική προσφυγική εγκατάσταση στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά είναι μια διαδικασία που διενεργήθηκε σταδιακά και μέχρι σήμερα δεν είχε μελετηθεί διεξοδικά. Το ερευνητικό πρόγραμμα προσπάθησε να μελετήσει την εγκατάσταση αξιοποιώντας ιστορικά τεκμήρια, αταξινόμητα αρχεία, εφημερίδες της εποχής αλλά και προφορικές μαρτυρίες. Ταυτόχρονα συγκεντρώθηκαν από υπηρεσίες και εμπλεκόμενους φορείς μεγάλος αριθμός τοπογραφικών διαγραμμάτων και αποσπασμάτων χαρτών τα οποία, μετά την ψηφιοποίηση και ομοιογενοποίησή τους, τοποθετήθηκαν σε ενιαίο υπόβαθρο δίνοντας τη δυνατότητα της πληρέστερης εποπτείας και κατανόησης της αστικής γεωγραφίας της εγκατάστασης.

Όλα τα παραπάνω έδωσαν τη δυνατότητα μιας νέας αφήγησης της ιστορίας της αστικής προσφυγικής εγκατάστασης στον Πειραιά καθώς και του εντοπισμού και ανάδειξης σημείων ενδιαφέροντος απο πολεοδομικής και ιστορικής πλευράς. Το συγκεντρωμένο υλικό μετά από περαιτέρω επεξεργασία και εμβάθυνση της διαδικασίας οικιστικής εξέλιξης θα αποτελέσει τη βάση για τη δημιουργία του προσφυγικού άτλαντα της ευρύτερης περιοχής του Πειραιά.

Στόχευση της έρευνας

Τα πέτρινα διώροφα στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη, τα Γερμανικά στη Κοκκινιά, ο συνοικισμός του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι, οι εργατικές πολυκατοικίες στη Δραπετσώνα αποτελούν όψεις της κοινωνικής κατοικίας, της προσφυγικής και εργατικής αποκατάστασης που επιλέχθηκε για να επιλυθεί το οικιστικό ζήτημα από τη Μικρασιατική καταστροφή έως το τέλος της δικτατορίας του 1967. Διαφορετικές μορφές εγκατάστασης που υλοποιήθηκαν από διαφορετικούς φορείς, διαφορετικά οικιστικά σχέδια που επιχείρησαν να συνδυάσουν τις ανάγκες κάθε εποχής και τις δυνατότητες κάθε περιοχής αποτυπώνονται στα παραπάνω οικιστικά μοντέλα. Περιορισμένες έρευνες, αποσπασματικές μελέτες, ανεξερεύνητα και αταξινόμητα αρχεία βρίσκονται πίσω από τις μεμονωμένες ιστορίες προσφυγικής και εργατικής αποκατάστασης. Οι ιστορίες των γειτονιών του Πειραιά, η ιστορία της κοινωνικής κατοικίας και της στεγαστικής πολιτικής του σύγχρονου ελληνικού Κράτους για περισσότερα από 50 χρόνια παραμένουν ανεξερεύνητα πεδία για τους ιστορικούς, τους κοινωνικούς επιστήμονες και τους πολεοδόμους.

Στόχος του ερευνητικού προγράμματος «Προσφυγικές γειτονιές του Πειραιά – Από την ανάδυση στην ανάδειξη της ιστορικής μνήμης» [1] που υλοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και τη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου με την χρηματοδότηση της Περιφέρειας Αττικής από τον Ιανουάριο του 2017 έως τον Απρίλιο του 2018 ήταν να αναπτυχθεί ένα πλαίσιο συντονισμένων δράσεων και ενεργειών εντός του οποίου επιμέρους έργα επιδίωκαν την ανάδυση της ιστορικής μνήμης του τόπου και των κατοίκων. Η μαζική έλευση νέου πληθυσμού σε μία περιοχή, οι όροι στέγασης και υποδοχής, το πλέγμα των σχέσεων με την κεντρική εξουσία, με τις τοπικές αρχές αλλά και με τους ήδη εγκατεστημένους, «παλαιούς» κατοίκους επέφεραν μια σειρά από επιπτώσεις για τις οποίες αναζητήθηκαν ad hoc και κατόπιν σταδιακά λύσεις ή παρέμειναν ως χρονίζοντα ανοικτά ζητήματα·

