Γράφημα 7: Κατοικίες στην Κωνσταντινούπολη (1) και προσφυγικές κατοικίες στον Υμηττό (2), δίδυμα φουρούσια, και λοιπά αρχιτεκτονικά μορφολογικά χαρακτηριστικά

Πηγή: φωτογραφικό υλικό από πρωτογενή έρευνα Τούση Ε. και σύνθεση υλικού, Τούση Ε.

Γράφημα 8: Γενική διάταξη παραδείγματος Zeilenbau στη Γερμανία και η περίπτωση των προσφυγικών της Λ.Αλεξάνδρας, το διάσημο συγκρότημα Karl Marx Hof στη Βιέννη και παράδειγμα προσφυγικών κατοικιών στην Καισαριανή

Πηγή: το γενικό τοπογραφικό των προσφυγικών της Λ.Αλεξάνδρας και της πολυκατοικίας στην Καισαριανή έχει σχεδιαστεί με βάση ορθοφωτοχάρτη της Κτηματολόγιο Α.Ε. από την Τούση Ε., για τις επιμέρους εικόνες αναγράφεται η πηγή στο υπόμνημα του γραφήματος 8, σύνθεση Τούση Ε.

Γράφημα 9: Βασικοί αρχιτεκτονικοί τύποι προσφυγικής εγκατάστασης, στην περιοχή Κεντρικού και Νότιου Τομέα Αθηνών

Πηγή: Σχεδιασμός Τούση Ε., 2023-2024 [7]

Σημερινή Κατάσταση

Μια περιήγηση, σήμερα, στις περιοχές που αναφέρθηκαν πιο πάνω, αναδεικνύει διαφορές στην κατάσταση συντήρησης των προσφυγικών κτισμάτων, στις επικρατούσες χρήσεις καθώς και στην ποιότητα του περιβάλλοντα δημόσιου χώρου. Παράλληλα, κάποιοι από τους θύλακες προσφυγικής εγκατάστασης που αναφέρθηκαν, έχουν ακόμη και σήμερα διακριτά όρια (π.χ. Καισαριανή, Στέγη Πατρίδος, Αλεξάνδρας, Ταύρος κλπ), ενώ σε άλλες περιπτώσεις οι προσφυγικές κατοικίες βρίσκονται διάσπαρτες μέσα στο σύγχρονο αστικό ιστό της περιοχής (π.χ. Βύρωνας, Υμηττός). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, σε ορισμένες περιπτώσεις, η καλή κατάσταση συντήρησης σχετίζεται σήμερα με αλλαγή χρήσης, από κατοικία σε χώρους εστίασης, όπως παρατηρήθηκε στην πλατεία Καισαριανής, στην Πανόρμου και σε μικρότερο βαθμό επί της Καλλιρόης. Επίσης, οι αξίες γης και ακινήτων στις περιοχές αυτές παρουσιάζουν διαφοροποιήσεις (Γράφημα 10 και 12). Κρίσιμη παράμετρος για τη συντήρηση των κτιρίων αυτών, αποτελεί το ιδιοκτησιακό καθεστώς των προσφυγικών κατοικιών/διαμερισμάτων. Σε πολλές περιπτώσεις η ύπαρξη πολλών κληρονόμων σε ένα προσφυγικό διαμέρισμα περιπλέκει τις εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης.  Σύμφωνα με την έρευνα πεδίου, οι σημαντικότερες φθορές και τα περισσότερα κενά διαμερίσματα εντοπίστηκαν στη Τζιτζιφιές, στα προσφυγικά της Λ. Αλεξάνδρας, στις μεγάλες πολυκατοικίες της Καισαριανής και στην Καλλιθέα (οδός Ιορδ.Παπαδόπουλου).  Προφανή σημάδια υποβάθμισης σχετίζονται με φθορές στα πλαίσια των κουφωμάτων και στα επιχρίσματα και, σε ορισμένες περιπτώσεις, φθορές στο φέροντα οργανισμό του κτηρίου. Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό σχετίζεται με παράνομες προσθήκες στα διαμερίσματα. (Γράφημα 11). Μια συνολική αποτίμηση της ποιότητας του προσφυγικού οικιστικού αποθέματος στις περιοχές μελέτης παρουσιάζεται στις εικόνες 10, 11 και 12, αναδεικνύοντας θύλακες χαρακτηριζόμενους από χαμηλές τιμές ζώνης και έντονη φθορά οικιστικού αποθέματος.

Γράφημα 10: Συνολική αποτίμηση, τιμές ζώνης και κατάσταση συντήρησης προσφυγικών κτιρίων στην περιοχή μελέτης

Πηγή: Έρευνα πεδίου, κωδικοποίηση υλικού και σχεδίαση πίνακα Τούση Ε., 2024

Γράφημα 11: Η σημερινή κατάσταση

Πηγή: Έρευνα πεδίου σε Τζιτζιφιές, Πανόρμου και Καισαριανή, σύνθεση Τούση, Ε. 2024

Γράφημα 12: Τιμές ζώνης στις περιοχές μελέτης

Πηγή: Στοιχεία από το https://maps.gsis.gr/valuemaps/,  χρησιμοποιήθηκε χάρτης υπόβαθρο σε AutoCAD από το εργαστήριο Χωρικού Σχεδιασμού και Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών, του Τομέα ΙΙ Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ (2013), σύνθεση Τούση Ε., 2024

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι, η πλειονότητα των μελετημένων περιοχών δεν υπάγεται σε καθεστώς προστασίας.  Συγκεκριμένα, το Μοντερνιστικό συγκρότημα κατοικιών της Λεωφόρου Αλεξάνδρας και ένα προσφυγικό συγκρότημα στην Καλλιθέα έχουν χαρακτηριστεί ως διατηρητέα από το Υπουργείο Πολιτισμού. Επιπλέον, το προσφυγικό κηποπροάστιο της Νέας Φιλαδέλφειας έχει κηρυχθεί ως προστατευμένος παραδοσιακός οικισμός (ΦΕΚ 476Δ). Υπάρχουν επίσης λίγα διάσπαρτα προσφυγικά που έχουν κηρυχθεί από το Υπουργείο Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής στην Καισαριανή. Όπως έχει ήδη επισημανθεί από ερευνητές (Παπαδοπούλου και Σαρηγιάννης, 2006:9) η προσπάθεια κήρυξης των προσφυγικών συγκροτημάτων ως διατηρητέων αποτελεί μια ιδιαίτερα σύνθετη διαδικασία, η οποία εμπλέκει και κοινωνικο-οικονομικές παραμέτρους στη λήψη σχετικών αποφάσεων.

Συμπεράσματα

Το άρθρο παρουσιάζει μια γενική επισκόπηση της υφιστάμενης κατάστασης των προσφυγικών κατοικιών/συγκροτημάτων του σημερινού κεντρικού και νότιου τομέα Αθηνών, παρουσιάζοντας και το αρχικό πλαίσιο σχεδιασμού τους. Βασικό συμπέρασμα αποτελεί το γεγονός ότι ο αρχικός αρχιτεκτονικός σχεδιασμός παίζει καθοριστικό ρόλο στη σημερινή κατάσταση συντήρησης. Με γνώμονα τη θέση αυτή, τα μικρά διαμερίσματα των περίπου 35m², οργανωμένα σε μεγάλης κλίμακας οικιστικά συγκροτήματα,  απέτυχαν να ανταποκριθούν στις σύγχρονες ανάγκες στέγασης και βρίσκονται σήμερα στην πλειονότητά τους εγκαταλελειμμένα. Αντίθετα, μικρότερης κλίμακας συγκροτήματα με μεγαλύτερης επιφανείας μονάδες κατοικίας, βρίσκονται σε εμφανώς καλύτερη κατάσταση συντήρησης.  Επιπλέον, η μικρή ωφέλιμη επιφάνεια των διαμερισμάτων οδήγησε σε παράνομες προσθήκες στο κτίριο και στον περιβάλλοντα αυτού χώρο. Επιπρόσθετα, νέες χρήσεις έχουν διευκολύνει την ενεργό ένταξη των πρώην προσφυγικών κατοικιών στο σύγχρονο αστικό ιστό. Το γεγονός ότι στην πλειονότητά του το προσφυγικό οικιστικό απόθεμα δεν βρίσκεται σε καθεστώς προστασίας, εγείρει προβληματισμούς για το μέλλον των κτιρίων αυτών και συνακόλουθα για τη διατήρηση της αστικής συλλογικής μνήμης.

Ευχαριστίες

Οι συγγραφείς θα ήθελαν να ευχαριστήσουν θερμά, την κ.Πέννυ Καμπάκη, Αρχιτέκτων Μηχανικό ΕΜΠ, την κ.Βάσω Ρούσση, Δρ. Αρχιτέκτονα Μηχανικό ΕΜΠ, τον κ.Θωμαϊδη και την κ.Γιαννάκη από το Τμήμα Κοινωνικής Μέριμνας, Περιφ.Αττικής, το ΔΙΚΕΜΕΣ/College Year in Athens για την υποστήριξη της έρευνας πεδίου, καθώς και τους κατοίκους των περιοχών που συμμετείχαν στην έρευνα. Θα ήθελαν επίσης να ευχαριστήσουν την κ. Kate Donnelly, για την αρχική γλωσσική επιμέλεια του αγγλικού κειμένου.

[1] Το 1982 ιδρύεται στο Oxford University το Πρόγραμμα Σπουδών για τους πρόσφυγες και το 1988 το Journal of Refugee Studies.
[2]Η Γκιζελή (1984, 10) αναφέρει 1.500.000 και στο Κοινωνία των Εθνών (1926) «Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα» αναφέρεται 1.400.000 πρόσφυγες, διευκρινίζοντας ότι ο αριθμός δεν είναι ακριβής διότι πολλοί πρόσφυγες για διάφορους λόγους δεν καταγράφθηκαν κατά την άφιξή τους στην Ελλάδα.
[3]Κείμενο Άρθρου, Κεφάλαιον Α’, Δικαιούχοι-Προϋποθέσεις-Διαδικασία παραχωρήσεως (άρ. 1 του από 27-1/9.2.1953 Β.Δ.)
[4]Βλ. Σαρηγιάννης, «Το ιστορικό πλαίσιο: Η πολιτική κατάσταση μετά το 1949 (τέλος του Εμφυλίου)»
[5]Πληροφορίες σχετικά με το θέμα αυτό παρέχονται και στο Παπαδοπούλου και Σαρηγιάννης,2006.
[6]Οι «δρόμοι στον ουρανό» στην κοινωνική στέγαση περιλαμβάνουν υπερυψωμένους διαδρόμους που συνέδεαν κτίρια κατοικίας ή τμήματα του ίδιου κτιρίου, δημιουργώντας διαδρομές πάνω από το επίπεδο του εδάφους. Σημαντικά παραδείγματα αποτελούν το Park Hill Estate στο Sheffield και το Robin Hood Gardens στο Λονδίνο.
[7]Το φωτογραφικό υλικό είναι πρωτογενές και συλλέχθηκε κατά την έρευνα πεδίου. Οι κατόψεις του Αγίου Σώστη και της Ν.Φιλαδέλφειας είναι προϊόν αποτύπωσης της Τούση Ε (Τούση, 2014), η κάτοψη στα Πέτρινα παραχωρήθηκε από τη συνάδελφο Αρχιτέκτονα Μηχανικό Πέννυ Καμπάκη, για την κάτοψη των προσφυγικών της Λ.Αλεξάνδρας αντλήθηκε υλικό από το δικτυακό τόπο https://archaeologia.eie.gr/archaeologia/gr/arxeio_more.aspx?id=1, για τη σχεδίαση της κάτοψης στη Τζιζτιφιές αντλήθηκε υλικό από το Βασιλείου, 1944, με καθοδήγηση από τη Δρ. Βάσω Ρούσση, για την κάτοψη στο Βύρωνα από Ίδρυμα Βουλής των Ελλήνων, 2006,σελ.53, για όλες τις υπόλοιπες κατόψεις αντλήθηκαν στοιχεία από αρχειακό υλικό του Τμ. Κοινωνικής Μέριμνας Περιφέρειας Αττικής και από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους.

Για την πρώτη περίοδο των Βούρλων ο Ηλίας Πετρόπουλος (2010) γράφει:

Στην αυτοβιογραφία του Μιχάλη Γενίτσαρη (1992) διαβάζουμε για τα Βούρλα:

Και ο Νίκος Μάθεσης (Χατζηδούλης, 2000) αναφέρει:

Μεγάλος στιχουργός ο Μάθεσης, αλλά και μεγάλος μάγκας και τσαμπουκάς. Είναι γνωστή η σκληρή του κόντρα με τον Βαμβακάρη, που κατέληξε έπειτα από καβγά μεταξύ τους, στο να καρφώσει δύο πιρούνια στα οπίσθια του Μάρκου. Για την άποψη του Μάρκου για τον Μάθεση, διαβάζουμε στα απομνημονεύματα του (Βέλλιου-Κάιλ, 1978):

Εικόνα 10 & 11: Ο Νίκος Μάθεσης ή Τρελάκιας, αριστερά, και ο Μάρκος Βαμβακάρης, δεξιά

Με το κλείσιμο αυτού του ναού του έρωτα, οι δυστυχισμένες ιέρειες αναγκάστηκαν να αναζητήσουν καινούρια στέκια. Οι πιο άτυχες, διασκορπίστηκαν και ασκούσαν την τέχνη τους υπαίθρια πια ως καλντεριμιτζούδες. Όσες στάθηκαν τυχερές αναβαθμίστηκαν σε τσατσάδες δουλεύοντας σε σπίτια  και άλλες προήχθησαν αποκτώντας ακόμα και τον τίτλο της Μαμάς.

Οι ιστορίες για τα Βούρλα δεν έχουν τελειωμό.

Μπορεί να ανατρέξει κανείς στις σχετικές μαρτυρίες για το συγκεκριμένο θέμα από συγγραφείς και δημοσιογράφους της εποχής όπως ο Μανώλης Κανέλης και η Λιλίκα Νάκου (γνωστή για την πρωτόγνωρη για την εποχή φεμινιστική της δράση)  που περιγράφουν τις προσωπικές τους εμπειρίες  από την άμεση επαφή τους με τους θλιβερούς πρωταγωνιστές του ανθρώπινου δράματος που εκτυλισσόταν εκεί.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η πρόσφατη δίτομη έκδοση της τεκμηριωμένης μελέτης των Σπύρου Παπαϊωάννου και Κώστα Βλησίδη με τίτλο:

‘’Το φρικτόν τέμενος της αμαρτίας’’, καθώς και το συναρπαστικό βιβλίο του Βασίλη Πισιμίση ‘’Τρούμπα, Βούρλα, Λιμάνι’’, που περιέχει ένα σωρό μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν πρόσωπα και πράγματα από κοντά στους χώρους αυτούς.

Εικόνα 12: Η τρομερή δράκαινα των Βούρλων αρχι-τσατσά Ντουντού

Και μερικές Αυστηρώς ακατάλληλες διαφημίσεις της εποχής

Εικόνα 13: Διαφημίσεις της εποχής για την προφύλαξη και αντιμετωπίση σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσιμάτων

Στην Τρούμπα

Στα  μέσα της δεκαετίας  του 50, ο Πειραιώτικος κόσμος της νύχτας αρχίζει να αλλάζει στέκια και μορφές διασκέδασης. Από τις αρχές του 60 πρωταγωνιστεί πιά η περιοχή της Τρούμπας. Είναι γνωστό πως η ονομασία της προήλθε από το γεγονός ότι οι παλιοί  ναυτικοί πράκτορες προσπαθούσαν ώστε το δικό τους πλοίο να “πιάσει” στην συγκεκριμένη προβλήτα που υπήρχε η ειδική τρόμπα ανεφοδιασμού του σκάφους με νερό.

Την περιοχή όριζαν οι δύο εκκλησίες, ο Άγιος Σπυρίδωνας και ο Άγιος Νικόλαος. Μεταξύ των ορίων της Τρούμπας, οι δρόμοι 2ας Μεραρχίας, Μπουμπουλίνας, Σκουζέ και κυρίως οι παράλληλοι μεταξύ τους και διάσημοι  Φίλωνος και  Νοταρά, με πληθώρα ξενοδοχείων που εξυπηρετούσαν τον αγοραίο έρωτα, κακόφημων σπιτιών και ελκυστικών νυχτερινών κέντρων διασκέδασης με άφθονο ουίσκι και κοπέλες που κρατούσαν συντροφιά στους τακτικούς θαμώνες τους.

Εικόνα 14: Η γειτονιά της Τρούμπας

Ο ελληνικός κινηματογράφος συχνά προσπάθησε να αποτυπώσει το ιδιαίτερο αυτό κλίμα της Τρούμπας, με δραματικές κυρίως ταινίες, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο πετυχημένες.

Ας θυμηθούμε μερικούς τίτλους

Το κορίτσι της αμαρτίας (1958) – Ναυάγια της ζωής (1959) – Ποτέ την Κυριακή (1960) – Σκότωσα για το παιδί μου (1962) – Ο δρόμος με τα κόκκινα φανάρια (1963) – Τα κόκκινα φανάρια (1963)  – Το Κάθαρμα (1963) – Λόλα (1964) – Καλώς ήρθε το δολάριο (1967) – Τρούμπα 67 (1967) – Οι βάσεις και η Βασούλα (1975)

Εικόνα 15: Αφίσα της ταινίας “Τα κόκκινα φανάρια” (Βασίλης Γεωργιάδης, 1963)

Τα ακούσματα των μπουζουκιών και των μπαγλαμάδων σίγησαν και αντικαταστάθηκαν από τους ρυθμούς του swing και τους ήχους από τις λατινοαμερικάνικες μελωδίες που άκουγαν τα κορίτσια των σπιτιών της οδού Νοταρά καθώς αντηχούσαν από νωρίς το απόγευμα από τα καμπαρέ που κατέκλυζαν τη γειτονική οδό Φίλωνος και λειτουργούσαν ως κράχτες για τους αναρίθμητους  πελάτες τους, κυρίως ναύτες του Έκτου Αμερικάνικου στόλου. Ονομαστά τέτοια καμπαρέ ήταν το ‘’Μπλακ Κατ’’, το ‘’Σανγκάη’’, το ‘’Μοκάμπο’’, το ‘’Πουέρτο Ρίκο’’ το ‘’Μιλάνο’’ το ‘’45 Γιάννηδες’’, το ‘’Λίμπερτυ Μπαρ’’, το ‘’Κιτ Κατ’’, το ‘’Αρζεντίνα’’, το ‘’Τζων Μπουλ’’.