Η στεγαστική πολιτική του σύγχρονου ελληνικού Κράτους επιχείρησε να ανταποκριθεί στις ανάγκες του αστικού πληθυσμού που συνεχώς αυξανόταν και χρειαζόταν τη στήριξη και την ενίσχυση της Πολιτείας (Γκιζελή 1984: 135-137, League of Nations 1924-1930). Οι προσφυγικοί πληθυσμοί της Μικρασιατικής καταστροφής, οι εσωτερικοί μετανάστες και οι «βομβόπληκτοι» του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου αποτέλεσαν τις «ευπαθείς» κοινωνικές ομάδες που χρειάστηκαν την κρατική μέριμνα και τη συμβολή των αρμόδιων υπουργείων για την εξασφάλιση στέγης. Σταδιακά, τμήμα των προσφύγων του μικρασιατικού μετώπου εγκαταστάθηκε στους συνοικισμούς που δημιουργήθηκαν από το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων και το Υπουργείο Περιθάλψεως (μετέπειτα Υπ. Πρόνοιας) στις παρυφές του Πειραιά, σε ακατοίκητες και απομονωμένες περιοχές μακριά από τους υπάρχοντες οικιστικούς ιστούς. Την ίδια στιγμή, πρόσφυγες διέμεναν σε αυτοσχέδιες παράγκες και παραπήγματα που δημιούργησαν οι ίδιοι, σε εκτάσεις που αρχικά καταπάτησαν και στη συνέχεια απαλλοτρίωσε το Κράτος και στεγάστηκαν προσωρινά ή μόνιμα -ανάλογα με το οικιστικό πρόγραμμα που εφαρμόστηκε στη κάθε περιοχή (Λεοντίδου 1989: 205-2013, Καραδήμου-Γερολύμπου 2002: 64).

Παράλληλα με τους πρόσφυγες στον Πειραιά προστέθηκε μεγάλος αριθμός ανθρώπων που έφταναν από την ύπαιθρο αναζητώντας εργασία. Τμήμα αυτού του πληθυσμού ακολούθησε τον ίδιο τρόπο εγκατάστασης με τους πρόσφυγες στις περιοχές όπου βρήκε δουλειά. Στη βιομηχανική ζώνη του Πειραιά πλάι στα παραπήγματα των προσφύγων προστέθηκαν αυτά των εργατών-εσωτερικών μεταναστών. Κοινές πορείες και κοινά προβλήματα ένωσαν τους ανθρώπους αυτούς ανεξάρτητα από το τόπο καταγωγής τους και τις αιτίες που τους οδήγησαν στην εγκατάσταση στους συνοικισμούς πλάι στα εργοστάσια του Πειραιά. Οι βόμβες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου -συμμαχικές και εχθρικές- ισοπέδωσαν τα σπίτια τους, αφήνοντάς τους άστεγους για δεύτερη φορά. Η μεταπολεμική προσπάθεια αστικής ανασυγκρότησης του ελληνικού Κράτους επιχείρησε να επιλύσει τόσο τα χρόνια προβλήματα αστικής αποκατάστασης των προσφυγικών και μη πληθυσμών όσο και αυτά που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ένα εκτεταμένο πρόγραμμα αστικής αποκατάστασης ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1940 για να ολοκληρωθεί τα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια αλλάζοντας τον πολεοδομικό χάρτη της Αθήνας και του Πειραιά.

Η παρούσα έρευνα εστίασε στην αστική ανάπτυξη του Πειραιά ξεκινώντας από το πρώτο διάστημα μετά την εγκατάσταση των προσφύγων. Μελετάται το «είδος» και ο τρόπος της εγκατάστασης, η ύπαρξη ή μη μέριμνας και βοήθειας από τους αρμόδιους φορείς ενώ το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην αστική εξέλιξη των προσφυγικών συνοικισμών από τα πρώτα αυτοσχέδια παραπήγματα έως την υλοποίηση του κρατικού σχεδίου αστικής αποκατάστασης στα τέλη της δεκαετίας του 1960 (Χάρτης 1). Η έρευνα αναπτύχθηκε παράλληλα σε 3 επίπεδα δράσεων.

Χάρτης 1: Το σύνολο των προσφυγικών οικισμών στον Πειραιά (πηγή: ΕΙΕ-ΕΜΠ, 2018)

Εντοπισμός και καταγραφή αρχειακού υλικού

Στόχος ήταν ο εντοπισμός και η καταγραφή αρχειακού υλικού που συνδέεται με την προσφυγική εγκατάσταση από τον Σεπτέμβριο του 1922 έως το 1974. Αρχειακό υλικό αναζητήθηκε στους Δήμους Νίκαιας-Αγίου Ιωάννη Ρέντη, Κερατσινίου- Δραπετσώνας, Πειραιά, Κορυδαλλού και Περάματος.

Σε όλους τους Δήμους σώζονται ταξινομημένα και σε πολύ καλή κατάσταση το σύνολο των ληξιαρχικών βιβλίων αρχικά των Κοινοτήτων και στη συνέχεια των Δήμων από την χρονολογία ίδρυσης τους έως σήμερα. Στο Γραφείο του Δημοτολογίου, σώζονται επίσης τα βιβλία των Κοινοτήτων και Δήμων από την χρονολογία ίδρυσης τους έως σήμερα και το σύνολο των Μητρώου Αρρένων κάθε Δήμου. Το σύνολο των στοιχείων που περιέχουν τα κατάστιχα του Ληξιαρχείου, του Δημοτολογίου και του Μητρώου Αρρένων έχουν περαστεί σε ειδικό ηλεκτρονικό πρόγραμμα μηχανογράφησης για τις ανάγκες των υπηρεσιών του Δήμου.

Στους Δήμους Νίκαιας-Αγίου Ιωάννη Ρέντη και Κερατσινίου-Δραπετσώνας εντοπίστηκαν αποσπασματικά κατάστιχα πρακτικών και αποφάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου Νέας Κοκκινιάς -μετέπειτα Δήμου Νίκαιας-, της Δημαρχιακής Επιτροπής και της Διοικούσας Επιτροπής, από το 1934 έως το 1974 και του Δήμου Αγίου Γεωργίου -μετέπειτα Δήμου Κερατσινίου- από το 1934 έως το 1974 αντίστοιχα. Περιέχουν πληροφορίες για την διοικητική συγκρότηση του Δήμου, τις οικονομικές του λειτουργίες και την καθημερινότητα των ανθρώπων τις περιοχής, τη συνεχή προσπάθεια οικιστικής και επαγγελματικής αποκατάστασης των προσφύγων κατοίκων. Το αρχειακό αυτό υλικό μέχρι σήμερα δεν έχει μελετηθεί διεξοδικά. Στη Δημοτική Ενότητα Δραπετσώνας σώζεται ταξινομημένο και προσβάσιμο το σύνολο του Δημοτικού Αρχείου της περιόδου 1951-1980. Στους Δήμους Περάματος και Κορυδαλλού δεν εντοπίστηκε αρχειακό υλικό της περιόδου που ενδιαφέρει το ερευνητικό έργο. Στο Δήμο Πειραιά το αρχειακό υλικό φυλάσσεται αταξινόμητο στο Ιστορικό Αρχείο, χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα πρόσβασης σε αυτό.

Στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος έγινε συστηματική προσπάθεια να αποδελτιωθούν κατάλογοι αρχειακών συλλογών και να καταγραφούν οι διαθεσιμότητες που αναφέρονται στην διαμόρφωση των προσφυγικών γειτονιών και στην οργάνωση της καθημερινότητας των προσφύγων. Αρχειακό υλικό αναζητήθηκε και εντοπίστηκε στο Αρχείο της Εγκατάστασης του Κέντρου Μικρασιατικών Ερευνών, στο υπουργείο Εξωτερικών, στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας και στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο. Τέλος πραγματοποιήθηκε καταλογογράφηση στο αρχείο των μητρώων δικαιούχων στεγαστικής αποκατάστασης και των κτηματολογίων της Περιφέρειας Αττικής. Στόχος ήταν να ταξινομηθεί ανά δήμο το σύνολο των μητρώων, των κτηματολογικών και εκτιμητικών πινάκων, των κτηματολογίων και των ευρετηρίων που διαθέτει η Διεύθυνση Κοινωνικής Μέριμνας της Περιφέρειας Αττικής. Το υλικό αποτελείται περίπου από 150 βιβλιοδετημένους τόμους κτηματολογικών καταλόγων και μητρώων και δεκάδες κτηματολογικούς και εκτιμητικούς πίνακες, όπου καταγράφονται το σύνολο των προσφυγικών οικοπέδων και κατοικιών που παραχωρήθηκαν σε πρόσφυγες δικαιούχους από το 1923 έως τα τέλη της δεκαετίας του 1980 κυρίως. Το υλικό αυτό περιέχει πολλαπλά χρήσιμα ιστορικά και πολεοδομικά στοιχεία και τεκμήρια, άγνωστα μέχρι σήμερα στην έρευνα.