Αξίζει μια μικρή αναφορά στον τότε συνιδιοκτήτη του “Τζων Μπουλ” Γιώργο Βεϊζαδέ. Οι παλιότεροι θυμόμαστε ότι ο εν λόγω “Κύριος” μετά της συζύγου του “Κυρίας” Αντιγόνης Βεϊζαδέ, την 1η και 2η Αυγούστου 1955, έκαψαν με ηλεκτρικό σίδερο το σώμα ενός δωδεκάχρονου κοριτσιού, της Σπυριδούλας Ράπτη, που δούλευε στο σπίτι τους, προκειμένου να παραδεχτεί ότι τους έκλεψε 50 δολάρια –σύμφωνα με δημοσίευμα εφημερίδας του Αγρινίου, η Αντιγόνη Βεϊζαδέ, κατά τη διάρκεια της κατοχής είχε εργασθεί για τα SS. Αφού εξέτισαν την ολιγόχρονη ποινή που τους επιβλήθηκε από το δικαστήριο (4,5 και 5 έτη αντίστοιχα) αποφυλακίστηκαν και σε σύντομο διάστημα πέθαναν

Πρόσωπα και εικόνες μίας άλλης εποχής, εικόνες άλλοτε φωτεινές και άλλοτε σκοτεινές, εικόνες όμως μίας ιστορίας μοναδικής με πρωταγωνιστές ανθρώπους  κάθε λογής, συνηθισμένους ή ιδιαίτερους, που άφησαν το στίγμα τους ανεξίτηλο μέχρι τις μέρες μας. Τα χρόνια πέρασαν και όπως ήταν φυσικό ο Πειραιάς δεν κατάφερε να εναντιωθεί στην λαίλαπα του εξευγενισμού. Η “αναμόρφωση” άρχισε επί χουντοδήμαρχου Σκυλίτση, που πιστός στο δόγμα πατρίς, θρησκεία, οικογένεια, γκρέμισε κυριολεκτικά και μεταφορικά ότι μπορούσε να συνδέει το σήμερα με τα χνάρια από τις μνήμες ενός αμαρτωλού παρελθόντος μιας τόσο ιδιαίτερης και μοναδικής πόλης. Στις 12 Σεπτεμβρίου του 1967, η αρχή έγινε με το σφράγισμα των οίκων ανοχής που είχε σαν αποτέλεσμα να πεταχτούν στο δρόμο περί τις πεντακόσιες περίπου κοπέλες.

Αγραμμοφώνητο τραγούδι του Μπαγιαντέρα (Χατζηδουλής, 2000):

Σήμερα τα τεράστια κρουαζιερόπλοια, που θυμίζουν αποτρόπαιες πολυκατοικίες,  αγκυροβολούν καθημερινά, αδειάζοντας το έμψυχο φορτίο τους που θα αφήσει στην πόλη το πολυπόθητο συνάλλαγμα

Εικόνα 16: Μια εικόνα του Πειραιά σήμερα

Μία εικόνα του Πειραιά σήμερα

Το αεράκι όμως από την αύρα του Σαρωνικού περνώντας ανάμεσα από τα ψηλά κτίρια που στεγάζουν τα γραφεία των ναυτιλιακών εταιρειών, εξακολουθεί να μας δροσίζει και να φέρνει στα αυτιά μας από μακριά μια παλιά γνώριμη μελωδία. Αν ακούσουμε προσεκτικά θα ξεχωρίσουμε τους στίχους. Είναι το γνωστό τραγούδι του Μητσάκη.

[1] Ένα πλήθος αναφορών που συγκρούονται μεταξύ τους, μπορεί να βρει κανείς ως προς την ετυμολογία της λέξης. Ως προς την ερμηνεία του όρου, συγκλίνουν οι απόψεις που χαρακτηρίζουν ως ρεμπέτη, τον περιπλανώμενο, τον ζόρικο, τον ασυμβίβαστο, τον ανυπότακτο, τον άνθρωπο του κοινωνικού περιθωρίου, που έχει τους δικούς του κώδικες τιμής, τις δικές του ηθικές αξίες.
[2] Ο όρος ντουζένια αναφέρεται στον ιδιαίτερο τρόπο κουρντίσματος των μπουζουκιών, ώστε να διευκολύνεται ο μουσικός στο παίξιμο ανάλογα με τον δρόμο που χρησιμοποιεί
[3] Οι λαικοί δρόμοι (κλίμακες) συγγενεύουν με τους αρχαίους μουσικούς Τρόπους των Πυθαγορείων ( Δωρικός, Ιωνικός, Φρύγιος, Λύδιος κ.λ.π). καθώς και με τους μουσικούς Βυζαντινούς Ηχους (Πλάγιος Πρώτος, Πλάγιος Δεύτερος κ.λ.π.).
[4] Οι άθλιοι των Αθηνών, το πρώτο εικονογραφημένο ελληνικό μυθιστόρημα του Ιωάννη Κονδυλάκη, (1861-1920) (Κονδυλάκης, 1894). Η πρώτη έκδοση προσβάσιμη στο:  https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/5/c/a/metadata-8a030266a7f8abae3b3f22cbcf49cc53_1269333260.tkl)
[5]Η Γούβα του Βάβουλα γνωστή και ως «Λάκκα»,  παλιά υποβαθμισμένη συνοικία του Πειραιά, βρίσκεται κοντά στο κέντρο της πόλης. απέναντι από το καπνεργοστάσιο «ΚΕΡΑΝΗΣ». Οι όροι γούβα και λάκκα οφείλονται στην λεκανοειδή μορφολογία του εδάφους της και στο σχεδόν μηδενικό υψόμετρο από την επιφάνεια της θάλασσας.
[6] «Απτάλικος». Πρόκειται για παραδοσιακό χορό της Μικράς Ασίας, παραλλαγή του ζεϊμπέκικου. Είναι πολεμικός χορός μοναχικός ή αντικρυστός και χορεύεται από ένα ή δύο άτομα.

Ο μαραθωνοδρόμος Χασομέρης ήταν ο πλανόδιος εφημεριδοπώλης της γειτονιάς, αλλά είχε μαζί με τ’ αδέλφια του και πρακτορείο τύπου, στη γωνιά Υμηττού και Χρεμωνίδου. Παραδίπλα στον ίδιο δρόμο, το βιβλιοχαρτοπωλείο των Α/φών Δημόπουλου με τις αλησμόνητες μυρωδιές των σχολικών εφοδιασμών.

Εκτός από τα δημόσια, υπήρχαν –απ’ όσο θυμάμαι– δύο ιδιωτικά σχολεία: η Σχολή Α. Καλπάκα «Αι Κυδωνιαί» επί της Τιμοθέου, που τη διοικούσαν οι Μικρασιάτισσες αδελφές Αθηνούλα και Αλεξάνδρα Καλπάκα, και το χριστιανοπρεπές Βυζάντιον επί της Υμηττού, βαθειά τραυματισμένο από τους όλμους των Δεκεμβριανών. Οι αδελφές Καλπάκα ήσαν προοδευτικών αντιλήψεων. Τα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια που φοίτησα για τις μικρές τάξεις του δημοτικού στο σχολείο τους, θυμάμαι πως φιλοξενούσαν κάθε τόσο τον αριστερό Βασίλη Ρώτα, που μας έπαιζε Μπάρμπα Μυτούση στο κουκλοθέατρο του, με βοηθό μία κυρία Βούλα –προφανώς την σύντροφο του Βούλα Δαμιανάκου, αλλά τι σκαμπάζαμε τότε. Αργότερα έμαθα και κατάλαβα πολλά….

Εικόνα 4: Το κτίριο των Σχολών Καλπάκα σήμερα φιλοξενεί το 10ο Επαγγελματικό Λύκειο Αθηνών

Ο Έλβις Πρίσλεϊ και η Άννα από τα Πετράλωνα. Οι τόποι και το τόπι μου.

Γεννήθηκα στην Αθήνα. Στην οδό Ιφικράτους 13, απέναντι από τον κινηματογράφο Παλλάς Παγκρατίου, που ακόμη υπάρχει. Συνοικία με δρόμους που έφεραν δυσκολοπρόφερτα αρχαία ονόματα –που με χαρά θα αναγνώριζα αργότερα στα σχολικά βιβλία– συνοικία μικροαστική από αυτές που αργότερα θα λέγαμε πολυπολιτισμικές, περιστοιχισμένη από ακραιφνώς προσφυγικές, έντονα αριστερές, γειτονιές σηματοδοτημένες ακόμα στο νου μου από μικροσκοπικά σπιτάκια συγγενών που δεν υπάρχουν πια και από ονόματα δρόμων οικεία ήδη τότε από τη μυθική γεωγραφία των οικογενειακών αφηγήσεων. Στις παιδικές μου διαδρομές κυκλοφορούσα μέσα σ’ αυτό το σταυρόλεξο. Έστριβα και ξαναέστριβα προσπαθώντας να προσανατολιστώ σε γωνιές όπως Φιλολάου και Προύσης, Σαπφούς και Τραπεζούντος. Οι διαχωριστικές γραμμές του Εμφυλίου ήσαν νωπές και αποτυπωμένες όχι μόνο στη μνήμη αλλά και στη συμπεριφορά την επιφυλακτική, στην ακόμη καχύποπτη όψη των ανθρώπων, όπως και στις σημαδεμένες από τους όλμους όψεις των σπιτιών τους. Οι διαχωριστικές γραμμές της προσφυγιάς ήσαν πλέον πιο αχνές. Άλλες διαφορές τις είχαν συμπεριλάβει και εν μέρει συγκαλύψει.

Ωστόσο εγώ ήμουν παιδί «προσφυγικής» καταγωγής. Αυτό δεν μου ήταν κάτι το σαφές: Είχα όμως συνειδητοποιήσει, ας πούμε, ότι με κάποιες οικογένειες είχαμε μυστήριους στενούς δεσμούς, ανεξήγητους για μένα, αφού ήξερα πως η τόσο επιλεκτική και ακατάδεκτη κατά βάση μάνα μου στο βάθος δεν τις πολυπήγαινε, ενώ κάποιες άλλες οικογένειες, παρά τους άριστους όρους γειτονίας και παρέας, τις συνόδευε για το παραμικρό μια μοιρολατρική σχεδόν εκ μέρους της κατανόηση αλλά και καταδίκη: «Ε, Παλιοελλαδίτες, τι περιμένεις;» (μεγάλωσα πολύ για να καταλάβω ότι η λέξη δεν ήταν βρισιά, όπως π.χ. παλιόπαιδο).

Από τις πρώιμες επίσης παρατηρήσεις μου υπήρξε το ότι στις οικογενειακές ιστορίες αναφέρονταν πάρα πολλοί τόποι και πάρα πολλά πρόσωπα. Οι σχέσεις και με τα δύο παρέμεναν εξαιρετικά ασαφείς και γοητευτικές. Πολύ αργότερα κατάλαβα ότι όπως οι κοινωνικά εξαθλιωμένοι έχουν συναρπαστική φωτογένεια έτσι και οι  ιστορικά και γεωγραφικά τάλανες και πολύπλαγκτοι έχουν συναρπαστική αφηγηματικότητα. Ωστόσο, από τους πάρα πολλούς ένας τόπος έλειπε. Ο τόπος μιας συγκεκριμένης αναφοράς, την οποία η παιδική μου ανάγκη δεν μπορούσε να αποσαφηνίσει.

Περνούσα τους χειμώνες στην Αθήνα και στο σχολείο και τις διακοπές σε διάφορα χωριά της Μακεδονίας κοντά σε αγρότες συγγενείς. Ούτε όμως αυτή η στερεότυπη «επιστροφή» με ικανοποιούσε. Κάτι μέσα μου έμενε αναπάντητο, και πώς να γινόταν αλλιώς αφού δεν υπήρχε ερώτημα.

Μεγάλωνα καθορισμένη από ενοχλητικούς για μένα όρους – και όρια. Ανάμεσα σε περιχαρακωμένες –παρά τις φιλότιμες, φαινομενικά τουλάχιστον, προσπάθειές τους για επικοινωνία– οικογένειες μετοίκων, που αυξάνονταν ολοένα, ξεριζωμένες με κάποιο τρόπο από κάποιον τόπο. Θυμάμαι τις γυναίκες της γειτονιάς που αντάλλασσαν σκεπασμένα πιάτα με κάποιο ιδιαίτερο φαγητό που μαγείρεψαν, συνήθως τοπική σπεσιαλιτέ δηλωτική της καταγωγής τους. Στο κατώφλι εγκάρδιες ηχηρές ευχαριστίες. Στην κουζίνα, αν κρίνω από τη μάνα μου, υποτιμητικά σχόλια για όλες αυτές τις υποδεέστερες της «δικής μας» κουζίνες. Ντρεπόμουν όταν σε μια αντίστροφη και ολόιδια κίνηση, το πιάτο επιστρεφόταν –και συνήθως από μένα– σκεπασμένο και γεμάτο, και φανταζόμουν την αντίστοιχη σκηνή στην αντίστοιχη κουζίνα. Το γεγονός είναι ότι αυτό η μάνα μου δεν θέλησε να το φανταστεί ποτέ, όσο κι αν δειλά και αβέβαια, –γιατί δεν μπορούσα να απομακρυνθώ πολύ από τον αξιολογικό της πίνακα– το υπαινισσόμουν.

Ανάμεσα στους τόπους όπου μεγάλωνα κύρια θέση σε καθημερινή βάση κατείχαν οι αίθουσες του προσφυγικού συλλόγου, του οποίου βασικά μέλη ήσαν οι γονείς μου και όπου από 4-5 χρονών, υποχρεωτικά, μάθαινα να χορεύω και να τραγουδάω ακατανόητα τραγούδια σε συνθηματική –όπως νόμιζα– γλώσσα, που μου δημιουργούσαν περίεργα ρίγη. Απ’ τη μια, μια ηδονική έλξη, απ’ την άλλη, έντονη απώθηση, γιατί ένιωθα ότι, σαν μοιρασμένο μυστικό, με εντάσσουν σε μια συγκεκριμένη μεγάλη παρέα, θα την έλεγα παρέα των γονιών μου, που δεν μου άρεσε καθόλου –ίσως γιατί ήταν υποχρεωτική, ενώ ταυτόχρονα με χώριζαν από τους συμμαθητές και τους φίλους μου: στο σχολείο ποτέ δεν μαθαίναμε αυτούς τους χορούς και αυτά τα τραγούδια. Πολύ περισσότερο αυτή τη γλώσσα.

Στη γειτονιά τα πράγματα ήσαν πιο ισότιμα, όλοι είχαν ένα καμάρι ή ένα ψεγάδι – όπως το έβλεπε ο καθένας. Ο ψιλικατζής ήταν Κρητικός, ο τσαγκάρης Πόντιος, η νοσοκόμα καμπούρα, ο μπακάλης ομοφυλόφιλος, ο φούρναρης Ηπειρώτης.

Ο φούρνος για μένα ήταν ένα κεντρικό και αποκαλυπτικό σημείο για την απροσδιόριστη απορία μου, όπως και η εκκλησία: ίσως γιατί και στα δύο συγκεντρώνονταν πολλές γριές. Οι γριές πρόδιναν όσα το αθηναϊκό ίματζ των οικογενειών προσπαθούσε να συγκαλύψει. Μιλούσαν ανοιχτά τις ντοπιολαλιές και τις «ξένες» γλώσσες τους –άσε που μερικές επέμεναν να φορούν και τις φορεσιές του χωριού– και τακιμιάζαν ανάλογα. Έχω την εντύπωση πως έδιναν και ραντεβού, γιατί κάθε μεσημέρι γυρνώντας απ’ το σχολειό έβλεπα έξω απ’ το φούρνο δυο μόνιμα πηγαδάκια, ένα κουβέντιαζε στα τούρκικα και ένα στ’ αρβανίτικα. Η γυναίκα του φούρναρη έφτιαχνε παραδοσιακές λιχουδιές για τα έθιμα των διαφόρων ομάδων, αντιγράφοντας ιδέες από τα ταψιά που πήγαιναν για ψήσιμο οι νοικοκυρές: κουλούρια, κουλούρες, πίτες, τσουρέκια, λαζαράκια, φανουρόπιτες. Ακόμη και κόλλυβα. Ήταν ένα εθνοτοπικό κέτεριγκ, το πρώτο που γνώρισα.

Η Πελοποννήσια ράφτρα, ειδικευμένη πλάι σε μια παλιά Μικρασιάτισσα, έραβε τις φορεσιές για το παιδικό χορευτικό συγκρότημα του προσφυγικού συλλόγου. Εμένα η μάνα μου –για άγνωστη αιτία– μου παράγγειλε φορεσιά για αγοράκι. Το δωμάτιο της μοδίστρας, όταν πήγα για την πρόβα, μύριζε υπέροχα από ατμούς σιδερώματος, σαπουνάκια και υφάσματα. Εγώ ήθελα να βάλω τα κλάματα και θα τα έβαζα σίγουρα αν δεν με είχε προλάβει εκείνη. Είχε ακούσει πάλι κάποια κακία για τον άντρα της, συνεργάτη, όπως όλοι έλεγαν, της αστυνομίας, με δράση καταδότη στην Κατοχή. Εκείνη όλο έκλαιγε, είχε δυο αδέρφια μακρονησιώτες και ποτέ δεν ταυτίστηκε με τον άντρα της.

Απ’ τη δυστυχία της το έριξε στη φολκλορική ραπτική. Πήρε σβάρνα τα σχολεία, τα φωτογραφεία με τις ενοικιαζόμενες στολές, τους νοσταλγούς εσωτερικούς μετανάστες και άφησε τη δημιουργικότητά της αχαλίνωτη. Αντέγραφε φωτογραφίες, καρτποστάλ, αυθεντικά κομμάτια από φορεσιές που ξέθαβε από μπαούλα, και επινοούσε απίστευτα σύνολα τα οποία πουλούσε ή νοίκιαζε για εθνικές γιορτές, παρελάσεις, γυμναστικές επιδείξεις κτλ. Αυτό της έφτιαχνε και το κέφι και αντί να κλαίει ράβοντας, τραγούδαγε. Εγώ, παρά τις απαγορεύσεις της μάνας, τρελαινόμουν να πηγαίνω και να της μαζεύω τις καρφίτσες από το πάτωμα με έναν μεγάλο μαγνήτη ή να κάνω ό,τι άλλο μου ζητούσε, φτάνει να την ακούω. Είχε μια υπέροχη φωνή, τραγουδούσε λαϊκά και δημοτικά που τα ήξερα κι από το ραδιόφωνο και μου άρεσαν. Και οι δύο της δραστηριότητες μου φαίνονταν υπέροχες προοπτικές για «όταν μεγαλώσω».

Ως η αγαπημένη της, βρέθηκα με μια πλούσια γκαρνταρόμπα από στολές: Την αγορίστικη του χορευτικού της «πατρίδας» –που απεχθανόμουν και που δεν μπορούσα άλλωστε να φορέσω πουθενά αλλού–, μια ωραία χλαμύδα με γαλάζιες κορδέλες για τις σχολικές γιορτές, στην οποία αλλάζαμε τις λοξές ταινίες που έγραφαν Βόρειος Ήπειρος ή Κύπρος ή Κρήτη ή Ελλάς, μια απροσδιόριστη, σαν καραγκούνας νύφης, για τις γυμναστικές επιδείξεις του δημοτικού, όπου, ως ψηλή, έσερνα βουρκωμένη τον δολοφονικό Μενούση, και –την καλύτερη– μια Αμαλία με κοντογούνι και αυθεντική πόρπη, για τις Απόκριες.