Προφορική Ιστορία και ιστορικές περιηγήσεις

Στόχο αποτέλεσε η γνωριμία των συμμετεχόντων με την Τοπική Ιστορία της περιοχής τους, καθώς και η συγκρότηση ομάδων προφορικής ιστορίας από τους ενδιαφερόμενους πολίτες. Αντικείμενο των εισαγωγικών εβδομαδιαίων σεμιναρίων που διεξήχθησαν ήταν η εξέταση των ιστορικών καταβολών, της θεωρίας και της μεθοδολογίας του συγκεκριμένου κλάδου της ιστορικής επιστήμης, όπως και η εστίαση στην προσφυγική ιστορία της κάθε περιοχής και την ανάπτυξη του αστικού ιστού. Με την ολοκλήρωση του πρώτου κύκλου, συγκροτήθηκαν ομάδες, τα μέλη των οποίων επέλεξαν θεματικές και προχώρησαν στη διενέργεια προφορικών συνεντεύξεων και στη συγκέντρωση σχετικού συνοδευτικού υλικού από τους πληροφορητές τους.

Στόχος ήταν η δημιουργία ενός οπτικοακουστικού αρχείου προφορικών μαρτυριών, το οποίο παραχωρήθηκε στις δημοτικές βιβλιοθήκες. Βασική επιδίωξη ήταν η εμπλοκή του τοπικού πληθυσμού σε αυτήν την διαδικασία: η δημιουργία ενός ζωντανού και ανοιχτού αρχείου σχετικού με την προσφυγική ιστορία και ενός σημαντικού ερευνητικού εργαλείου που μπορεί να αποκαλύψει πτυχές της προσφυγικής εγκατάστασης και ζωής.

Το αντικείμενο σχολιασμού του παρόντος λήμματος είναι ο κοινωνικός χαρακτήρας του σχεδιασμού στην Αθήνα του 1833, το λεγόμενο ‘σχέδιο Κλεάνθους-Schaubert’. H κοινωνική διερεύνηση καλύπτει δύο πλευρές: τόσο τους συντάκτες του σχεδίου όσο και το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο αναφοράς. Ως προς τους συντάκτες, διατυπώνεται ένας αντίλογος σε σχέση με την επικρατούσα θεώρηση της εργασίας τους μέσα από στερεότυπα γεωμετρικά σχήματα τα οποία, επιβαλλόμενα στο χαρτί, δικαιολογούν τις σχεδιαστικές τους επιλογές (κυκλική ερμηνεία). Αντίθετα, υποστηρίζεται ότι η εργασία πεδίου που προηγήθηκε για την αποτύπωση της υπάρχουσας κατάστασης στην πόλη ‘αποκάλυψε’ σε αυτούς, μέσω των μηνυμάτων που μετέφεραν τα ίδια τα στοιχεία του κτισμένου χώρου, σημαντικές διαστάσεις του σχεδιασμού που έπρεπε να υπηρετήσουν. Ταυτόχρονα, οι εμπειρίες και τα βιώματα τόσο από την εκπαίδευση που απέκτησαν στο Βερολίνο όσο και από το γόνιμο ταξίδι τους στη Ρώμη, θεωρείται ότι συνέβαλαν στην ενίσχυση της κοινωνικής διάστασης της σχεδιαστικής τους πρότασης. Ως προς τη δεύτερη ενότητα, το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο αναφοράς, η αντίστιξη ανάμεσα σε αντιθετικές έννοιες όπως, κοινότητας και κοινωνίας, παράδοσης και σύγχρονης ζωής, δημόσιου και ιδιωτικού χώρου, υποστηρίζεται εδώ ότι υποδεικνύει τις πραγματικές αιτίες αντίδρασης στο σχέδιο που οδήγησαν στο διάδοχο σχέδιο του Leo von Klenze. Η επίκληση των θιγόμενων συμφερόντων ιδιοκτητών (αστικής) γης δεν είχε την πρωτεύουσα θέση που της αποδίδεται. Σε μια πόλη όπου ο θεσμός της Δημογεροντίας συνέχιζε, τo 1833, να είναι σε ισχύ, όπου οι αντιλήψεις για την οργάνωση του καθημερινού τρόπου ζωής είχαν ριζώσει σε βάθος πολλών χρόνων, η υπέρβαση αυτών των αντιθέσεων δεν συνιστούσε μια αυτόματη διαδικασία. Για τον ίδιο λόγο, πιθανότατα, το κίνημα της 3^ης Σεπτεμβρίου 1843 ενσωμάτωνε, πέρα από τις σαφείς πολιτικές, και παρόμοιες κοινωνικές διαστάσεις.