Για αντιπερισπασμό, οι γυναίκες της οικογένειάς μου, θεωρώντας ότι απειλούνται από την επίδραση της δακτυλοδεικτούμενης Πελοποννήσιας, την επόμενη Αποκριά εμφάνισαν την νυφιάτικη ολομέταξη φορεσιά μιας απρόβλεπτης προγιαγιάς, και με επανέφεραν σε πατριωτική τάξη.

Κάπου εκεί  έληξε η πρώτη μου επαφή με τις παιδαγωγικές αυτές ψυχαγωγίες. Υποστήριξα τη διάθεσή μου και αρνήθηκα στο εξής να τραγουδήσω, να ντυθώ, να χορέψω. Στο μυαλό μου έμεινε η μνήμη ενός ανερμήνευτου διλήμματος, και στο σώμα μου η μνήμη μιας αφόρητης πίεσης για κάτι στο οποίο δεν μπορούσα να ανταποκριθώ. Παραδόθηκα στην αφωνία και την ακινησία. Μέχρι που ανακάλυψα το ροκεντρόλ. Χόρευα και το κορμί μου ήταν σαν να έβρισκε τα πραγματικά του όρια. Ήμουν μόνο εγώ, και αυτό ήθελα. Ο Έλβις με λύτρωσε από τον Μενούση και τους φίλους του.

Υποδύθηκα το άγριο αγοροκόριτσο, πήγαινα να παίζω μπάλα στα κοντινά γήπεδα –αργότερα συνειδητοποίησα το βάρος των ονομάτων τους: Νήαρ Ήστ, Εθνικός, Πανελλήνιος. Πρωταγωνιστούσα στα αυτοσχέδια πάρτι, έκανα σκασιαρχεία και τρελαινόμουν να απομακρύνομαι από τη γειτονιά και να γνωρίζω αγνώστους. Θεωρούσα πως έμοιαζα με όλα τα παιδιά κι αυτό με γέμιζε σιγουριά. Δεν ήθελα να μοιράζομαι τα μυστικά της οικογένειας, δεν ήθελα να καταλαβαίνω, δεν ήθελα να ξέρω.

Ένα δικό μου μυστικό είχα αλλά αυτό δεν το ήξερε κανείς από όσους με ενδιέφερε η έγκρισή τους: διάβαζα. Μια που μου άρεζε τη μέρα να αλωνίζω και να το παίζω ζαμανφού, διάβαζα κρυφά τη νύχτα, με καντήλια, με φακούς, με κεριά και σπαρματσέτα, την ώρα που υποτίθεται πως κοιμόμουν για να είμαι εντάξει στο σχολείο. Ευτυχώς ζούσα σε ένα σπίτι με πολλά και περίεργα βιβλία, ταξιδεμένα από μακριά όπως κι οι κάτοχοί τους. Με γοήτευαν αυτά που όπως λέμε μιλούσαν «για μακρινές χώρες και για άγνωστους πολιτισμούς» ή για ασυνήθιστες περίεργες καταστάσεις. Είχα βρει έναν τρόπο να δραπετεύω στο μακρόκοσμο, και το ευχαριστιόμουν πολύ. Τα τόπια και οι μπάλες μού ήσαν σχεδόν άχρηστα πια. Μεγάλωνα…

Το συνειδητοποίησα τη μέρα που είχα την πρώτη εμπειρία θανάτου. Ένα παιδί σαν και μένα, ένας συμμαθητής. Μια εμπειρία που δεν την είχα προβλέψει και που μέσω της απουσίας έθετε αμείλικτα πια την έννοια του τόπου – και της ανυπαρξίας. Τη βίωνα εκείνο το πρωί σαν είδηση παγωμένη και σκληρή και, θυμωμένη, έδιωξα τη μπάλα που κρατούσα. Αποχαιρετώντας μαζί της μια ηλικία που τέλειωσε, όπως ένιωθα μες στο μελοδραματισμό μου.

Τη μπάλα την έπιασε η Άννα, που δεν κατάλαβε, και μου την έφερε πίσω. Η Άννα ήταν η πρώτη γυφτοπούλα της ζωής μου. Έμενε στα Πετράλωνα, μάλλον η οικογένειά της ήταν από τις πρώτες που προσπάθησαν να «εγκατασταθούν» στην πόλη. Ήταν όπως κι εγώ 13 χρονών. Όμως δεν ήμασταν συνομήλικες. Έχοντας εκείνη πλήρη συνείδηση ότι ήταν αποκλεισμένη από το δικό μου κόσμο, για να με παρηγορήσει, με πήρε και με πήγε στη γειτονιά της.

Οι αυστηροί κανόνες κρυμμένοι κάτω από μια δήθεν ελευθεριότητα γίνονται ακόμη πιο σκληροί. Για την Άννα, που ήδη τους παραβίαζε αρνούμενη να μεγαλώσει και να παντρολογηθεί, αυτή η πρωτοβουλία ισοδυναμούσε με πρόκληση. Έτσι εγώ έμαθα τι θα πει γκατζό κι η Άννα έγινε πιο πεισματάρα. Ούτε θυμάμαι πώς, ούτε καλά καλά γιατί, περνούσαμε των παθών μας τον τάραχο για να συναντιόμαστε. Ζούσαμε κάτι σαν παράνομο έρωτα –και μάλλον ήταν–, ό,τι χρειαζόταν για την παθιασμένη εφηβεία μας. Και παρά την τάφρο που μας χώριζε γίναμε πραγματικά φίλες.

Η Άννα, έχοντας το χάρισμα της ράτσας της, έλεγε απίστευτες αναλήθειες, δηλαδή έφτιαχνε ωραία παραμύθια. Εγώ τη μυούσα στον κόσμο της ανάγνωσης και των βιβλίων κι εκείνη στον κόσμο των ψεμάτων και των ταξιδιών. Η Άννα δεν είχε τόπο και τον έφτιαχνε με τα παραμύθια της. Ή μάλλον, η Άννα, που ήταν μοιρασμένη σε πολλούς τόπους, έφτιαχνε με πολλές ιστορίες έναν τόπο και με καλούσε να τον μοιραστώ. Στον κοσμότοπο αυτόν ό,τι την πλήγωνε ήταν διορθωμένο: δεν ήταν φτωχή, δεν ήταν αναλφάβητη, δεν ήταν στιγματισμένη…. Μπήκα στο κόλπο. Ούτε στιγμή δεν διανοηθήκαμε να μην πιστέψει η μια την άλλη σ’ όποια τερατολογία κι αν επινοούσαμε. Διορθώσαμε και φτιάξαμε εφηβικά ξανά τον κόσμο. Έμαθα ότι ο κόσμος είναι οι ιστορίες που λέμε γι’ αυτόν, για μας μέσα σ’ αυτόν. Συμφιλιώθηκα –πολύ αργότερα, μάλλον– με την εποχή που με τάραζε. Κατάλαβα ότι αυτό που με πείραζε ήταν πως γύρω μου όλοι έλεγαν, ή εγώ νόμιζα πως άκουγα, μια διαφορετική ιστορία για τον ίδιο κόσμο. Και εγώ σάστιζα και θύμωνα, όπως τα μικρά παιδιά όταν τους αλλάζεις έστω και μια λέξη στο βραδινό παραμύθι.

Η Άννα μ’ έμαθε να αγαπώ τα ψέματα, δηλαδή ν’ αγαπώ ν’ ακούω αφηγήσεις, να αγαπώ να ταξιδεύω σε τόπους κυνηγώντας ιστορίες, να βρίσκω τους τόπους μέσα από τις ιστορίες των άλλων και να φτιάχνω τις δικές μου. Ακόμα πληρώνω. Όμως ξέρω, τώρα πια που έγινα πλάνητας της πλάνης, δηλαδή της ουτοπίας, ότι οι δύο έννοιες της λέξης «πλανιέμαι» είναι στην πραγματικότητα ταυτόσημες… Η Άννα μ’ έμαθε πολλά από αυτά που θα με μάθαινε αργότερα η ανθρωπολογία: όπως ότι είμαι πάντα μέρος αυτού που μελετώ, κι αν θέλω να μάθω, δεν μπορώ να έχω εξωτερική, αντικειμενική οπτική, παρά μόνο δυνατότητα συμμετοχής, δηλαδή ανακατασκευής του κόσμου. Ότι για κάθε μικρό τόπο αυτού του κόσμου, το σώμα μου και ο λόγος μου θα δίνουν τις μεγαλύτερες πιθανότητες στη γνώση. Λέγοντας χωρίς λόγια αυτό που γράφει ο ποιητής: «Εγώ είμαι ο τόπος σου. Ίσως να μην είμαι κανείς αλλά μπορεί να γίνω αυτό που θέλεις».

Ευχαριστίες

Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε ως Επίμετρο στον τόμο «Μειονοτικές και Μεταναστευτικές εμπειρίες. Βιώνοντας την “κουλτούρα του κράτους”», επιμ. Φωτεινή Τσιμπιρίδου, Κριτική, Αθήνα 2009, 311-318. Μετά από τόσα χρόνια, θέλω να ευχαριστήσω θερμά τον Σταύρο Σπυρέλλη που, με την πολύτιμη μεσολάβηση της Ρωξάνης Καυταντζόγλου, αποφάσισε να το περιλάβει στο Athens Social Athens, την ίδια την Ρωξάνη Καυταντζόγλου και την Νάνση Βεκιαρέλη για τις παρατηρήσεις και την βοήθεια στην μετάφραση των κειμένων, καθώς και τον αδελφό μου Σταύρο Τερζόπουλο, που μαζί ανακαλέσαμε λεπτομέρειες από το Παγκράτι των παιδικών μας χρόνων.

[1] Είναι -ή μάλλον ήταν- ο παλιότερος κινηματογράφος της Αθήνας. Πρωτοάνοιξε το 1925 και ανακατασκευάστηκε το 1935 σε στυλ art deco από τον αρχιτέκτονα του μεσοπολέμου Βασίλη Κασσάνδρα (τον ίδιο που σχεδίασε το Ρεξ στην Πανεπιστημίου και το κτίριο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού). Το θερινό Πάλας στην ταράτσα είχε κηρυχθεί διατηρητέο ως προς τη χρήση από το ΥΠΕΧΩΔΕ το 1997, δυστυχώς όμως όχι ολόκληρο το κτίριο ώστε να σωθεί. Μετά τον θάνατο του Ματθαίου Πόταγα, τελευταίου εραστή του σινεμά από τα μέλη της οικογένειας των ιδρυτών, το κτήριο πουλήθηκε σε πολυεθνική και θα αλλάξει χρήση. Το κράτος πάλι δεν μπόρεσε να κάνει κάτι.

[2] Αρχικά, η περιοχή λεγόταν «Προσφυγικός Συνοικισμός Παγκρατίου», το 1924 μετονομάστηκε σε «Συνοικισμό Βύρωνος»  μέχρι το 1934 που έγινε αυτοτελής δήμος. Πήρε το όνομα του Άγγλου ποιητή και φιλέλληνα το 1924, στα εκατό χρόνια από τον θάνατο του  στο Μεσολόγγι (1824). Σ’ αυτό συνέβαλε η «φιλοπροσφυγική δράσις του ποιητού», όπως αναγράφεται,  ως αιτιολογία για τη συγκεκριμένη μετονομασία, στην αναμνηστική πλάκα που τοποθετήθηκε δίπλα στον ανδριάντα του Βύρωνα τον Απρίλιο του 1923.

[3] Στις 16 Νοεμβρίου 1953, ο τότε υπουργός Δημοσίων Έργων Κωνσταντίνος Καραμανλής ξήλωσε τις ράγες του τραμ στα Χαυτεία, με αποτέλεσμα σε μια νύχτα να καταργηθούν οι γραμμές προς Κυψέλη, Παγκράτι και Αμπελόκηπους. Το 2 Κυψέλη-Παγκράτι περιορίζεται σε Ακαδημία-Παγκράτι έως τον Αύγουστο του 1954 οπότε και αντικαθίσταται από το τρόλεϊ 12 Κολιάτσου-Παγκράτι. Το τέλος του παλαιού τραμ ήρθε τα μεσάνυχτα της 15^ης  Οκτωβρίου 1960 με την οριστική κατάργησή του. Πολλές γραμμές αντικαταστάθηκαν με τρόλεϊ, ενώ οι ράγες αφαιρέθηκαν από το οδόστρωμα είτε καλύφθηκαν με νέα στρώματα ασφάλτου. [Από Βικιπαίδεια, Τραμ Αθήνας (1882–1977)].

[4]: βλ. Βλ. Νίκος Μαγουλιώτης, Ανάμεσα στο Ποτάμι και στο Δρόμο: Ο Οικισμός του Ιλισού. Δ.Π.Μ.Σ. Σχεδιασμός, Χώρος, Πολιτισμός. (2013-14). Η Ανάλυση του Γραπτού και του Σχεδιασμένου Αρχιτεκτονικού Λόγου: Ο Δρόμος και το Ποτάμι – Ο Ποταμός Ιλισσός και η Λεωφόρος Συγγρού. http://oldwww.arch.ntua.gr/sites/default/files/project/5660_/2014_magoyliotis_-_oikismos_ilisoy_l.pdf Δ. Φιλιππίδης, «Ο αυτόνομος συνοικισμός του Ιλισσού στην Αθήνα» στον τόμο Οικισμοί στην Ελλάδα : Shelter in Greece / επιμέλεια Ορέστη Β. Δουμάνη και Paul Oliver – edited by Orestis B. Doumanis and Paul Oliver . https://opac.michelisfoundation.gr/bib/6277

[5] Η κεντρική φωτογραφία προέρχεται από την ιστοσελιδα flix.gr  https://flix.gr/news/palas-pagrati-rumors.html

Αναφορικά με το μοντέλο λειτουργίας και λήψης αποφάσεων, η πλειοψηφία των φορέων και εγχειρημάτων υιοθετεί το συμμετοχικό μοντέλο, δηλαδή οι αποφάσεις είναι προϊόν συναίνεσης ή ψηφοφορίας μεταξύ όλων των μελών, κάτι που υπογραμμίζει την δημοκρατική λειτουργία και, κατά προέκταση, εσωτερική διακυβέρνηση τους (Γράφημα 4). Επιπλέον, παρατηρείται πλουραλισμός στα μοντέλα κατανομής εργασιών, διοίκησης και οργάνωσης των φορέων, τα οποία εναλλάσσονται ανά περίπτωση, υποδηλώνοντας ανάπτυξη τεχνογνωσίας και εξειδίκευσης σε καθορισμένους ρόλους, αλλά και διαμοιρασμό αυτών (Γράφημα 5).

Γράφημα 4: Μοντέλο λήψης αποφάσεων φορέων ΚΑΛΟ

Πηγή: Έρευνα πεδίου

Γράφημα 5: Μοντέλο κατανομής εργασιών στους φορείς ΚΑΛΟ

Πηγή: Έρευνα πεδίου

Μπορούμε επίσης να παρατηρήσουμε τάσεις ανάπτυξης συνεργασιών και δικτυώσεων, κατά προτεραιότητα μεταξύ φορέων ΚΑΛΟ, δηλαδή χωρίς κάποια θεσμικού τύπου διαμεσολάβηση, καθώς και με κρατικούς και μη κρατικούς φορείς (όπως ιδιωτικές εταιρίες, ιδρύματα κ.α) (Γράφημα 6). Τα χαρακτηριστικά των συνεργασιών και δικτυώσεων ποικίλλουν, καθώς οι φορείς αναπτύσσουν αντίστοιχη δραστηριότητα ανάλογα με τον τομέα που ανήκουν, αλλά και συνέργειες με άλλους τομείς δραστηριότητας, κάτι το οποίο, κατά την σχετική βιβλιογραφία, δυνάμει δημιουργεί συνθήκες για παραγωγή κοινωνικής καινοτομίας  (όπως για παράδειγμα σε περιπτώσεις διατομεακής δραστηριότητας). Έτσι, με βάση τη διάγνωση αναγκών τους, αναπτύσσουν αντίστοιχα συνέργειες ή δικτυώσεις, ώστε να προωθήσουν υπηρεσίες, αγαθά, ενδιαφέροντα και διάχυση τεχνογνωσίας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ωστόσο, παρουσιάζει το γεγονός ότι, ενώ αναγνωρίζεται η δικτύωση και οι συνεργασίες ως ζητούμενο και συστατικό στοιχείο της βιωσιμότητας των φορέων, ο βαθμός ωρίμανσης που επιτυγχάνουν σε αυτές αξιολογείται ως σχετικά χαμηλός, ως προς τους στόχους που θέτουν οι ίδιοι οι φορείς και τα αποτελέσματα αυτών (όπως η διασφάλιση θέσεων εργασίας ή/και δημιουργία νέων, η δημιουργία οικονομικού αποθέματος, ή η επανεπένδυση κέρδους σε αντίστοιχες ή άλλες δραστηριότητες της δικτύωσης ).

Γράφημα 6: Συνεργασίες φορέων ΚΑΛΟ

Πηγή: Έρευνα πεδίου

Μετασχηματίζοντας κοινωνικοοικονομικές πρακτικές, συμβάλλοντας σε αστικές πολιτικές: προοπτικές και προκλήσεις

Συστατικό της εσωτερικής λειτουργίας τους καθώς και των συνεργειών που κατά καιρούς αναπτύσσουν φορείς και εγχειρήματα αποτελεί και η διαδικασία ανάπτυξης συλλογικών ταυτοτήτων, νέων υποκειμένων και νοηματοδοτήσεων γύρω από κοινωνικά καινοτόμες πρακτικές. Συγκεκριμένα, οι φορείς ΚΑΛΟ εννοιολογούν την δραστηριότητα τους, και κατά προέκταση την κοινωνική καινοτομία, δίνοντας έμφαση και προτεραιότητα στο κοινωνικό όφελος και αντίκτυπό της στην εύρεση λύσεων σε επίκαιρες κοινωνικές ανάγκες. Συγκεκριμένα, η προσέγγιση τους τονίζει την κοινωνική χρησιμότητα, τις νέες σχέσεις και πρακτικές που δημιουργούνται και την μετασχηματιστική επίδραση αυτών σε υφιστάμενα παραδείγματα (π.χ. εργασίας, παραγωγής, κατανάλωσης, περιβάλλοντος κ.α.), με στόχο την καταπολέμηση των ανισοτήτων και την κοινωνική ευημερία (Γράφημα 7).

Γράφημα 7: Εννοιολογήσεις της κοινωνικής καινοτομίας από φορείς ΚΑΛΟ

Πηγή: Έρευνα πεδίου

Σε αυτές τις νοηματοδοτήσεις κυριαρχεί η αντίληψη της κοινωνικής καινοτομίας ως σχέση και πρακτική κατά προτεραιότητα και, έπειτα, ως προϊόν ή τεχνολογική εφεύρεση.  Δίνεται, δηλαδή, έμφαση στο δυνάμει μετασχηματιστικό αποτύπωμα για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη, διαμέσου της ανάπτυξης κοινωνικού αντίκτυπου των φορέων και, κατά προέκταση, ένας αναβαθμισμένος ρόλος για την κοινωνία σε αυτήν την δραστηριότητα. Αναφορικά με τις μετασχηματιστικές προοπτικές της κοινωνικής καινοτομίας, παρατηρούμε ενδεικτικά νέες δραστηριότητες και παραδείγματα, όπως η ιδιοπαραγωγή και κατανάλωση ενέργειας μέσα από ενεργειακές κοινότητες, η εκπαίδευση γύρω από ζητήματα περιβάλλοντος και η διάχυση τεχνογνωσίας σε περιπτώσεις ανακύκλωσης στην πηγή ή διαχείρισης εναλλακτικών καυσίμων, η προώθηση βιώσιμων αγροτροφικών συστημάτων παραγωγής και κατανάλωσης, δημοκρατικά μοντέλα οργάνωσης και λειτουργίας, χρηματοδοτικά προγράμματα και νέα θεσμικά εργαλεία, και πρωτοβουλίες συμμετοχικού σχεδιασμού .

Παρόλ’αυτά, στην παρούσα συνθήκη, παρατηρείται ένα μικρής κλίμακας αποτύπωμα, που αφορά σε μεγάλο βαθμό στην εσωτερική λειτουργία των φορέων και εγχειρημάτων, αλλά και σε τοπικές κοινότητες. Ως εκ τούτου, παρατηρείται ανάπτυξη εξειδικευμένης (niche) καινοτόμας δραστηριότητας, καθώς και μικρός βαθμός διάχυσης καινοτόμων πρακτικών σε ευρύτερη κοινωνικο-χωρική κλίμακα, κάτι που έρχεται σε αντίστιξη με το εύρος των αναγκών που αυτές στοχεύουν να επιλύσουν.

Αναφορικά με την ανάπτυξη κοινωνικά καινοτόμων πρακτικών με στόχο την βιώσιμη αστική ανάπτυξη και την συμβολή της κοινωνικής καινοτομίας σε στοχευμένες αστικές πολιτικές, διαφαίνεται, έστω σε πρώιμο στάδιο, η προοπτική που διανοίγεται ως προς πιο δημοκρατικές μορφές διακυβέρνησης. Αυτή η προοπτική δοκιμάζεται σε τρέχουσες πρωτοβουλίες συγκρότησης συνεργειών μεταξύ φορέων ΚΑΛΟ (όπως κοινωνικών επιχειρήσεων και συνεταιρισμών) με φορείς και υπηρεσίες της τοπικής αυτοδιοίκησης, καθώς και μέσα από την ενεργό συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών σε δράσεις και δραστηριότητες διαβούλευσης και συμμετοχικού σχεδιασμού, συμπεριλαμβανομένων Ευρωπαϊκών προγραμμάτων χρηματοδότησης [4].

Αναγνωρίζοντας τον καθοριστικό ρόλο που μπορούν να παίξουν οι φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης σε αυτές τις διαδικασίες,  παρατηρούμε, ωστόσο, σημαντικές προκλήσεις και εμπόδια στην περαιτέρω ανάπτυξη κοινωνικά καινοτόμων πρακτικών, που εκπορεύονται, ως επί το πλείστον, από μη επαρκή και μη αποτελεσματικά υφιστάμενα θεσμικά πλαίσια και εργαλεία πολιτικής. Για παράδειγμα, καίριες προκλήσεις αποτελούν τα όρια των διοικητικών αρμοδιοτήτων φορέων τοπικής αυτοδιοίκησης, η πεπερασμένη χρονική διάρκεια χρηματοδοτικών προγραμμάτων και το εύρος των τοπικών πρωτοβουλιών, η μη σταθερή ή ελλειμματική λειτουργία των διαβουλευτικών σχημάτων και χώρων συμμετοχής της κοινωνίας των πολιτών στην χάραξη αστικών πολιτικών, αλλά και η έλλειψη κεντρικού σχεδιασμού για την ανάπτυξη κοινωνικής καινοτομίας. Ως αποτέλεσμα, παρατηρείται σημαντικά χαμηλός βαθμός διάχυσης και μεταφοράς τεχνογνωσίας σε άλλα επίπεδα διακυβέρνησης και τομείς δραστηριότητας, χαμηλός βαθμός ωρίμανσης κοινωνικά καινοτόμων πρακτικών και κοινωνικού αντικτύπου και, εν τέλει, κρίσιμα εμπόδια στην ανάπτυξη ευρύτερων παραδειγμάτων και νέων θεσμικών εργαλείων αστικής πολιτικής.

Συμπέρασμα

Συνοψίζοντας, οι δυνατότητες και οι προοπτικές που παρουσιάζει η κοινωνική καινοτομία ως προς την συμβολή της σε κρίσιμα ζητήματα αστικής βιώσιμης ανάπτυξης, εντοπίζονται στην δραστηριότητα φορέων ΚΑΛΟ και ομάδων της κοινωνίας των πολιτών, σε δικτυώσεις και συνέργειες που προωθούνται διατομεακά, καθώς και με φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης σε παραδείγματα συμμετοχής τέτοιων φορέων και ομάδας σε δράσεις και πρωτοβουλίες που συμπεριλαμβάνουν και απευθύνονται στις τοπικές κοινωνίες. Ωστόσο υπογραμμίζεται η ανάγκη αυτή η δραστηριότητα να ενισχυθεί περαιτέρω, μέσα από πρωτοβουλίες για την αναβάθμιση των υφιστάμενων και την δημιουργία νέων, σταθερών χώρων διαβούλευσης και ενεργού συμμετοχής φορέων ΚΑΛΟ και της κοινωνίας των πολιτών σε ζητήματα που άπτονται του αστικού χώρου, με στόχο την λειτουργική διάχυση κοινωνικά καινοτόμων πρακτικών μεταξύ διαφορετικών χωρικών ενοτήτων και  επιπέδων διακυβέρνησης. Επιπροσθέτως, κρίσιμη κρίνεται η θέσμιση νέων εργαλείων πολιτικής, τα οποία θα εφορμούν από τη διάγνωση αναγκών σε τοπικό επίπεδο, χαρτογραφώντας τις προϋποθέσεις, τις δυνατότητες αλλά και τις προκλήσεις για την ανάπτυξη τέτοιας δραστηριότητας, και θα διασφαλίζουν την μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα της κοινωνικής καινοτομίας μέσα από την εδραίωση δικτυώσεων με τον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, καθώς και με εκπαιδευτικούς φορείς. Τέλος, σημαντική συμβολή στα παραπάνω αποτελεί και η δημιουργία ευνοϊκότερου νομοθετικού και χρηματοδοτικού πλαισίου σε κεντρικό επίπεδο, σε μια κατεύθυνση ενεργητικής υποστήριξης συνεργειών σε τομεακό επίπεδο μεταξύ των φορέων ΚΑΛΟ, της τοπικής αυτοδιοίκησης και της κοινωνίας των πολιτών.

[1] Ευχαριστίες: Το ερευνητικό έργο υποστηρίχτηκε από το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ.) στο πλαίσιο της Δράσης «3η Προκήρυξη ερευνητικών έργων ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ. για την ενίσχυση Μεταδιδακτορικών Ερευνητών/τριών» (Αριθμός Έργου:7096)

[2] ypergasias.gov.gr/apascholisi/ethniko-schedio-drasis-gia-tin-koinoniki-oikonomia-kai-tin-koinoniki-kainotomia

[3] Η έρευνα εκπονήθηκε στα πλαίσια του έργου «Κοινωνική καινοτομία για την αστική ανάπτυξη: οι πόλεις της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης σε μια συγκριτική προσέγγιση (INNOVATur)», στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης, του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Μεθοδολογικά, η έρευνα χρησιμοποίησε χαρτογράφηση των φορέων ΚΑΛΟ και εγχειρημάτων της κοινωνίας των πολιτών εστιάζοντας στους τομείς της τροφής και του επισιτισμού, την ενέργεια και το περιβάλλον, την εκπαίδευση, την υγεία και τον πολιτισμό, νέα ψηφιακά μέσα και συμβουλευτικές υπηρεσίες, την παροχή στέγης, και άλλες υπηρεσίες. Η χαρτογράφηση συμπεριέλαβε συνολικά 622 φορείς ΚΑΛΟ (σε συνολικό πληθυσμό 676 στους ως άνω τομείς δραστηριότητας, βάσει του μητρώου Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας του Ελληνικού Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων) και 69 άτυπα εγχειρήματα της κοινωνίας των πολιτών (ο συνολικός πληθυσμός τους δεν καταγράφεται επίσημα). Οι χάρτες που παρατίθενται αποτελούν προϊόν επιτραπέζιας έρευνας πεδίου και επεξεργασίας από την ερευνητική ομάδα, με χρήση των ακόλουθων πηγών στο διαδίκτυο, οι οποίες είναι δημόσια διαθέσιμες και ελεύθερα προσβάσιμες: γεωχωρικά δεδομένα (geodata.gov.gr), μητρώο Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας του Ελληνικού Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων (kalo.yeka.gr), διαδικτυακοί ιστότοποι Solidarity4all.gr και Enallaktikos.gr, διαδικτυακοί ιστότοποι και μέσα κοινωνικής δικτύωσης φορέων ΚΑΛΟ και άτυπων ομάδων, Απογραφή Πληθυσμού 2021 ΕΛ.ΣΤΑΤ (www.statistics.gr/2021-census-res-pop-results). Επίσης, η έρευνα χρησιμοποίησε ένα διαδικτυακό ερωτηματολόγιο, με ποιοτικές και ποσοτικές ερωτήσεις προς συμμετέχοντες/ουσες από φορείς ΚΑΛΟ και άτυπα εγχειρήματα της κοινωνίας των πολιτών εστιάζοντας στους τομείς της τροφής και του επισιτισμού, την ενέργεια και το περιβάλλον, την εκπαίδευση, την υγεία και τον πολιτισμό, νέα ψηφιακά μέσα και συμβουλευτικές υπηρεσίες, την παροχή στέγης, και άλλες υπηρεσίες. Οι θεματικές που κάλυψε το ερωτηματολόγιο συνοπτικά αφορούσαν στα χαρακτηριστικά των φορέων και εγχειρημάτων (νομική μορφή, τομέας δραστηριότητας, μέγεθος ανθρώπινου δυναμικού, χρονικό διάστημα λειτουργίας, μοντέλο λήψης αποφάσεων, κατανομή εργασιών), τις συνεργασίες με άλλους φορείς και αξιολόγηση τους, ποιοτικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής καινοτομίας και ανάγκες στις οποίες ανταποκρίνεται, αξιολόγηση σχετικών πολιτικών και, τέλος, δημογραφικά στοιχεία των συμμετεχόντων/ουσών. Ελήφθησαν συνολικά 36 απαντήσεις, 29 από φορείς ΚΑΛΟ και 7 από εγχειρήματα της κοινωνίας των πολιτών (σύνολο στοχευμένου πληθυσμού στους ως άνω τομείς δραστηριότητας 253, εκ των οποίων 201 φορείς ΚΑΛΟ και 52 άτυπα εγχειρήματα της κοινωνίας των πολιτών). Τέλος, διενεργήθηκαν 25 ημι-δομημένες εις βάθος συνεντεύξεις με φορείς ΚΑΛΟ, εγχειρήματα της κοινωνίας των πολιτών, σύμβουλους πολιτικής και εκπροσώπους φορέων της τοπικής αυτοδιοίκησης που δραστηριοποιούνται στην μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας.

[4] Πρόσφατα «καλά» παραδείγματα συνεργειών μεταξύ δημοτικών αρχών, φορεών ΚΑΛΟ και ομάδων της κοινωνίας των πολιτών αποτελούν η Δημοτική Αγορά της Κυψέλης (agorakypselis.gr ) και το InnovAthens (innovathens.gr) στο Δήμο Αθηναίων, καθώς και το Αδριάνειο Υδραγωγείο (culturalhidrant.eu) στον Δήμο Χαλανδρίου.

Εικόνα 5: Καθημερινοί τόποι, φωτογραφία από την Ελένη, 9 χρονών

Πηγή: Από το αρχείο εθνογραφικής έρευνας στο Παγκράτι, στο Καραμπίνη, 2023

Τα ίχνη που σχηματίζουν τα παιδιά ως κάτοικοι των αθηναϊκών γειτονιών φέρουν την επιθυμία να μένουν μαζί και ανάμεσα σε συνομηλίκους τους (Καραμπίνη, 2023: 89). Στις χαρτογραφήσεις τους, η επιθυμία αυτή γίνεται έκδηλη όταν αποτυπώνουν εκείνα τα σημεία και τις συνθήκες αλληλεπίδρασης και δημιουργίας κοινοτήτων στη γειτονιά. Τα σπίτια φίλων, οι πλατείες, το σχολείο, τα πάρκα περιγράφονται ως τόποι συνάντησης και δράσης. Η κλίμακα και οι λεπτομέρειες με τις οποίες προσδιορίζονται αυτοί οι χωροχρόνοι είναι ενδεικτικά της σημασίας που τους προσδίδουν τα παιδιά (Εικόνα 6).

Χάρτης 6: Το σπίτι μου και το σπίτι της φίλης μου

Πηγή: Βιωματικό εργαστήριο «Χαρτογράφηση της γειτονιάς» με παιδιά της Α΄ τάξης του 13ου Δημ. Σχολείου Αθηνών, 2020

Μέσα από τις καθημερινές τους κινήσεις εντός και εκτός σπιτιού, τα παιδιά παράγουν νοήματα για τον τόπο που κατοικούν, αναδεικνύοντας τη σημασία του υλικού χώρου σε αυτή τη διεργασία (Christensen, James and Jenks, 2000). Οι χωρικές εμπειρίες των παιδιών που κατοικούν στην Αθήνα καθορίζονται από την τυπική πολυκατοικία, την πυκνή δόμηση, τα μαγαζιά της, τα μνημεία της, τα χρώματα των κτιρίων και τα τοπικά ή κεντρικά γεγονότα της πόλης (τοπικές αγορές, δρώμενα και εκδηλώσεις). Ωστόσο, η αίσθηση των παιδιών για τον τόπο τους συνδιαμορφώνεται και με εικόνες και βιώματα που έχουν αποκτήσει σε άλλους υλικούς, φανταστικούς και ψηφιακούς χώρους. Στους χάρτες των γειτονιών τους διαπλέκονται οι χώροι του βιωμένου παρόντος, με αναμνήσεις και αναπαραστάσεις που εμπλουτίζουν και μετασχηματίζουν τις νοηματοδοτήσεις του καθημερινού. Αυτό, λοιπόν, που καταλαβαίνουν τα παιδιά ως γειτονιά έχει κατασκευαστεί σε πολλαπλούς χώρους και χρόνους (Καραμπίνη, 2024; Μίχα, 2020) (Εικόνα 7). Το εύρος, τα όρια και η δομή του τόπου «εδώ» συγκροτούνται σε διαφορετικές κλίμακες, από το παγκόσμιο μέχρι και το τοπικό (Massey, 2005).

Εικόνα 7: Πινέζες με διαφορετικά χρώματα χαρτογραφούν οικογενειακές διαδρομές

Πηγή: Από το εκπαιδευτικό εργαστήρι «Διαδρομές: κάτι από αλλού, κάτι από παντού, Ε’ τάξη ολοήμερου τμήματος 64ο ΔΣ Αθηνών, 2015-16, στο Micha, 2019

Οι καθημερινές διαδρομές των παιδιών στην πόλη αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη σχέση τους με ενδιάμεσους τόπους. Τα παιδιά επιδεικνύουν τη συστηματική τους προτίμηση σε χώρους που διαμεσολαβούν μεταξύ δύο διακριτών χωρικών συστημάτων, καθώς υποδέχονται σημαντικές συναισθηματικές μεταβάσεις. Ωστόσο, η σημασία των ενδιάμεσων τόπων δεν συνίσταται στη λειτουργική εξυπηρέτηση μιας διάβασης. Πρόκειται για χώρους υβριδικούς, που διαπραγματεύονται τα δυαδικά χωρικά συστήματα, τους περιορισμούς και τις συμβάσεις που αυτά επιβάλλουν, και είναι ανοιχτοί σε νέες προοπτικές και ενδεχόμενα (Soja, 1996). Ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό, στο μέσα και το έξω, στο εδώ και το εκεί, τα παιδιά καλλιεργούν τις δικές τους κουλτούρες· παίζουν μόνα τους ή με άλλα παιδιά, κατασκευάζουν φανταστικούς και μαγικούς κόσμους, περιεργάζονται και εξερευνούν τον χώρο, μοιράζονται τα μυστικά τους και συχνά δοκιμάζουν να αναιρέσουν τους ενήλικους κανόνες (Εικόνα 8).

Εικόνα 8: Τα παιδιά οικειοποιούνται τους ενδιάμεσους τόπους, στις καθημερινές τους διαδρομές στην πόλη

Πηγή: Εργαστήρια υπαίθριας διδασκαλίας στη γειτονιά των Εξαρχείων, με παιδιά της Α’ τάξης του 35ου Δημ. Σχολείου Αθηνών

Στους ενδιάμεσους χώρους -σε εισόδους, πιλοτές, πεζοδρόμια ή μπαλκόνια- διαπραγματεύονται την κοινωνικοποίησή τους, και ταυτόχρονα κανόνες και όρια (Μίχα, 2023: 57). Για αυτούς τους λόγους επιδεικνύουν μια αξιοσημείωτη ικανότητα να εντοπίζουν και να οικειοποιούνται τόπους στο μεταίχμιο, χώρους που είναι ασαφείς, απροσδιόριστοι και μη προδιαγεγραμμένοι από την ενήλικη τάξη (Cloke and Jones, 2005) (Εικόνα 9). Αυτές οι ρευστές γεωγραφίες των παιδιών αποκαλύπτουν μια πλευρά της πόλης, αδρανή και αναξιοποίητη από τις κυρίαρχες αστικές πρακτικές και διευρύνουν τη γεωγραφική μας αντίληψη (Soja 1996). Η Νίκη περιγράφει: ” Εδώ είναι η το φαρμακείο απένταντι (1) […] Εδώ είναι το σπίτι μας (2), και εδώ είναι το Αστυνομικό Τμήμα (3) και ο δρόμος που περνάμε (4) […] Και εδώ πέρα είναι και άλλα δύο καταστήματα […] Τώρα έχουν ανοίξει. Το ένα είναι δι-κη-γο-ρι-κό (5) το άλλο δεν ξέρω τι είναι. Ακόμα δεν το χω καταλάβει. […] Θα ήθελα να αλλάξω αυτό το μαγαζί. Γιατί δεν ξέρω τι είναι. Και αν το άλλαζα θα το έκανα παιδότοπο, ή σουβλατζίδικο (6) ”

Εικόνα 9: Η γειτονιά μου, Νίκη, 11 χρονών

Πηγή: Από το αρχείο εθνογραφικής έρευνας στο Παγκράτι, στο Καραμπίνη, 2023

Παιδικές επινοήσεις και διεκδικήσεις στη μελέτη της πόλης

Στις αστικές εξιστορήσεις τους τα παιδιά δεν παραθέτουν απλώς γνωστούς και άγνωστους τόπους ή τοπόσημα της Αθήνας, αλλά μοιράζονται μια πολυεπίπεδη οπτική του πεδίου, που περιλαμβάνει υφές, μυρωδιές, ήχους και δράση (Εικόνα 10).