Εισαγωγή – οι γραπτές πηγές

Οι παλαιότερες προσεγγίσεις του πρώτου σχεδίου της Αθήνας διακατέχονταν από ρομαντικό, φιλολογικό χαρακτήρα ή είχαν συνταχθεί στα πλαίσια μιας περιηγητικής χρονογραφίας – οι εξαιρέσεις είναι ελάχιστες ( Σουρμελής 1862, Φιλαδελφεύς 1902, Μπίρης 1933, Καρούζου 1934, Johannes και Μπίρης 1939). Οι πρώτες συστηματικές αναφορές τοποθετούνται στην μετά τα μέσα του 20^ου αιώνα περίοδο. Tα σχετικά κείμενα είναι: P. Lavedan (1952), Ι. Τραυλός (1960), Κ. Μπίρης (1966), Αθήνα-Ευρωπαϊκή Υπόθεση (1985), T.Hall (1997), E.Bastea (2000), Αλ. Παπαγεωργίου-Βενετάς (1999, 2001), D.Karidis (2014), Υ. Tsiomis (2017). Ωστόσο, και σε αυτήν την κατηγορία προσεγγίσεων, η πλειονότητα των ιστοριογραφικών αναλύσεων κινείται στο δυσδιάκριτο όριο ανάμεσα στην ιστορία της αρχιτεκτονικής και την ιστορία της πόλης – ο ‘εγκυκλοπαιδισμός’ πρυτανεύει: τα πρόσωπα και οι χρονολογίες κυριαρχούν στο τοπίο της ανάλυσης και , έτσι, το modus operandi του σχεδίου απουσιάζει. Την ίδια στιγμή, το ίδιο το σχέδιο, απλώς περιγραφόμενο, αφήνεται να εννοηθεί ότι παρακολουθεί σχεδιαστικά στερεότυπα της εποχής του, μονότονα επαναλαμβανόμενα από τη μία δημοσίευση στην άλλη, ως αυτονόητα και παντοδύναμα εργαλεία σύνθεσης. Ίσως το πιο εντυπωσιακό είναι η ατροφική διάσταση της κοινωνικής ανάλυσης, κυρίως όσον αφορά την στενή οπτική μέσα από την οποία αναλύονται οι αντιδράσεις στην εφαρμογή εκείνου του σχεδίου.

Η ‘γεωμετρία’ του σχεδίου και η κοινωνική πραγματικότητα

Παρά τις επί μέρους διαφοροποιήσεις, οι προηγούμενες πηγές, στην πλειοψηφία τους, δείχνουν να συγκλίνουν στην έμφαση στα γεωμετρικά χαρακτηριστικά της πολεοδομικής σύνθεσης. Η ‘γεωμετρία’ της σύνθεσης, κατά κανόνα, αναδύεται μέσα από δύο ευδιάκριτα σχήματα (Εικόνα 1) – ένα ‘σχεδόν’ ισοσκελές, ‘σχεδόν’ ορθογώνιο τρίγωνο και ένα ‘σχεδόν’ τετράγωνο σχήμα (Αθήνα, Ευρωπαϊκή Υπόθεση : 93, Παπαγεωργίου-Βενετάς 2001: 67, Tsiomis 2017: 158). Ίσως όμως η ίδια αυτή ‘γεωμετρία’ μπορεί να διαβαστεί από άλλη οπτική, και να αποκαλύψει διαφορετικές συνιστώσες του σχεδίου.