Εικόνα 10: Η χιονισμένη γειτονιά των Εξαρχείων

Πηγή: Από το βιωματικό εργαστήριο «Χαρτογράφηση της γειτονιάς» με παιδιά της Α΄ τάξης του 35ου Δημ. Σχολείου Αθηνών, 2019

Αυτή η οπτική μαρτυρά τη σύνθετη και δυναμική σχέση τους με τον χώρο και υποδεικνύει διαφορετικούς τρόπους ανάγνωσης της πόλης. Τρόπους πολυαισθητηριακούς που λαμβάνουν υπόψη τις εκάστοτε χρονικότητες, δίνοντας σημασία στις συνθήκες του πεδίου –στις εποχές, σε καιρικά και άλλα φαινόμενα, σε κοινωνικοπολιτικές επικαιρότητες. Αλλά και τρόπους συναισθηματικούς που εμπλέκουν τη προσωπική και συλλογική δράση στην ερμηνεία του χώρου (Εικόνα 11α & 11β) . Στις αφηγήσεις τους συνυφαίνονται εσωτερικές ανησυχίες με εμπειρίες που βιώνουν στη γειτονιά, με τις παρέες, σε τετριμμένες ή αναπάντεχες και τυχαίες καταστάσεις. Περιγράφονται οι ατομικοί και συλλογικοί κόσμοι που φτιάχνουν, οι συνήθειες, οι δράσεις, οι σχέσεις και οι άτυποι κοινωνικοί κανόνες που επινοούν -και με τον χρόνο ανατρέπουν- στην καθημερινή τους συνύπαρξη (Seigworth and Gregg, 2010). Σε αυτούς τους κόσμους το παιχνίδι λαμβάνει εξέχοντα ρόλο, καθώς μέσω αυτού τα παιδιά διευρύνουν συνεχώς τις χωρικές τους οριοθετήσεις και επανεφευρίσκουν οικείους και μη χώρους, μετασχηματίζοντας τις συμβατικές χωρικές ρυθμίσεις.

Εικόνα 11α & 11β: Ο Μαχμούντ σχεδιάζει τη γειτονιά του

Πηγή: Από το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Κτίρια ορόσημα του αρχιτεκτονικού κινήματος του Μοντερνισμού στην Αθήνα: μια ματιά γύρω από τους άξονες 3ης Σεπτεμβρίου – Πατησίων (2020-21)», στο: https://elenakyla.wordpress.com

Η συστηματική παρατήρηση του παιδικού παιχνιδιού στις γειτονιές της Αθήνας αναθεωρεί την παγιωμένη αντίληψη ότι το παιδικό παιχνίδι είναι χωρικά συρρικνωμένο και σημειακά εντοπισμένο. Τα παιδιά παίζουν παντού και αδιάκοπα σε όλο τον αστικό χώρο. Το πολυσχιδές έργο του παιχνιδιού φέρνει στο επίκεντρο την ικανότητα τους να συν-παράγουν ευρύτερες γεωγραφίες στην πόλη. Παίζοντας επιτελούν μια διαδικασία παραγωγής και μετασχηματισμού χώρων, καθώς πλάθουν, ανασκευάζουν και επινοούν νέες χωρικότητες (Εικόνα 12). Οι χωρικές εφευρέσεις των παιδιών, όπως οι κρυψώνες, τα οχυρά και τα στοιχειωμένα κτίρια, σηματοδοτούν την ύπαρξη μιας βαθιάς σύνδεσης με τον τόπο, με σημαντικές κοινωνικές επεκτάσεις στη συλλογική ζωή της γειτονιάς (Καραμπίνη, 2024). Όπως καταγράφουν σχετικές έρευνες, τα παιδιά τείνουν να φροντίζουν και να υπερασπίζονται τα παράγωγα του παιχνιδιού: τους τόπους που κατακτούν παίζοντας, τις παρέες τους και την ελευθερία τους (Χουϊζίνγκα, 1989). Σε αυτή τη βάση, προτείνουμε οι τόποι που υφαίνουν τα παιδιά παίζοντας, να προσεγγίζονται όχι ως χωρικές επιφάνειες που υποδέχονται μια παιδική δραστηριότητα, αλλά ως διεκδικούμενοι χωροχρόνοι της καθημερινότητας. Η ματιά αυτή μας φανερώνει ότι τα παιδιά εκφράζουν προσωπικές χωρικές αναγνώσεις και υλοποιούν χωρικές αναδιατάξεις, αρθρώνοντας έτσι τις υποκειμενικότητές τους στον χώρο. Αναδεικνύει, δηλαδή, την πολιτική διάσταση της δράσης τους στην πόλη. Ο Άλκης περιγράφει: “μέσα στον κύκλο βλέπουμε (1) το Σχολείο, (2) το σπίτι της Μ – φίλης, (3) το σπίτι μας, (4) το σπίτι του παππού και της γιαγιάς, (5) σούπερ μάρκετ, (6) εκεί που γίνονται οι ανασκαφές, (7) η “Σύλβια” το ουζερί, (8) το Άλσος, (9) το παγωτατζίδικο, (10) το περίπτερο, (11) η πλατεία Μεσολογγίου, (12) το Γιουκάλι – καφετέρια, (13) η παιδική χαρά, (14) κάδος, (15) το κομμωτήριο. Έξω από τον κύκλο αποτυπώνεται (16) το σινεμά που είναι στο Lidl, (17) αυτό είναι το Καλλιμάρμαρο, (18) και αυτό είναι το ποδήλατο της Ξ. και το ποδηλατό μου που πάει σφαίρα, (19) το σχολικό που μας πάει εκδρομή, (20) ο Λεωνίδας μαλώνει με τον Σωτήρη, (21) η Μπλέ Τελεία – εργαστήριο ζωγραφικής, (22) αυτό είναι το ποδόσφαιρο, (23) αυτό είναι το αστεροσκοπείο, Στο αστεροσκοπείο θάψαμε μια πασχαλίτσα, (24) και η Ακρόπολη, (25) και αυτό είναι ένα σπίτι στοιχειωμένο. Ήταν κοντά στην παραλία. Έπεφταν ξύλα και ήταν επικίνδυνο (26) εκεί κοντά στην Μπλε Τελεία είχε κάτι ύποπτο. Θα το κάνω. Με σβησμένο αριθμό και πολύ γδαρμένο και έχει θολά τζάμια“.

Εικόνα 12: Ο κύκλος με τη γειτονιά μου, Άλκης 8 χρονών

Πηγή: Από το αρχείο εθνογραφικής έρευνας στο Παγκράτι, στο Καραμπίνη, 2023

Για τα παιδιά, οι χωρικές πρακτικές του παιχνιδιού είναι συνυφασμένες με τις εκπαιδευτικές πρακτικές (Εικόνα 13). Οι χώροι και χρόνοι του σχολείου, του φροντιστηρίου, των εκπαιδευτικών εκδρομών αλληλοδιαπλέκονται με αυτούς του παιχνιδιού και των ελεύθερων δραστηριοτήτων τους. Η καθημερινή τους δράση διαμορφώνει ένα μεταβαλλόμενο χωρικό πλέγμα που αναδιατάσσεται όταν μεγαλώνουν, προχωρούν στην επόμενη εκπαιδευτική βαθμίδα, αλλάζουν τις παρέες και τις συνήθειές τους. Οι τόποι παιχνιδιού και εκπαίδευσης αλληλοσυγκοτούν τοπικούς κόμβους και δίκτυα στις γειτονιές, σχηματίζουν κοινότητες συνομηλίκων, ευνοούν τις συναντήσεις με τη «διαφορά» και ενεργοποιούν τη μνήμη του τόπου. Τα παιδιά και οι καθημερινοί τόποι που παράγουν είναι ζωντανά κύτταρα του ιστορικού χρόνου. Οι ιστορίες των κατοίκων που κάποτε έδρασαν στις ίδιες γειτονιές, καθώς και τα ήθη και τα έθιμα του τόπου, χωρικοποιούνται μέσω της εκπαίδευσης, της οικογένειας και των παιδικών κοινοτήτων, με θεσμικούς και άτυπους τρόπους, στις γεωγραφίες των παιδιών. Οι χαρτογραφήσεις των καθημερινών δράσεων των παιδιών μαρτυρούν ένα πλήθος πολιτισμικών διαφοροποιήσεων, που υπαγορεύουν η εθνικότητα και η θρησκεία, και καθιστούν ορατή την πολυπολιτισμικότητα των κατοίκων της Αθήνας (Εικόνα 14).

Εικόνες 13-15: Εικόνες από εκπαιδευτικά και βιωματικά εργαστήρια

Τα παιδιά αφηγούνται τις διαδρομές τους στις γειτονιές της Αθήνας αλληλοεμπλέκοντας τις προσωπικές τους κινητικότητες, πρακτικές, επιθυμίες και ανησυχίες με τα καθημερινά τεκταινόμενα της πόλης. Οι συγκυριακές συνθήκες του εκάστοτε παρόντος –οι κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις όσο και τα ευκαιριακά δρώμενα–  επιδρούν μεταβάλλοντας την αίσθηση που έχουν για τη γειτονιά τους. Οι γιορτές, οι αργίες, οι απεργίες, αλλά και η πολιτική διαχείριση της πανδημίας, του προσφυγικού και άλλων κρίσιμων ζητημάτων που αποτυπώνονται χωρικά στις γειτονιές της πρωτεύουσας, ενυπάρχουν με πολλαπλούς τρόπους στις επεξεργασίες τους (Εικόνα 15). Οι οπτικές των παιδιών διατυπώνουν συνειδητά το «εδώ και τώρα» της συν-ύπαρξής τους και διεκδικούν τον χώρο τους στην έρευνα, στην εκπαίδευση και ευρύτερα στην καθημερινότητα της πόλης.

[1] Μονάδα Χωρικής Ανάλυσης Πόλεων. Αποτελεί χωρική μονάδα διαίρεσης του ιστού των μεγάλων ελληνικών πόλεων η οποία έχει συγκροτηθεί με βάση τους Απογραφικούς Τομείς της ΕΛΣΤΑΤ. Οι ΜΟΧΑΠ αποτελούν χωρικές ενότητες με πληθυσμό της τάξης των 1.200 ατόμων

[2] Αναφερόμαστε εδώ ιδιαίτερα στο έργο του William Bunge στην περιοχή Fitzgerald στο κέντρο του Ντιτρόιτ, (1971), όπου, μετά την εξέγερση του 1967, μαζί με την Gwendolyn Warren, τον Robert Ward και άλλους έστησαν ένα ευρηματικό πανεπιστήμιο δρόμου, το Detroit Geographical Expedition and Institute (DGEI). Ο σκοπός τους ήταν να οργανώσουν μαθήματα γεωγραφίας για παιδιά και εφήβους της περιοχής και να διενεργήσουν συμμετοχικές έρευνες πεδίου, μέσα από τις οποίες χαρτογραφήθηκαν χωροκοινωνικές ανισότητες και φυλετικές διακρίσεις που αφορούσαν κυρίως την καθημερινότητα των παιδιών. Μέσα στη δεκαετία του 1970 ποικίλες ακόμα μελέτες εστιάζουν στις πρακτικές και μετακινήσεις παιδιών σε αστικά και αγροτικά περιβάλλοντα (μεταξύ άλλων Lynch 1977, Ward 1978, Hart 1979).

Όπως προέκυψε από τη μελέτη αρχειακού υλικού (αρχικές διανομές και κτηματογραφικά διαγράμματα, Τμήμα Αρωγής για Παραχωρητήρια Προσφύγων και Υπηρεσία Δόμησης Δήμου Νικαίας-Αγ.Ι. Ρέντη) και την επιτόπια έρευνα, κάθε οικοδομικό τετράγωνο στον προσφυγικό συνοικισμό της Νίκαιας, αποτελεί μια ξεχωριστή μελέτη περίπτωσης. Τα αίτια της πολυπλοκότητας αυτής θα πρέπει να αναζητηθούν στον αρχικό σχεδιασμό.

Γράφημα 4: Περίπτωση ο.τ. 182 και 181. Στο ο.τ. 182 ο ενδιάμεσος χώρος έχει κατατμηθεί και φέρει αρίθμηση ιδιοκτησίας ενώ στην περίπτωση του ο.τ. 181 όχι.

Πηγή χάρτη: Τεχνική Υπηρεσία Δήμου Νικαίας-Αγ.Ι.Ρέντη, Τμήμα Τοπογραφικού, ίδια επεξεργασία

Όπως απεικονίζεται στο απόσπασμα κτηματογραφικού διάγραμματος από το συνοικισμό της Νίκαιας,  (Γράφημα 4), ο ενδιάμεσος χώρος στα ο.τ., σε πολλές περιπτώσεις, δεν ήταν εξ αρχής χαρακτηρισμένος ως κοινόχρηστος χώρος (Κ.Χ.) Μάλιστα σε αρκετές περιπτώσεις έφερε αρίθμηση ιδιοκτησίας και σχετική σήμανση, δηλώνοντας κατάτμηση και διαμοιρασμό ιδιοκτησιών (Γράφημα 5). Στην πλειονότητα των ο.τ., στο κέντρο τους,  υπήρχαν παλαιές εγκαταστάσεις (πλυντήρια) οι οποίες αργότερα κατεδαφίστηκαν. Μετά την κατεδάφισή τους, πραγματοποιήθηκαν προσκυρώσεις (αναγκαστικές μεταβιβάσεις κυριότητας) με στόχο την εξασφάλιση αρτιότητας.

Γράφημα 5: Ενδιάμεσοι υπαίθριοι χώροι στα ο.τ του προσφυγικού συνοικισμού της Νίκαιας, απεικόνιση χαρακτηρισμένων Κ.Χ. στις αρχικές διανομές και λοιπών περιπτώσεων

Πηγή: Σύνθεση επιμέρους κτηματογραφικών διαγραμμάτων και επισήμανση χώρων κατόπιν μελέτης αρχειακού υλικού από Τμήμα Κοινωνικής Μέριμνας, Περιφέρειας Αττικής, ίδια επεξεργασία.

Σημερινή κατάσταση προσφυγικών κτισμάτων

Σύμφωνα με την επιτόπια έρευνα, τα προσφυγικά διαμερίσματα στον προσφυγικό πυρήνα της Νίκαιας, έχουν μικρό εμβαδό από 30 έως 60 τ.μ. και πολλές αυθαίρετες προσθήκες τόσο στο ίδιο το κτίσμα όσο και στον υπαίθριο κοινόχρηστο χώρο αλλά και στα πεζοδρόμια. Για την  αρτιότητα των οικοπέδων, στον προσφυγικό πυρήνα της Νίκαιας, απαιτείται σύμφωνα με τους ισχύοντες όρους δόμησης, πρόσωπο οικοπέδου 6μ και συνολική επιφάνεια 110 τ.μ.. Οι νέες κατασκευές κινούνται σε σημαντικά μεγαλύτερο ύψος συγκριτικά με τα διώροφα ή ισόγεια προσφυγικά, δημιουργώντας μια ανομοιογενή μορφολογικά εικόνα, με σημαντικές επιπτώσεις στην περιβαλλοντική απόκριση των κτιρίων όπως ανεπιθύμητες αλληλοσκιάσεις, ανεπαρκής φυσικός φωτισμός και αερισμός.

Η πλειονότητα των παλαιών προσφυγικών δεν έχει συντηρηθεί με αποτέλεσμα να έχει σοβαρές φθορές στο φέροντα οργανισμό. Οι κατεδαφίσεις των προσφυγικών συγκροτημάτων ήταν σπάνιες μέχρι την περίοδο 2018-2019 (δυο σε βάθος δέκα χρόνων). Τα τελευταία χρόνια (2019-2023) οι κατεδαφίσεις γίνονται πιο συχνές και αφορούν κυρίως ισόγεια προσφυγικά κτίσματα (Εικόνες 1 & 2). Τα προσφυγικά στη Συνοικία Γερμανικά [3], έχουν σε σημαντικό ποσοστό κατεδαφιστεί ενώ στους υπόλοιπους τύπους παρατηρείται μέτρια κατάσταση συντήρησης. Αξίζει να αναφερθεί ότι τα εναπομείναντα προσφυγικά δεν έχουν ενταχθεί σε καθεστώς προστασίας/διατήρησης.

Εικόνες 1 & 2: Πρόσφατες κατεδαφίσεις προσφυγικών

Πηγή: Έρευνα πεδίου Ε. Τούση 2021

Γράφημα 6: Σύγκριση σημερινής αεροφωτογραφίας της περιοχής με χάρτη αρχικής διανομής

Πηγή: Σύνθεση χάρτη με συνένωση επιμέρους φύλλων κτηματογράφησης. Επισήμανση των υφιστάμενων διώροφων προσφυγικών καθώς και όσων από αυτά κατεδαφίστηκαν. Παράθεση σκαριφημάτων κάτοψης των αρχιτεκτονικών αυτών τύπων, πρωτογενής έρευνα, αποτύπωση

Σύμφωνα με την πρωτογενή έρευνα, σε δυσμενέστερη κατάσταση βρίσκονται τα διώροφα προσφυγικά συγκροτήματα, τα οποία στις περισσότερες περιπτώσεις έχουν πολλά εγκαταλελειμμένα διαμερίσματα. Όπως φαίνεται στην Εικόνα 8 ελάχιστα τέτοιου τύπου συγκροτήματα έχουν κατεδαφιστεί, εκ των οποίων τα 4 εντάχθηκαν σε πρόγραμμα ανάπλασης του δήμου στη δεκαετία του 1990. Βασικό ζήτημα για τα προσφυγικά τύπου ΙΙ α, αποτελεί το πλήθος των κληρονόμων το οποίο λειτουργεί ανασταλτικά στη λήψη αποφάσεων. Αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι τμήματα των συγκροτημάτων ή και μεμονωμένα διαμερίσματα έχουν συντηρηθεί επαρκώς, συνυπάρχοντας με διαμερίσματα που έχουν αφεθεί σε πλήρη αποσύνθεση.

Σύμφωνα με μαρτυρίες παλαιών κατοίκων (Τούση, 2014: 470), στη δεκαετία του 1980, τα διαμερίσματα του ορόφου στα προσφυγικά τύπου ΙΙ α,  ήταν τα πρώτα που εγκαταλείφθηκαν. Το φαινόμενο αυτό συσχετίστηκε με την οριζόντια εξυπηρέτηση μέσω κοινόχρηστου εξωτερικού διαδρόμου, ο οποίος μείωνε σημαντικά την αίσθηση ιδιωτικότητας στα διαμερίσματα του ορόφου.

Σημερινή κατάσταση ενδιάμεσων υπαίθριων χώρων στα ο.τ. του προσφυγικού συνοικισμού

Ο αρχικός σχεδιασμός των ο.τ. εξασφάλισε την ύπαρξη ενδιάμεσου κοινόχρηστου χώρου, ο οποίος αποδείχτηκε ιδιαίτερα σημαντικός για την ανάπτυξη των κοινωνικών δικτύων στη μικροκλίμακα της πόλης. Με την πάροδο των ετών και κυρίως μετά τη δεκαετία του 1980, η κατεδάφιση των αρχικών συγκροτημάτων και η ανέγερση πολυκατοικιών μετέβαλαν σημαντικά την ποιότητα και το πλήθος των υπαίθριων χώρων στα ο.τ. Στη δεκαετία του 1990 αλλά και αργότερα οι ενδιάμεσοι αυτοί χώροι έχουν σε ορισμένα ο.τ. αναπλαστεί.

Το ιδιοκτησιακό καθεστώς στους χώρους αυτούς είναι εξαιρετικά πολύπλοκο, ειδικά στις περιπτώσεις πολλών κληρονόμων, σε χώρους που είχαν διανεμηθεί αρχικά σε πρόσφυγες, δικαιούχους της αποκατάστασης. Σήμερα, αρκετοί από τους χώρους αυτούς ανήκουν στο Ελληνικό Δημόσιο, ενώ σημαντικός αριθμός φέρεται να ανήκει σε άγνωστο ιδιοκτήτη. Ένα άλλο καίριο ζήτημα είναι οι αυθαίρετες επεκτάσεις επί αυτών των χώρων, ήδη από την αρχή συγκρότησης του συνοικισμού αλλά και διάφορες προσκυρώσεις που βρίσκονται ακόμη σε εκκρεμότητα.  Σύμφωνα με στοιχεία από την έρευνα πεδίου στην περιοχή, παρατηρείται  εκτός από τις αλλαγές στο πλήθος και την επιφάνειά των ενδιάμεσων χώρων και η σταδιακή αποδυνάμωση των κοινωνικών σχέσεων σε επίπεδο γειτονιάς.

Στοιχεία συλλογικής μνήμης στην περιοχή

Μνήμες από την αρχική συγκρότηση της περιοχής διατηρούνται μέσα από το ίδιο το όνομά της αλλά και μέσω της διατήρησης των αρχικών ονομάτων των οδών. Αναμφίβολα, η ύπαρξη των ίδιων των προσφυγικών σπιτιών – παρά τη σημαντική φθορά τους – και η διατήρηση των χαράξεων του αρχικού σχεδίου πόλης, αποτελούν στοιχεία σύνδεσης του παρόντος με το παρελθόν. Στον αρχικό προσφυγικό πυρήνα συναντάμε ονόματα οδών εμπνευσμένα από τοπωνύμια της Μ.Ασίας (Μενεμένη, Προύσα, Μαγνησία, Ικόνιο κλπ) αλλά και ονόματα προσώπων που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην προσφυγική αποκατάσταση όπως ο Χένρυ Μόργκεντάου [4], πρόεδρος του πρώτου διοικητικού συμβουλίου της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων (Γκιζελή, 1989: 162). Στην ανάλυση αυτή, οφείλουμε να αναφέρουμε και τα μνημεία που σχετίζονται με την ηρωική δράση των κατοίκων της Νίκαιας κατά τη διάρκεια της Αντίστασης. Πρόκειται για μνημεία, μεταλλικές πλακέτες και αγάλματα που σχετίζονται με το Μπλόκο της Κοκκινιάς που έλαβε χώρα στις 17 Αυγούστου 1944, το οποίο οδήγησε σε περίπου 8000 συλλήψεις (Μπλόκο Κοκκινιάς, 2004: 56) και περίπου 200 εκτελέσεις (Βόγλης, 2010: 160). Αρκετά ονόματα πλατειών όπως της Διαμάντως Κουμπάκη και της Αθηνάς Μαύρου στη Νεάπολη, φέρουν ονόματα  αγωνιστών της Αντίστασης. Η μάντρα του παλιού ταπητουργείου όπου διαδραματίστηκαν τα δραματικά γεγονότα της 17^ης Αυγούστου, αποτελεί σήμερα σύμβολο της Αντίστασης, ένας τόπος μνήμης στην περιοχή που φιλοξενεί εκθέσεις και εικαστικά δρώμενα (Εικόνα 3). Στην περιοχή λειτουργεί δημοτικό Μουσείο Εθνικής Αντίστασης με την υποστήριξη της Εταιρείας Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων (Ε.Δ.Ι.Α).

Εικόνα 3: Άποψη από το χώρο της Μάντρας του Μπλόκου

Πηγή: έρευνα πεδίου Ε. Τούση, 2022

Επίλογος

Στοιχεία της άυλης και υλικής κληρονομιάς συμβάλουν στην χαρτογράφηση της ιστορίας της  Νίκαιας, παρά τις αλλαγές που έχουν σημειωθεί τόσο στη σύνθεση του πληθυσμού όσο και στο δομημένο περιβάλλον. Τμήματα του αστικού ιστού διατηρούν τη σύνδεση με τον αρχικό σχεδιασμό τους δίνοντας στοιχεία για την αναπτυξιακή διαδρομή της πόλης. Κρίσιμο ζήτημα αποτελεί η έντονη φθορά των παλαιών προσφυγικών αλλά και η σταδιακή μείωση των ενδιάμεσων πολύ-λειτουργικών χώρων στα οικοδομικά τετράγωνα. Η ύπαρξη των χώρων αυτών σε συνδυασμό με τις παρόδους αλλά και τις διάσπαρτες πεζοδρομήσεις, μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για δημιουργία πράσινου δικτύου ενώνοντας τους επιμέρους χώρους με υφιστάμενους πράσινους χώρους μεγαλύτερης κλίμακας, βελτιώνοντας σημαντικά την ποιότητα ζωής στην περιοχή.

Ευχαριστίες

Ειδικές ευχαριστίες στην  κ.Γιαννάκη και τον κ.Θωμαϊδη, από την Περιφέρεια Αττικής -Τμήμα Κοινωνικής Μέριμνας, για την υποστήριξή τους στη μελέτη αρχειακού υλικού (χαρτογραφικό και έγγραφα παραχωρητητρίων). Θερμές ευχαριστίες στην κ.Λέκκα, η συμβολή και υποστήριξη της οποίας υπήρξε σημαντική καθ όλη τη διάρκεια της έρευνας. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τον κ.Γιώργο Βεράνη για την παροχή αρχειακού χαρτογραφικού υλικού για συγκεκριμένα οικοδομικά τετράγωνα (ο.τ. 159, 174) καθώς και την κ. Δέσποινα Τρίγκα για την υποστήριξή της, από πλευράς δήμου Νικαίας-Αγ.Ι.Ρέντη, δίνοντάς μου τη δυνατότητα να επισκεφθώ και να αποτυπώσω κατοικία στη συνοικία Γερμανικά. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω θερμά τις οικογένειες που διαμένουν στα προσφυγικά και συμμετείχαν στην έρευνά μου τόσο στο κομμάτι της ανάλυσης της κοινωνικής φυσιογνωμία της περιοχής όσο και στην αποτύπωση προσφυγικών κατοικιών.

[1] Μελέτη των υπ.αρ. παραχωρητηρίων οτ. 159 νο.1642 (αφορά ανώγειο σε διώροφο συγκρότημα), νο.12056 ισόγειο στο ο.τ. 159, νο. 14161 ο.τ. 79 ιδοκτησία υπ.αρ. 3  και 4 τίτλοι κυριότητας από Αγροτική Τράπεζα, ο.τ. 174 αρ. ιδιοκτησίας 31 νο. 6987, ο.τ. 174 αρ.ιδιοκτησίας 30 νο.16933,

[2] Συναφές υλικό στο ντοκιμαντερ Σμύρνη: Η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης 1900-1922. Original title: Smyrna: The Destruction of a Cosmopolitan City – 1900-1922, Μαρία Ιλιού και Alexandros Kitroev

[3] Αναλυτικά για τη σημερινή κατάσταση στη συνοικία Γερμανικά στο Tousi E., Karadoulama K., Papaioannou I., Patsea A., Skrepi A., Spentza E., Voskos T., Zafeiropoulos G.  (2023) Issues of Urban Conservation and Collective Memory. The case of the Asia Minor post-refugee urban neighborhood Germanika at Nikea, Piraeus, Greece. Journal of Sustainable Architecture and Civil Engineering, Kaunas University of Technology

[4] Η οδός έχει σήμερα μετονομαστεί

Χάρτης 5β: Πολυκατοικίες που πιθανόν κατασκευάστηκαν μέσω αντιπαροχής (δεξιά) και ανεπιβεβαίωτες περιπτώσεις (αριστερά) στον Δήμο Αθηναίων (1955, 1960, 1965, 1970).

Πηγή: Αποδελτίωση εφημερίδων Ναυτεμπορική και Εξπρές

Χάρτης 5γ: Πολυκατοικίες που πιθανόν κατασκευάστηκαν μέσω αντιπαροχής (δεξιά) και ανεπιβεβαίωτες περιπτώσεις (αριστερά) σε Αθήνα και προάστια (1955, 1960, 1965, 1970).

Πηγή: Αποδελτίωση εφημερίδων Ναυτεμπορική και Εξπρές

Πίνακας 1: Συγκέντρωση πολυκατοικιών της αντιπαροχής (περισσότερες από δέκα άδειες) ανά περιοχή/προάστιο της πόλης.

Πηγή: Συνδυαστική εξέταση στοιχείων από: α. Επετηρίδες ΕΛΣΤΑΤ, β. αποδελτίωση εφημερίδων Ναυτεμπορική και Εξπρές, γ. Στατιστική Υπηρεσία Υπουργείου Δημοσίων Έργων, δ. Εφημερίδα Το Βήμα, 5/9/1963

Βασικοί «παίκτες»

Το αρχείο που έχει προκύψει επιτρέπει την εξαγωγή επιπλέον συμπερασμάτων, πέρα από αυτά που σχετίζονται με τη γεωγραφική διασπορά των οικοδομών: μας επιτρέπει να γνωρίσουμε τους βασικούς «παίκτες» στην Αθηναϊκή αγορά της πολυκατοικίας ανά χρονιά (σαν «φωτογραφία της στιγμής»), αλλά και να οδηγηθούμε σε υποθέσεις σχετικά με τη διαχρονική δράση τους. Απομονώνοντας ειδικά τις εγγραφές που αφορούν στις πιθανές πολυκατοικίες της αντιπαροχής (1.215 άδειες στο σύνολο των 2.712 χαρτογραφημένων πολυκατοικιών, δηλαδή το 44,8%), διαπιστώνουμε ότι αυτές εκδόθηκαν από 940 επιχειρήσεις/κατασκευαστές. Ως εκ τούτου, προκύπτει ένα μέσο προϊόν 1,3 πολυκατοικία για κάθε κατασκευαστή, ενώ ανά χρονιά δεν ξεπέρασε το 1,27, δεδομένα που καταδεικνύουν ότι σε 15 χρόνια δεν μοιάζει να αναπτύσσεται κάποια συγκεντροποίηση στον κλάδο και τεκμηριώνει την εντύπωση που υπάρχει για αυτό το θέμα [5].

Διαπιστώθηκε επίσης ότι από τις 940 οικοδομικές επιχειρήσεις της αντιπαροχής, οι 194 ήταν οι πιο δραστήριες (2 έως 5 άδειες διαχρονικά, με εξαίρεση τους «Ο.Ε. Σεμιτέλος Σ., Ζησιάδης Α. και Σία» με 6 άδειες και «Αφοί Μπουγιούρη» με 7 άδειες από το 1955 έως το 1970), παράγοντας το 18,4% του συνολικού προϊόντος (499 στις 2.712 χαρτογραφημένες άδειες). Ανά έτος, το ποσοστό των δραστήριων επιχειρήσεων επί του συνόλου των επιχειρήσεων σε πιθανές αντιπαροχές δεν υπερέβη το 23,31% (ποσοστό του 1960) και το παραγόμενο προϊόν αυτών των επιχειρήσεων δεν υπερέβη το 18,16% (1960) του συνόλου των χαρτογραφημένων αδειών έτους (πιθανές αντιπαροχές και μη), εμφανίζοντας μάλιστα μια εικόνα σταθεροποίησης προς τη συμμετοχή περισσότερων «παικτών» με ελάχιστη παραγωγή (1 άδεια) από το 1965 και έπειτα (Γράφημα 3).

Γράφημα 3: Δραστήριες επιχειρήσεις της αντιπαροχής και παραγόμενο προϊόν

Πηγή: Συνδυαστική εξέταση στοιχείων από: α. Επετηρίδες ΕΛΣΤΑΤ, β. αποδελτίωση εφημερίδων Ναυτεμπορική και Εξπρές, γ. Στατιστική Υπηρεσία Υπουργείου Δημοσίων Έργων, δ. Εφημερίδα Το Βήμα, 5/9/1963

Σε ό, τι αφορά στην πείρα αυτών των επιχειρήσεων, το φαινόμενο μιας σταθερής διαρκούς διαχρονικής παρουσίας είναι εξαιρετικά σπάνιο και κυριαρχεί το ίδιο μοτίβο κατακερματισμού. Πέντε μόνο από τις 194 επιχειρήσεις εμφανίζονται να δραστηριοποιούνται και στις τέσσερις χρονιές, ή στις τρεις από αυτές. Ακόμα λιγότερες επιχειρήσεις είχαν εδραιωθεί καιρό πριν την εντοπισμένη παραγωγή των πολυκατοικιών τους, όπως οι «Αφοί Ν. και Ι. Μπουγιούρη» (με 7 άδειες συνολικά) και «Τεχνική Ομόρρυθμος Εταιρία Β. και Τζ.Χανιώτης-Κ.Καθρέπτης» (με 4 άδειες), οι οποίες εντοπίζονται σε αγγελίες ήδη από τη δεκαετία του 1930 αλλά και στις σχετικές μεσοπολεμικές λίστες που κατήρτισε ο Μ. Μαρμαράς (2012, 240-280) [6]. Όπως προαναφέρθηκε, ο κανόνας είναι μια μάλλον συγκυριακή και ευκαιριακή ανάπτυξη για τη μέση επιχείρηση.

Συνοψίζοντας τα παραπάνω τεκμήρια συμπεραίνουμε ότι, τουλάχιστον για την υπό μελέτη περίοδο, η παραγωγή και το κέρδος της οικοδομής, όπως διαμορφώθηκε από το σύστημα της αντιπαροχής, μοιράστηκε σε πολλά χέρια επιχειρηματικά, σε μια κλίμακα παραγωγής προϊόντος ανά επιχείρηση πολύ μικρότερη από τα μεγάλα επενδυτικά πρότζεκτ που εμφανίζονται την ίδια περίοδο στην Ευρώπη και αλλού [7].

Μια ‘αρχιτεκτονική’ χωρίς αρχιτέκτονες;

Έχει επίσης ενδιαφέρον να σταθούμε ιδιαίτερα στην επαγγελματική κατάρτιση των περισσότερο δραστήριων κατασκευαστών της αντιπαροχής. Είναι αποκαλυπτικό ότι ένα σημαντικό μέρος (πάνω από το 1/3) έχουν τουλάχιστον ένα μέτοχο μηχανικό ΑΕΙ (πολιτικοί μηχανικοί κατά πλειοψηφία, τα 5/6 εξ αυτών), που υπογράφει και την άδεια [8]. Ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι ότι, σε ό,τι αφορά στις υπογραφές αδειών, η σχέση άδειες με υπογραφή αρχιτέκτονα/σύνολο αδειών είναι ίδια τόσο στις πιθανές αντιπαροχές όσο και στο σύνολο των χαρτογραφημένων αδειών (και στις δύο περιπτώσεις οι άδειες με υπογραφή αρχιτέκτονα είναι ¼ του συνόλου) [9]. Το ίδιο ισχύει και στους απόλυτους αριθμούς μηχανικών (και όχι υπογραφών αδειών), όπου ο λόγος πολιτικών μηχανικών προς αρχιτέκτονες είναι ίδιος στο σύνολο των χαρτογραφημένων αδειών και στις πιθανές άδειες πολυκατοικιών της αντιπαροχής (=3) [10].

Οι σχέσεις αυτές καταδεικνύουν ότι πρώτον, αρχιτέκτονες και μηχανικοί ήταν υπολογίσιμη δύναμη, παρότι μειοψηφική, στην αντιπαροχή, έναν τομέα όπου συχνά θεωρείται ότι δρούσαν μόνο  ανεκπαίδευτοι εργολάβοι και δεύτερον, ότι η υποτιθέμενη κυριαρχία των πολιτικών μηχανικών σε σχέση με τους αρχιτέκτονες στις άδειες πολυκατοικιών είναι κατά βάση μια παρανόηση. Στην πραγματικότητα, οι πολιτικοί μηχανικοί ούτως ή άλλως υπερείχαν αριθμητικά σε σχέση με τους αρχιτέκτονες στην περίοδο 1945-1970, και άρα η αριθμητική τους υπεροχή στην υπογραφή αδειών πολυκατοικιών δεν συνεπάγεται την κυριαρχία τους ειδικά στον τομέα αυτόν [11]. Σε αυτό σημείο θα πρέπει να επισημανθεί ότι η «συμμετοχή» τόσο των αρχιτεκτόνων όσο και τον πολιτικών μηχανικών, στην οποία αναφερόμαστε εδώ, μετριέται μόνο με βάση τις υπογραφές αδειών, χωρίς να μπορούμε να μετρήσουμε τον βαθμό πραγματικής εμπλοκής στη σύνταξη των σχεδίων ή, ακόμα λιγότερο, στην επίβλεψη του τελικού προϊόντος: σύμφωνα με τον Γεώργιο Σαρηγιάννη, σε αδημοσίευτο σημείωμά του για τις εμπειρίες του πολιτικού μηχανικού Μαρίνου Σαρηγιάννη ως προϊσταμένου  στο Τμήμα Στατικού Ελέγχου στο Πολεοδομικό Γραφείο Αθηνών και Προαστείων, τη δεκαετία 1950-1960,  υπήρχαν και περιπτώσεις όπου οι εργολάβοι/κατασκευαστές «νοίκιαζαν την σφραγίδα και την υπογραφή ενός διπλωματούχου του ΕΜΠ ο οποίος ούτε τα σχέδια έβλεπε, ούτε ήξερε πού ήταν η οικοδομή» [12].