Εικόνα 1: Το σχέδιο Κελάνθους-Schaubert (1833) και διαγραμματικές αναπαραστάσεις (Πηγή: ανασχεδίαση συγγραφέα: D.Karidis 2014, Fig. III. 2)

Ας θεωρήσουμε άξονες και όχι γεωμετρικά σχήματα τα πρωτουργά στοιχεία του σχεδιασμού. Δύο άξονες φαίνεται να εγγράφονται στην υπάρχουσα κατάσταση της προεπαναστατικής Αθήνας, (όσον αφορά την οικονομική ζωή και τις κοινωνικές συμβάσεις διαχείρισης του χώρου), την οποία αποτύπωσαν οι Κλεάνθης και Schaubert, πριν υποβάλλουν την πρότασή τους. Οι άξονες αυτοί αντιστοιχούν σε σημαντικές πύλες εισόδου στην πόλη από τον Μοριά, από την Ελευσίνα και τη Θήβα και από τα Μεσόγεια. Στη διασταύρωσή τους, οι ίδιοι άξονες συμπύκνωναν ένα σημαντικό τμήμα της πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής ζωής στην Αθήνα της όψιμης τουρκοκρατίας – την περιοχή του παζαριού. Ο κάθε άξονας οριζόταν από δύο τοπόσημα, επιλεγμένα ισότιμα από την αρχαιότητα και τους μεσαιωνικούς χρόνους.

Εικόνα 2: Η γέννεση της οδού Αιόλου (Πηγή: Λιθογραφία αγνώστου καλλιτέχνη, 1843, ιδιωτική συλλογή)

Ο άξονας βορρά-νότου (οδός Αιόλου) συνδέει το Ερέχθειο με το Ωρολόγιον του Κηρρύστου (Εικόνα 2). Ο άξονας ανατολή-δύση (οδός Ερμού) συνδέει την Καπνικαρέα με την εκκλησία των Αγίων Ασωμάτων. Η συγκεκριμένη επιλογή του άξονα βορρά-νότου εξηγεί και τον προσανατολισμό του σχεδίου ως προς την Ακρόπολη (απόκλιση από τον αστρονομικό βορρά κατά, περίπου, 15^ο). H απόκλιση αυτή έμενε ασχολίαστη στις ως τώρα αναλύσεις, ή εθεωρείτο ως συνέπεια διορθώσεων άλλων χαράξεων (Tsiomis 2017: 154). Ο άλλος άξονας, ανατολής-δύσης, σχεδιάστηκε έτσι ώστε να αποκλίνει λίγο από την ορθή γωνία στη συνάντησή του με τον προηγούμενο άξονα Β-Ν. Και αυτή η απόκλιση παρέμενε ασχολίαστη (Karidis, 107). H σχεδιαστική αυτή χειρονομία σχετίζεται με αντίστοιχες διαμορφώσεις του χώρου γύρω από τις δύο εκκλησίες, με βάση τις αρχές σχεδιασμού του ρομαντικού κλασικισμού και όχι μιας άκαμπτης μπαρόκ συμμετρίας (Εικόνα 3).

Εικόνα 3: Οι βασικοί άξονες σχεδίασης στο πρώτο σχέδιο, 1833 (Πηγή: συγγραφέας)

Στις υφιστάμενες αναλύσεις, τον πρωτεύοντα ρόλο του από βορρά προς νότον άξονα αναλάμβανε η οδός Αθηνάς, και όχι η οδός Αιόλου, όπως αναφέρθηκε. Αυτό γινόταν μάλλον γιατί η οπτική ’εγκλωβιζόταν’ στη λογική αναζήτησης της διχοτόμου της γωνίας κορυφής του τριγώνου για το οποίο κάναμε λόγο προηγουμένως. Επίσης, ένα από τα τοπόσημα που όριζαν την οδό Αθηνάς ήσαν τα Προπύλαια – επιλογή αυτόχρημα ατυχής [1].

Μια δεύτερη προσεκτική ανάγνωση της γεωμετρικής σύνθεσης στρέφει την προσοχή στην απόσταση που ορίζεται ανάμεσα στην οδό Αιόλου και την οδό Αθηνάς: αυτή δεν είναι άλλη από το μήκος της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, ενός κτίσματος της αρχαιότητας το οποίο, όπως και το Ωρολόγιον του Κυρρήστου, είχε τύχει ευρείας προβολής στις δημοσιεύσεις των παλαιών περιηγητικών κειμένων [2]. Δεν είναι σύμπτωση ότι η επιφάνεια της Βιβλιοθήκης του Αδριανού αντιστοιχεί στην επιφάνεια της συντριπτικής πλειοψηφίας των οικοδομικών τετραγώνων που εμφανίζονται στο πρώτο σχέδιο της Αθήνας . Δεδομένου ότι στο σχέδιο μιας πόλης το μέγεθος των οικοδομικών τετραγώνων είναι ίδιας σημασίας με τις σχεδιαστικές χειρονομίες που πλαισιώνουν την πολεοδομική σύνθεση, γίνεται αντιληπτή η σημασία αυτής της διαπίστωσης. Και μια πρόσθετη παρατήρηση: η θέση του δεύτερου παράλληλου προς την οδό Αθηνάς άξονα, προς τα δυτικά (που τελικά δεν διανοίχθηκε), σε ίση απόσταση από την οδό αυτή όπως και η οδός Αιόλου, εξηγεί το μήκος που επελέγη για να σχεδιαστεί το ορθογώνιο που αντιστοιχεί στην κάτοψη των Ανακτόρων! [3]

Απομένει η ερμηνεία της επιλογής των συντακτών του σχεδίου για την διέλευση του άξονα της οδού Ερμού μέσω της Καπνικαρέας. Η επιλογή δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι έγινε για «μυστηριώδεις λόγους» (Tsiomis 2017: 154) [4]. Είναι σκόπιμο να στρέψουμε την προσοχή μας στο ταξίδι που έκαναν οι Κλεάνθης και Schaubert αμέσως μετά το πέρας των σπουδών τους στην Baukademie [5]. Για τους δύο αυτούς αρχιτέκτονες η Ρώμη ήταν ένα ανοιχτό βιβλίο Ιστορίας της Πόλης, το πολύτιμο ερέθισμα ανάγνωσης της Αρχιτεκτονικής της Πόλης, και ο καθοριστικός διαμεσολαβητής ανάμεσα στην εκπαίδευση που είχε προσφέρει ο Karl Friedrich Schinkel και την μετέπειτα επαγγελματική ενασχόλησή τους. Πράγματι, η Ρώμη ήταν η ‘μήτρα’ εμβληματικών αστικών παρεμβάσεων οι οποίες είχαν ενταθεί την εποχή του Πάπα Σίξτου Ε’, στα τέλη του 16^ου αιώνα (Gutkind 1969: 166). Νέοι άξονες κίνησης και οβελίσκοι είχαν αρθρώσει δυναμικά τον κτισμένο χώρο και είχαν προσανατολίσει με ασφάλεια τον επισκέπτη προς και γύρω από τα κτίρια/μνημεία, μέσω μιας «σαφώς οργανωμένης διαδοχής από σκοπούμενες αρχιτεκτονικές εντυπώσεις» και όχι «μέσω μιας σειράς από τυφλές θεάσεις σκορπισμένων κατοικιών, εκκλησιών, και ασαφούς τοπίου» (Bacon 1974: 136). Η θέση της Santa Maria Maggiore επάνω στην Strada Felicia, η αποθέωση του μπαρόκ σχεδιασμού (Rasmussen 1969: 50), δεν πρέπει να πέρασε απαρατήρητη.Θα μπορούσε να θεωρηθεί αρχετυπική έκφραση ως προς την μετέπειτα επιλογή της θέσης της Καπνικαρέας επάνω στον άξονα της οδού Ερμού.

Η Ρώμη, ωστόσο, υποδείκνυε και μία δεύτερη πρόκληση ανάγνωσης του αστικού χώρου: το Trivium της Piazza del Popolo. Την εποχή της επίσκεψης στη Ρώμη (1828) είχαν μόλις ολοκληρωθεί εκεί οι παρεμβάσεις του Giuseppe Valadier (Bacon 1974: 155, 157). Οι παρεμβάσεις αυτές περιλάμβαναν ημικυκλικές διατάξεις δεξιά και αριστερά από τον οβελίσκο στο κέντρο της πλατείας, τη σύνδεση της τελευταίας με τους κήπους του Pincio ανατολικά, και την κίνηση δυτικά, προς τον Τίβερη. Ιδού λοιπόν άλλη μία αρχετυπική έκφραση που ανακλήθηκε λίγα χρόνια αργότερα, από τους ίδιους αρχιτέκτονες, για να πλαισιώσει το πρώτο σχέδιο της Αθήνας: το ‘Αθηναϊκό’ Trivium, με τα Ανάκτορα στην κορυφή και τους ακτινικούς άξονες προς το Στάδιο, την Ακρόπολη και τον Πειραιά [6]. Μέσα από αυτό τον συλλογισμό, φαίνεται ότι ήταν μάλλον άστοχη η (εύκολη) αναζήτηση προτύπων στην Καρλσρούη (Tsiomis 2017: 159) ή στις Βερσαλλίες και στην Αγία Πετρούπολη (Παγεωργίου-Βενετάς 1999: 266-267).