Συγκρίνοντας τώρα την «παραγωγικότητα» (αριθμός αδειών) των δύο πιο δραστήριων αρχιτεκτόνων με αυτήν των δύο πιο δραστήριων πολιτικών μηχανικών, διαπιστώνουμε ότι είναι το ίδιο μεγάλη (είκοσι  και δεκαεπτά άδειες για τους δύο πιο δραστήριους αρχιτέκτονες, είκοσι επτά και δεκαεπτά  άδειες για τους δύο πιο δραστήριους πολιτικούς μηχανικούς) [13]. Συνεπώς, στο βαθμό που τους αναλογεί, η συμμετοχή αρχιτεκτόνων στην έκδοση αδειών δεν υστερεί ουσιαστικά αυτής των πολιτικών μηχανικών. Ούτε και εμφανίζεται κάποιο μοτίβο γεωγραφικής κυριαρχίας, εκτός από το 1955, οπότε το ανατολικό τμήμα της ανάπτυξης και ειδικά η Αχαρνών «κυριαρχείται» από (σχετικά νέους) πολιτικούς μηχανικούς, σε αντίθεση με περιοχές όπως το Κολωνάκι όπου  στις υπογραφές αδειών πολυκατοικιών  κυριαρχούν πιο έμπειροι αρχιτέκτονες (Χάρτες 6α και 6β).

Χάρτης 6α: Κατανομή αδειών πολυκατοικιών με βάση την ειδικότητα που τις υπογράφει (αρχιτέκτονας ή πολιτικός μηχανικός) στον Δήμο Αθηναίων (1955, 1960, 1965, 1970)

Πηγή: Αποδελτίωση εφημερίδων Ναυτεμπορική και Εξπρές

Χάρτης 6β: Κατανομή αδειών πολυκατοικιών που έχουν υπογραφεί από αρχιτέκτονες (αριστερά) και πολιτικούς μηχανικούς (δεξιά) στον Δήμο Αθηναίων (1955, 1960, 1965, 1970)

Πηγή: Αποδελτίωση εφημερίδων Ναυτεμπορική και Εξπρές

Για την εμπειρία (αρχιτεκτόνων και πολιτικών μηχανικών μαζί), αξίζει να παρατηρηθεί παρενθετικά ότι αθροιστικά, για όλες τις χρονιές που μελετήθηκαν, εμφανίζεται μια σαφής γεωγραφική διάκριση ανάμεσα σε «έμπειρους» μηχανικούς (οι οποίοι ορίζονται ως αρχιτέκτονες ή πολιτικοί μηχανικοί, που έχουν λάβει την άδεια άσκησης επαγγέλματος προ 25ετίας και άνω, μετρώντας από την κάθε χρονιά που μελετήσαμε και πίσω) και «άπειρους» μηχανικούς (οι οποίοι ορίζονται ως οι μηχανικοί που έχουν λάβει την άδεια άσκησης εντός της τελευταίας δεκαετίας, μετρώντας από την κάθε χρονιά και πίσω). Συγκεκριμένα, φαίνεται ότι οι έμπειροι μηχανικοί διατηρούν σταθερά το πλεονέκτημα να εκδίδουν άδειες πολυκατοικιών στις προνομιακότερες θέσεις της πόλης (Κολωνάκι, Σύνταγμα, στον άξονα της Πατησίων και της Συγγρού, Πανόρμου, κλπ) ενώ η μεγάλη μάζα των λιγότερων έμπειρων μηχανικών κινείται περιφερειακά, στις γειτονιές, και επί λιγότερο κεντρικών δρόμων, παρά το ότι, βέβαια, δεν μοιάζει να αποκλείονται και από τις κεντρικές θέσεις. Γίνεται λοιπόν ξεκάθαρο ότι την εξάπλωση της πολυκατοικίας την καθοδήγησαν σταθερά νέοι, άπειροι, μηχανικοί, οι οποίοι θα ήταν και οι πιο «φθηνοί» εργαζόμενοι, βασικό κριτήριο για κάθε κατασκευαστική επιχείρηση που δραστηριοποιούταν στον τομέα (Χάρτης 7).

Χάρτης 7: Γεωγραφική κατανομή άδειων πολυκατοικιών βάσει των χρόνων εμπειρίας του μηχανικού που τις υπέγραψε (1955, 1960, 1965, 1970)

Πηγή: Αποδελτίωση εφημερίδων Ναυτεμπορική και Εξπρές

Ωστόσο , παρά  την παρατηρούμενη διαστρωμάτωση,  μεταξύ ενός μικρού αριθμού αναγνωρισμένων αρχιτεκτόνων που κατά κανόνα δεν δούλευαν με αντιπαροχές ή έστω δούλευαν σε πολυκατοικίες σε προνομιακές θέσεις στην πόλη και των υπολοίπων, οι αρχιτέκτονες έπαιξαν σημαντικό ρόλο, θα λέγαμε ισάξιο με τους πολιτικούς μηχανικούς, στην «πιάτσα» της πολυκατοικίας γενικά αλλά και της πολυκατοικίας της αντιπαροχής ειδικότερα [14]. Αυτές οι διαπιστώσεις εμπλουτίζουν την ιστορία όχι μόνο του φαινομένου της Αθηναϊκής πολυκατοικίας και της ιδιότυπης αστικοποίησης που διαμόρφωσε —το οποίο συχνότερα θεωρείται ως ένα «αυθόρμητο», από-τα-κάτω προϊόν, «σχεδιασμένο από μη-αρχιτέκτονες και μηχανικούς»  (όπως προτείνεται από διακεκριμένους μελετητές όπως ο Kenneth Frampton· Frampton στο Theocharopoulou, 2022:7)—, αλλά και την ιστορία του αρχιτεκτονικού επαγγέλματος στη χώρα. Μας βοηθούν να κατανοήσουμε καλύτερα την υποτιθέμενη ‘αποτυχία’ της ελληνικής αρχιτεκτονικής να αφήσει το στίγμα της στο κτισμένο περιβάλλον της χώρας. Όπως έχει συζητηθεί αλλού (Kalfa 2022; Kalfa και Theodosis 2022), η επιτυχία της αντιπαροχής εξαρτιόταν από συγκεκριμένα κριτήρια που διαμόρφωσαν την πολυκατοικία ως έναν συνηθισμένο τύπο κτιρίου, υποτάσσοντας οποιαδήποτε ‘βούληση για’ αρχιτεκτονική στους κανόνες μιας ιδιότυπης αγοράς, ενώ την ίδια στιγμή επέτρεπε στους Έλληνες τεχνικούς να απολαμβάνουν το πλεονέκτημα της αξιοποίησης του οικοδομικού οργασμού στη χώρα.

«Εργολάβοι περιοχής» και άλλες στρατηγικές

Η γεωγραφική διασπορά της παραγωγής κάθε κατασκευαστικής εταιρείας επιβεβαιώνει ότι η Αθηναϊκή αγορά ακινήτων, διαμορφωμένη από την αντιπαροχή, φιλοξένησε πολλαπλές, συχνά αποκλίνουσες, στρατηγικές. Αν και δεν έχουμε ακόμα προχωρήσει σε μια ποσοτική μελέτη για να καταλήξουμε με βεβαιότητα αν το κυρίαρχο μοτίβο είναι το προϊόν των κατασκευαστικών επιχειρήσεων να καλύπτει τη συνολική έκταση διασποράς των πολυκατοικιών σε ένα δεδομένο έτος ή αν οι εργολάβοι/κατασκευαστές λειτουργούσαν τοπικά ως ‘εργολάβοι περιοχής’ (ενεργοί, δηλαδή, σε συγκεκριμένες γειτονιές μέσω δικτύων προσωπικών επαφών, χρησιμοποιώντας συχνά τα γειτονιακά καφενεία ως γραφεία τους, όπως εξηγεί η Μαρία Μαντουβάλου στο Alifragkis και Kalfa 2021), είμαστε βέβαιοι ότι και τα δύο μοντέλα ήταν σε λειτουργία. Για παράδειγμα οι δύο επιτυχημένες επιχειρήσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω οι «Αφοί Ν. και Ι. Μπουγιούρη» και η «Τεχνική Ομόρρυθμος Εταιρία Β. και Τζ.Χανιώτης-Κ.Καθρέπτης» έδρασαν ως «εργολάβοι περιοχής»: μεταξύ 1931-1970, η γεωγραφική διασπορά των πολυκατοικιών και των δύο αυτών επιχειρήσεων περιορίστηκε μεταξύ Ομονοίας και Πλατεία Κολιάτσου (Ευγ.Καραβία) στον άξονα βορρά-νότου και μεταξύ Πλατεία Καραϊσκάκη (μετρό Μεταξουργείο) και Πλατεία Κανάρη (Πλατεία Κυψέλης) στον άξονα ανατολής-δύσης [15]. Από την άλλη, άλλοι, εξαιρετικά επιτυχημένοι κατασκευαστές, παρήγαγαν σε ένα εντυπωσιακό γεωγραφικό εύρος από το Μαρούσι, το κέντρο, ως την Καλλιθέα, το Καλαμάκι και το Παλαιό Φάληρο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Δημοσθένης Κάκκαβας, ο οποίος εξελίχθηκε σε ονομαστό κατασκευαστή πολυκατοικιών της αντιπαροχής [16].

Μελετώντας τις επιχειρήσεις Κάκκαβα σε σύγκριση με μια άλλη το ίδιο επιτυχημένη κατασκευαστική εταιρία πολυκατοικιών της αντιπαροχής, της ίδιας περιόδου, την «Οικοδομική και Κτηματική Επιχείρηση Χαϊμαλάς-Γλυνός [αναφέρεται και Γληνός]» μπορούμε να οδηγηθούμε σε ορισμένα πρωταρχικά, αλλά ενδιαφέροντα, συμπεράσματα [17]. Ας σημειωθεί ότι ούτε ο Κάκκαβας ούτε οι Χαϊμαλάς και Γλυνός εντοπίζονται στα μητρώα του ΤΕΕ της περιόδου και συνεπώς συμπεραίνουμε ότι δεν υπήρξαν οι ίδιοι μηχανικοί ΑΕΙ. Για τον Κάκκαβα καταγράφονται είκοσι πολυκατοικίες μεταξύ 1965-1971, διασπαρμένες κατά τα μοτίβα διασποράς που παρατηρούμε στις χαρτογραφήσεις, ενώ για τους «Χαϊμαλά-Γλυνό» ισχύει η δράση σε συγκεκριμένη περιοχή (Πατήσια-Κυψέλη-Άγιος Ελευθέριος) (Χάρτης 8) [18].

Χάρτης 8: Γεωγραφική διασπορά πολυκατοικιών των επιχειρήσεων Δημοσθένη Κάκκαβα και Χαϊμαλά-Γλυνού

Πηγή: Αποδελτίωση εφημερίδων Ναυτεμπορική και Εξπρές

Εστιάζοντας στις πολυκατοικίες τους, της περιόδου 1965-1970, δεν παρατηρούνται τυπο-μορφολογικές αναγνωρίσιμες διαφορές μεταξύ των δύο κατασκευαστικών εταιρειών—εκτός από το ότι ο όγκος των πολυκατοικιών των Χαϊμαλά-Γλυνού είναι κατά κανόνα μικρότερος. Για ακόμα μια φορά, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι η πολυκατοικία, ως κτηριακός τύπος, διαμορφώνεται όχι τόσο από μεμονωμένες στιλιστικές προτιμήσεις όσο από τους «νόμους» της κερδοσκοπίας, ακόμα και αν αυτοί εγγράφονται στις τάσεις, τα γούστα και τους ισχύοντες κανονισμούς (ΓΟΚ) κάθε περιόδου (εν προκειμένω: ρετιρέ, τεχνική του «αρτιφισιέλ» στα επιχρίσματα, χρωματισμοί στις αποχρώσεις του μπεζ και της ώχρας, συνεχή, κατά κανόνα, μπαλκόνια, το στηθαίο των οποίων είναι απλό μεταλλικό κιγκλίδωμα, γυάλινα διαχωριστικά πετάσματα στα μπαλκόνια μεταξύ των διαμερισμάτων, και μονοχρωματικές—πράσινες, μπλε ή πορτοκαλί— τέντες).

Καταληκτικό σημείωμα

Η άχαρη, και ασύλληπτα κοπιώδης δουλειά της συλλογής οικοδομικών αδειών ανώνυμων εμπορικών πολυκατοικιών φαντάζει πάρεργο, εντελώς εκτός των παραδοσιακών αλλά και καινοτόμων μεθόδων της αρχιτεκτονικής και αστικής ιστορίας. Ωστόσο, η χαρτογράφηση τέτοιων δεδομένων υπόσχεται τομές στον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε την αρχιτεκτονική ως πολιτισμική πρακτική. Όπως επισημάναμε στην αρχή, η παρούσα δημοσίευση δεν παρουσιάζει παρά μια πρώτη σειρά ευρημάτων, που ξεσκεπάζουν, τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό, την «ανωνυμία» τη σύγχρονης, πολυκατοικιοποιημένης, Αθήνας. Νέα υπολογιστικά εργαλεία θα μπορούσαν να αναλύσουν αρχιτεκτονικά γνωρίσματα σε μεγάλες ποσότητες δεδομένων και να «αναγνωρίσουν» τους βασικούς παράγοντες και δρώντες —κυριότητα, νομικό πλαίσιο, χωρικές πολιτικές, επιχειρηματικές πρωτοβουλίες, αγορά γης κ.α.. Συνολικά, αυτή η προσπάθεια, ρίχνοντας φως στους δεσμούς μεταξύ ‘αυθόρμητων’ πρακτικών στέγασης και πολεοδόμησης, της πολιτικής οικονομίας και της λήψης κεντρικών αποφάσεων, μπορεί να θέσει ερωτήματα που δεν περιορίζονται μόνο στην Αθήνα, αλλά είναι επίσης σχετικά με οποιοδήποτε περιβάλλον όπου η στέγαση και η παραγωγή του κτισμένου περιβάλλοντος δεν ήταν προϊόντα κεντρικών μηχανισμών ή δεν υποστηρίχθηκαν από το κράτος πρόνοιας. Δυνητικά, μπορεί ακόμα να προσφέρουν οπτικές χρήσιμες στην εξέταση της ιστορίας και του πρότυπου, δυτικού μοντέλου οργανωμένου σχεδιασμού (Kalfa, Alifragkis και Tournikiotis, 2022).

Ευχαριστίες

Μέρος της έρευνας που παρουσιάζεται εδώ έγινε στο πλαίσιο του τριετούς ερευνητικού προγράμματος ARCHIPAROCHI (ΕΥ: Κ.Κάλφα), που χρηματοδοτήθηκε από το ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ. και τη Γ.Γ.Ε.Τ. (αρ.σύμβασης 1693). Θερμές ευχαριστίες οφείλουμε στους Κυριάκο Γκλεζάκο και Γεώργιο Σαρηγιάννη για τις πολύτιμες πληροφορίες που μοιράστηκαν σε σχετικές συζητήσεις μας. Ευχαριστούμε επίσης τον Θωμά Μαλούτα για την προτροπή του να δημοσιεύσουμε την παρούσα εργασία, και τον Σταύρο Νικηφόρο Σπυρέλλη για την διαρκή συνεργασία, τις κρίσιμες συμβουλές και την τεχνική υποστήριξη.

[1] Η καταγραφή/ερμηνεία των δεδομένων έγινε από την Κωνσταντίνα Κάλφα. Η γεωκωδικοποίησή τους από την Ελένη Γκαδόλου.

[2] Π.χ. https://www.alimosonline.gr/αναμνήσεις/30027-Λίστα%20οδών%20και%20πλατειών%20που%20άλλαξαν%20στο%20παρελθόν%20ονομασία%20στον%20Άλιμο-1.

[3] Οι συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν με μεθόδους προφορικής ιστορίας από την Κωνσταντίνα και τον Σταύρο Αλιφραγκή μεταξύ Φερβουαρίου 2019 και Φεβρουαρίου 2020 (ένα μικρό τμήμα αυτών των συνεντεύξεων παρουσιάστηκε στο ντοκυμαντερ μικρού μήκους ‘Antiparochi – A Short Introduction,’ https://www.youtube.com/watch?v=dvjFiopD9wA). Η έρευνα στις αγγελίες και τις διαφημίσεις έγινε από την Αιμιλία Αθανασίου. το πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος ‘Η Αντιπαροχή και οι αρχιτέκτονες (της): Ιστορίες κοινωνικών δυνάμεων, χωρικών πολιτικών και του επαγγέλματος του αρχιτέκτονα στην Ελλάδα, 1929-74’ (ARCHIPAROCHI 2018-2022) (Επιστημονικά Υπεύθυνη: Κωνσταντίνα Κάλφα). Συζητήσεις με τον ερευνητή Κυριάκο Γκλεζάκο διαφώτισαν επίσης αυτό το τμήμα της έρευνας.

[4] Βλ. για παράδειγμα «Σε κοσμοπολιτικό κέντρο θα μεταβληθή η Φαληρική ακτή», Το Βήμα, Πέμπτη 9 Φεβρουαρίου 1967, σελ.4, «Η μεγαλύτερη ελληνική πλατεία στη Ν.Σμύρνη», Το Βήμα, Κυριακή 19 Ιανουαρίου 1969, σελ.4, «Εις την Ν.Σμύρνη αυξάνονται οι όροφοι κατ’ έναν εις όλας τα περιπτώσεις», Το Βήμα, Τρίτη 14 Ιουλίου 1970, σελ.8.

[5] Aνά χρονιά: 1,17 πολυκατοικία/κατασκευαστή το 1955, 1,27 πολυκατοικία/κατασκευαστή το 1960, 1,2 πολυκατοικία/κατασκευαστή το 1965, 1,19 πολυκατοικία/κατασκευαστή το 1970. Επίσης: Συνέντευξη με τον οικονομολόγο Ηλία Κατσίκα στο πλαίσιο του προγράμματος ARCHIPAROCHI, Φεβρουάριος 2019.

[6] Οι Ν. και Ι.Μπουγιούρης έκαναν δύο πολυκατοικίες (το 1935 και 1937) και ο Β.Χανιώτης τέσσερις (1931, 1939, 1940, 1941). Σημειώνεται ότι από τυχαίο δειγματοληπτικό έλεγχο σε αγγελίες «ζητείται αντιπαροχή» εντοπίστηκε η εταιρία «Χανιώτης-Καθρέπτης» σε 5 αγγελίες του 1964 (Ελευθερία 5, 10 και 14 Μαρτίου και Το Βήμα 5 Ιουλίου και 15 Αυγούστου) να ζητά οικόπεδα στις περιοχές Πατήσια, Κυψέλη, Αχαρνών, επί αντιπαροχή.

[7] Ας ληφθεί, προς επίρρωση, εδώ υπόψη το ότι για το διάστημα μεταξύ 1945-1975 έχουν εντοπιστεί σε τυχαίο δειγματοληπτικό έλεγχο στις εφημερίδες (αγγελίες και διαφημίσεις) τουλάχιστον δεκαέξι ακόμα επιχειρήσεις οικοδόμησης πολυκατοικιών, που δεν έχουν εντοπιστεί στις άδειες στα συγκεκριμένα έτη που εξετάζουμε (κάποιες με αξιοσημείωτη δράση όπως ο «Πιστωτικός οικοδομικός οργανισμός Μιχ.Παπαηλίας-Χρ.Μοσχανδρέας και Σία» ή οι «Οικοδομικές επιχειρήσεις Γεωργίου Σακκέτου»).