Το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο του πρώτου σχεδίου επανεξετάζεται

Ο αυτοκράτορας Φραγκίσκος-Ιωσήφ, με αφορμή τις πολεοδομικές παρεμβάσεις στη Βιέννη και τη Βουδαπέστη των μέσων του 19^ου αιώνα, είχε σημειώσει στόχους παρέμβασης: Erweiterung, Regulierung, Verschönerung (Επέκταση, Ρύθμιση, Ωραιοποίηση). Το σχέδιο της Αθήνας του 1833, συμπύκνωνε τις ίδιες αυτές προθέσεις και, από αυτήν την άποψη, οι υφιστάμενες αναλύσεις αυτού του σχεδίου καλύπτουν αυτήν την συγκεκριμένη διάσταση σχεδιασμού. Υπάρχουν, εν τούτοις, περιοχές ανάλυσης που διέλαθαν της προσοχής, ή, που εγκλωβισμένες στη ‘μαγεία της γεωμετρίας’ έχασαν τη ‘μαγεία της ερμηνείας’. Τα σχόλια που ακολουθούν υπερβαίνουν τις προηγούμενες αγκυλώσεις. Η αρχή γίνεται από το τέλος, από την απόρριψη δηλαδή του σχεδίου – λίγο καιρό μετά την αρχική του έγκριση – και την εισαγωγή του διαδόχου σχήματος του Leo von Klenze.

Στη μεγάλη πλειοψηφία των υφιστάμενων αναλύσεων, οι αιτίες απόρριψης του σχεδίου επικεντρώνονται σε συγκρουόμενα κτηματικά συμφέροντα. Οι λίγες συστηματικές αναφορές στην κοινωνική και πολιτική διάσταση του σχεδιασμού επισκιάζονται από ό,τι θεωρείται ως «πολιτισμική παράδοση της σχέσης της νεοελληνικής κοινωνίας με την έγγειο ιδιοκτησία» (Μονιούδη-Γαβαλά 2017: 17).

Η διαδικασία εφαρμογής του πρώτου σχεδίου ήταν αναγκαστικά συσχετισμένη με την υπέρβαση δύο αντιθέσεων – από τη μια ανάμεσα στην ‘κοινότητα’ και την ‘κοινωνία’, που αποδίδουν οι όροι του F.Tönnies Gemeinschaft και Gesellschaft (Bottomore 1972: 39), και από την άλλη ανάμεσα στην ‘παράδοση’ και το ‘σύγχρονο’. Και οι δύο αντιθέσεις ενσωματώνονται στη μετάβαση από την προ-καπιταλιστική περίοδο στη ‘σύγχρονη’ εποχή (Karidis 2014: 245). Το 1833, το σύστημα τοπικής κυβέρνησης από δημογέροντες, το οποίο ήταν σε ισχύ τα χρόνια της τουρκοκρατίας, επιβίωνε ακόμη (Γέροντας 1964: 13). Η διαδοχή από τη βασική μονάδα της μικρής κοινότητας της εκκλησιαστικής ενορίας στην έννοια του ‘ατομικού’, η οποία υπακούει στους κανόνες της κοινωνικής οργάνωσης ενός σύγχρονου κράτους, δεν μπορούσε να γίνει ‘αυτόματα’. Η εγκατάλειψη παλαιότερων, διαμορφωμένων σε βάθος πολλών χρόνων, κοινωνικών και νοητικών συμπεριφορών σήμαινε, ταυτόχρονα, την καταστροφή μιας οργανικής κοινωνικής συνοχής (Εικόνα 4). Ακόμα και με τα αυστηρότερα των διαταγμάτων ενός νέου Δικαίου ήταν χίμαιρα να πιστεύεται ότι μπορούσε να ολοκληρωθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα το πέρασμα από τις μεσαιωνικές γειτονιές και την ‘ενότητα στην ποικιλία’ που αυτές ενσωμάτωναν, στο περιβάλλον της πόλης των αρχών του 19^ου αιώνα, το οποίο είχε συλληφθεί στη βάση μιας θεατρικής maniera grande. Στο κέλυφος που επρόκειτο να δημιουργηθεί, η άρθρωση του χώρου γινόταν με ένα νέο αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό λεξιλόγιο.