[8] Από τους υπόλοιπους κατασκευαστές, για 9 δεν μπορεί να εξαχθεί συμπέρασμα καθώς το όνομα της εταιρίας δεν είναι ονοματεπώνυμο (πχ. ΕΣΤΙΑ Ο.Ε.).

[9] Στο σύνολο των χαρτογραφημένων αδειών, 156 άδειες έχουν υπογραφή «μηχανικών» που δεν κατέστη δυνατό να εντοπιστούν στα μητρώα του ΤΕΕ.

[10] Τις 2.712 χαρτογραφημένες άδειες υπέγραψαν συνολικά 1.334 μηχανικοί (αρχιτέκτονες και πολιτικοί μηχανικοί). Σημειώνεται επίσης ότι ο λόγος του συνολικού αριθμού μηχανικών όλων των αδειών προς τους μηχανικούς που υπογράφουν τις πιθανές αντιπαροχές είναι ίδιος και για τους αρχιτέκτονες και για τους μηχανικούς (=1,9).

[11] Μέχρι και το 1967 οι σπουδάζοντες πολιτικοί μηχανικοί είναι το 1/3 του συνόλου των σπουδαστών όλων των υπολοίπων Σχολών του ΕΜΠ. Βλ. http://www.civil.ntua.gr/info/history/ και Σαρηγιάννης 1977, 64-91.

[12] Ευχαριστούμε τον Γεώργιο Σαρηγιάννη για την άδεια δημοσίευσης της πληροφορίας.

[13] Ο δεύτερος πιο δραστήριος πολιτικός μηχανικός, ο Χαράλαμπος Βωβός (γεν. 1934, πτυχίο 1957), με 12 άδειες σε πιθανές αντιπαροχές, είναι ο γνωστός κατασκευαστής της «Μπάμπης Βωβός Ελληνική Τουριστική Α.Ε.» (1974), η οποία τον Αύγουστο του 1999 μετονομάσθηκε σε «Μπάμπης Βωβός – Διεθνής Τεχνική Α.Ε.» (http://www.babisvovos.gr/home.asp?pg=glance, https://el.wikipedia.org/wiki/Μπάμπης_Βωβός).

[14] Μάλιστα, πρόσφατες έρευνες αποκάλυψαν ότι ακόμη και γνωστοί αρχιτέκτονες όπως ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης και οι Σουζάνα και Δημήτρης Αντωνακάκης είχαν βαθιά εμπλακεί, για διάφορους λόγους και με διαφορετικούς τρόπους, στην κατασκευή πολυκατοικιών με αντιπαροχή (Kalfa και Alifragkis 2022, Kalfa και Theodosis 2022). Εξάλλου, οι οικοδομικές άδειες που μελετήσαμε υπογράφηκαν, μεταξύ άλλων, από ορισμένους από τους πιο διάσημους αρχιτέκτονες της εποχής.

[15] Όπως συνάγεται από την έρευνα μας στις άδειες οικοδομών και τις μικρές αγγελίες.

[16] Είναι χαρακτηριστικό ότι η κατασκευαστική «Ζυγός Α.Τ.Ε» του Οργανισμού Δοξιάδη, που έχτιζε πολυκατοικίες της αντιπαροχής, «κατασκόπευσε» στις αρχές Δεκέμβρη του 1970 τις επιχειρήσεις Κάκκαβα, με στόχο να διδαχθεί τα «μυστικά της επιτυχίας» (Kalfa και Theodosis 2022).

[17] Το ότι οι «Χαϊμαλάς-Γλυνός» δούλευαν με αντιπαροχές, στις περιοχές Κυψέλη, παρόδους Πατησίων και Αχαρνών επιβεβαιώνεται και από σχετικές αγγελίες στην εφημερίδα Το Βήμα (βλ. για παράδειγμα: 27 Νοεμβρίου 1964, 18 Φερβουαρίου 1965,  14 Ιουνίου και 31 Δεκεμβρίου 1967).

[18] Σημειώνεται ότι για την μελέτη αυτών των δύο παραδειγμάτων αναζητήθηκαν ακόμα στοιχεία από αγγελίες και διαφημίσεις των δύο επιχειρήσεων και ειδικά από τις εφημερίδες Το Βήμα, Μακεδονία, Οικονομικός Ταχυδρόμος, Ελεύθερος Κόσμος.

Διαφορετική επίδραση στις τιμές των δεικτών φαίνεται να έχει η χωροθέτηση των Δομών Ελαιώνα, Σχιστού, Σκαραμαγκά και Λαυρίου (χάρτης 3). Ο ΔΑ αυξάνεται κατά 4,8% επιπλέον (δηλαδή, από 0,5256 σε 0,5500) όταν στις εκτιμήσεις ληφθούν υπόψη και άτομα από τη Μέση Ανατολή που εντοπίζονται στα Δομές. Η αύξηση των τιμών του ΔΑ για εθνότητες από τη Μέση Ανατολή λόγω του περιορισμού τους σε Δομές είναι υπερδιπλάσια από την αύξηση που αναφέρθηκε για τους δικαιούχους της ESTIA. Ο δείκτης ανομοιότητας αυξάνεται επίσης κατά 2,7% επιπλέον (δηλαδή, από 0,5075 σε 0,5211) όταν στις εκτιμήσεις περιλαμβάνονται άτομα από την Ευρύτερη Μέση Ανατολή που εντοπίζονται στα Δομές. Η αύξηση των τιμών του ΔΑ για εθνότητες από την Ευρύτερη Μέση Ανατολή είναι σχεδόν πενταπλάσια από την αύξηση που αναφέρθηκε για τους δικαιούχους της ESTIA. Τέλος οι αλλαγές στον ΔΑ είναι σχεδόν μηδενικές για όλες τις άλλες εθνότητες.

Οι τιμές των δεικτών κεντρικότητας αντικατοπτρίζουν την περιφερειακή τοποθεσία της πλειονότητας των Κέντρων (Χάρτης 3). Ο Πίνακας 2 δείχνει μια σημαντική μείωση στις τιμές των ΔΑΚ και ΔΣΚ συγκέντρωσης που αφορά, πρώτον, τις εθνότητες από τη Μέση Ανατολή (βλ. Σύριοι) οι οποίοι μεταφέρθηκαν από τα σύνορα της χώρας στις πιο απομακρυσμένες τοποθεσίες και, δεύτερον, εθνότητες για την Ευρύτερη Μέση Ανατολή (βλ. Αφγανοί).

Χάρτης 3: Χωροθέτηση και εθνοτική σύνθεση των Δομών Προσωρινής Υποδοχής στην Αττική τον Ιανουάριο του 2018

Πηγή: UNHCR 2018

Κατακερματισμός, ελλείμματα υποδομών και διαχείριση της εκκρεμότητας

Από την ομάδα εστίασης με τους διάφορους φορείς που εμπλέκονται στην διαχείριση των υποδομών της υποδοχής, προκύπτει μια κριτική αποτίμηση του ESTIA, με έμφαση στο γεγονός ότι δεν επρόκειτο για ένα ενταξιακό πρόγραμμα, αν και ανοίγει διαύλους  για την ένταξη και συμβάλλει στη δημιουργία δικτύων που θα μπορούσαν να την υποστηρίξουν. Η συρρίκνωση των δυνατότητων συμπερίληψης ξεκινούσε από την ίδια την χρηματοδότηση αφού αυτή δεν επέτρεπε ενταξιακές δράσεις. Επίσης, δεν υπήρχε κεντρικός σχεδιασμός των προγραμμάτων και αντίστοιχοι οικονομικοί πόροι. Κατ’ επέκταση, τα προγράμματα προσαρμόζονταν στις περιορισμένες χρηματοδοτικές ευκαιρίες σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Οι δυνατότητες χρηματοδότησης εξαρτιόταν από το είδος των φορέων. Οι διεθνείς οργανώσεις είχαν μεγαλύτερη πρόσβαση σε χρηματοδοτήσεις,  ενώ οι δημόσιοι φορείς προσέκρουαν σε διάφορα αναχώματα.

Οι επιμέρους δράσεις συμμορφώνονταν σε  μια διαχειριστική λογική, καθώς φαίνεται από το πως ανοιγοκλείναν Δομές κι αυξομειώνονταν η χωρητικότητα τους, χωρίς σχεδιασμό, ως αποτέλεσμα πολιτικών διαπραγματεύσεων, τόσο σε επίπεδο ευρωπαϊκό όσο και σε εθνικό και τοπικό (Χάρτης 1). Η διαχειριστική λογική ενισχύονταν αφενός από την υπολειμματική κουλτούρα διαχείρισης των κοινωνικών προβλημάτων και τα διερευνόμενα χάσματα στο ελληνικό σύστημα κοινωνικής προστασίας που αποδιαρθρώθηκε από τις πολιτικές λιτότητας, και αφετέρου, από τον αποτρεπτικό χαρακτήρα της προσφυγικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Κουραχάνης, 2019). Ειδικότερο ζήτημα αποτέλεσε η αποκέντρωση υπηρεσιών χωρίς πόρους προς την τοπική αυτοδιοίκηση και η αυξανόμενη γραφειοκρατικοποίηση των διαδικασιών πρόσβασης των αιτούντων άσυλο σε οικονομική αρωγή και υπηρεσίες (Stratigaki, 2022).

Στα εργαστήρια με φορείς της αυτοδιοίκησης και ΜΚΟ καταγράφηκε μια αμηχανία ως προς την στοχοθεσία των παρεμβάσεων: ο στόχος της αυτονομίας παρουσιάστηκε προσφορότερος στις τρέχουσες συνθήκες ενώ ο στόχος της ένταξης παρουσιάστηκες ως δυσχερής. Η  ασάφεια που πλαισιώνει το ευρύτερο σύστημα υποδοχής και η επισφάλεια που δημιουργεί ο τρόπος που εφαρμόζονται οι συγκεκριμένες πολιτικές (πότε θα μεταβούν από το ένα πρόγραμμα στο άλλο, μέχρι πότε δικαιούνται τι κτλ.) τοποθετούν τον πληθυσμό στον οποίο απευθύνονται σε μια εκκρεμή κατάσταση (Arapoglou and Gounis, 2017; Papatzani et al, 2022). Αυτή η εκκρεμής κατάσταση είναι αποτρεπτική ενός κινήτρου για παραμονή σε έναν τόπο, και γενικότερα αποτρεπτική από τις διαδικασίες αυτές που θα βοηθούσαν τους ανθρώπους να προγραμματίσουν τις ζωές τους.

Ένα πολύ σημαντικό και δομικό πρόβλημα που διαπιστώθηκε με το ESTIA είναι ότι η μεγάλη ανασφάλεια προκύπτει στους ωφελούμενους στο σημείο της αναγνώρισης της ιδιότητας του πρόσφυγα. Το οξύμωρο εδώ είναι ότι τα άτομα γίνονται πιο ευάλωτα από τη στιγμή της αναγνώρισης, δεδομένου ότι σταματάει το πλαίσιο που τα στηρίζει, χωρίς να έχουν προλάβει να αναπτύξουν μηχανισμούς αυτονόμησης. Ένα άλλο σημαντικό πρόβλημα για τις διαδικασίες ένταξης αποτελούσε το ότι προτεραιότητα στο πρόγραμμα είχαν οι ευάλωτες περιπτώσεις των οποίων η αυτονόμηση καθίσταται μακρόχρονη επειδή έχουν μεγάλη ανάγκη υποστήριξης. Επιπλέον, η οικονομική ανάκαμψη και προσδοκίες προσόδου από βραχυχρόνιες μισθώσεις συρρίκνωσαν το διαθέσιμο απόθεμα διαμερισμάτων για τη φιλοξενία αιτούντων άσυλο και προσφύγων.

Δημιουργία και επέκταση υποδομών: συνέχειες και ασυνέχειες

Η λειτουργία διαμερισμάτων φιλοξενίας μέσα στον ιστό των πόλεων και η συσπείρωση γύρω από αυτά, μεταξύ άλλων, υπηρεσιών υγείας, εκπαίδευσης και απασχόλησης από ΜΚΟ και φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης δημιούργησε παρόλα τα παραπάνω, μια παρακαταθήκη στρατηγικών συμπερίληψης που θα μπορούσε να αφορά πέρα από μετανάστες και μετανάστριες και έναν ευρύτερο πληθυσμό που βρίσκεται σε μια επισφαλή κατάσταση διαβίωσης.

Η τελευταία πηγή που χρησιμοποιήθηκε σε αυτήν την ανάλυση δημιουργήθηκε μεταξύ Σεπτεμβρίου και Δεκεμβρίου 2020 [3] και καταγράφει το δίκτυο υπηρεσιών που συνδέεται με τις ανάγκες των μεταναστών. Μέσα από μια εκτενή διαδικτυακή έρευνα καταγράφηκαν 546 υπηρεσίες που παρέχονταν από 47 οργανισμούς. Η διεξαγωγή συνεντεύξεων, με την χρήση ερωτηματολογίου, με κάθε οργανισμό που εξακολουθούσε να λειτουργεί οδήγησε στην επαλήθευση της παροχής των 335 υπηρεσιών από 23 οργανισμούς (Πίνακας 3). Η εκπαίδευση και η υποστήριξη (γενικά) είναι οι σημαντικότερες υπηρεσίες ενώ η ανάλυση αυτή ανέδειξε μια σημαντική διαφοροποίηση στην εσωτερική λειτουργία των οργανισμών, ορισμένοι παρέχουν τις υπηρεσίες τους στο χώρο φιλοξενίας των ενδιαφερόμενων ενώ άλλοι διαθέτουν χώρο υποδοχής. Το τελευταίο οδηγεί στην αύξηση της κινητικότητας μεταναστών και γενικά ευάλωτων κοινωνικών ομάδων σε  συγκεκριμένες γειτονιές της πόλης, άσχετα του τόπου διαμονής τους, τροφοδοτώντας επιπλέον την από κάτω διαμόρφωση υποδομών και δικτύων.

Πίνακας 3: Κατανομή καταγεγραμμένων υπηρεσιών βάσει εξειδίκευσης

Πηγή: Έρευνα διαδικτύου και συνεντεύξεις στο πλαίσιο του προγράμματος Πόλεις Συμπερίληψης/ Inclusive cities

Η χωροθέτηση των οργανισμών που καταγράφηκαν (Χάρτης 4) επιβεβαιώνει ότι το πρόγραμμα ESTIA δημιούργησε, σε κεντρικές περιοχές, ένα υποστηρικτικό δίκτυο, πρωτίστως μέσω της χωρικής συσπείρωσης των φορέων που ανέλαβαν την υλοποίηση του. Το δίκτυο αυτό μπορεί να θεωρηθεί συμπληρωματικό με τη δημιουργία κοινών υποδομών οργανώσεων αλληλεγγύης από τα κάτω, παρότι αυτές συχνά διέπονται από διαφορετικές αρχές ενώ μετά το 2019 συστηματικά καταστράφηκαν από επιχειρήσεις αστυνόμευσης (Tsavdaroglou & Lalenis, 2022).

Στον χάρτη 4 απεικονίζεται το δίκτυο υπηρεσιών, συνδεδεμένων με τις λειτουργίες και τις ανάγκες των μονάδες φιλοξενίας, που διαμορφώθηκε προκειμένου να εκπληρωθούν οι προτεραιότητες της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες για αστικά καταλύματα.Η εγκατάσταση  ΜΚΟ και ανθρωπιστικών οργανώσεων ήταν ζωτικής σημασίας για το σχηματισμό και την επέκταση αυτού του δικτύου κυρίως εντός των γειτονιών φιλοξενίας δικαιούχων. Επίσης, μικρότερες φιλανθρωπικές οργανώσεις και οργανώσεις αλληλεγγύης εγκαταστάθηκαν στις περιοχές αυτές για να παράσχουν και αυτές τις υπηρεσίες τους. Όπως είναι αναμενόμενο, κυρίως για λόγους άμεσης γειτνίασης με τους ενδιαφερόμενους, η χωροθέτηση των οργανισμών που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σε εξειδικευμένες μεμονωμένες μονάδες (ανοιχτό πράσινο) – που διαθέτουν δηλαδή κάποιον χώρο υποδοχής ενδιαφερόμενων – ορίζει σε μεγάλο βαθμό το δίκτυο αυτό. Στις περισσότερες περιπτώσεις, στις ίδιες κεντρικές περιοχές, εντοπίζουμε και την έδρα οργανώσεων (σκούρο πράσινο) που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους κατευθείαν μέσα στις μονάδες διαμονής. Η ύπαρξη του ίδιου μοντέλου και η επιλογή τους να εγκατασταθούν στις περιοχές αυτές παρότι η χωροθέτηση τους δεν σχετίζεται με την καλύτερη λειτουργία τους, αναδεικνύει ακόμα περισσότερο την σημασία ένταξης στο δίκτυο αυτό. Τέλος είναι αξιοσημείωτο, πρώτον, ότι αυτό το δίκτυο βασίστηκε κυρίως σε φιλανθρωπικούς οργανισμούς και ιδιωτικούς φορείς λόγω των περιορισμένων δυνατοτήτων των δημόσιων φορέων και της έλλειψης χρηματοδότησης και, δεύτερον, ότι οι κοινωνικές εγκαταστάσεις αναπτύχθηκαν σε αστικές γειτονιές αφίξεων και όχι κοντά σε κατασκηνώσεις (όπου οι βασικές υπηρεσίες προσφέρθηκαν επίσης τυχαία από ανθρωπιστικές οργανώσεις εντός των εγκαταστάσεων).

Χάρτης 4: Δίκτυο υπηρεσιών συνδεδεμένων με τα προγράμματα φιλοξενίας στην Αθήνα

Πηγή: Έρευνα διαδικτύου και συνεντεύξεις στο πλαίσιο του προγράμματος Πόλεις Συμπερίληψης/ Inclusive cities

Η δημιουργία τάξεων υποδοχής φαίνεται επίσης ότι ενίσχυσε τις τοπικές δράσεις συσπείρωσης και αλληλεγγύης. Η σχολική κοινότητα συχνά αναλάμβανε έναν ρόλο στήριξης ολόκληρης της οικογένειας (οι γονείς δέχονται αλληλεγγύη από άλλους γονείς σε διάφορα ζητήματα) καθώς και έναν ρόλο συμπερίληψης αυτής μέσα σε μια κοινότητα. Για το λόγο αυτό, πολλοί ωφελούμενοι/ες του προγράμματος, επέλεγαν να παραμείνουν στην περιοχή που βρίσκονταν και μετά την έξοδό τους από το πρόγραμμα.

Ένα άλλο στοιχείο που προέκυψε από τα εργαστήρια με φορείς είναι το πως η ενταξιακή διάσταση του  ESTIA συνδέθηκε και με την τοπική πολιτική οικονομία ιδίως στις συνθήκες της οικονομικής κρίσης (ενοικίαση κενών κατοικιών και κτιρίων, απασχόληση νέων κοκ) . Ο μακροπρόθεσμος χαρακτήρας τέτοιων προγραμμάτων δημιουργεί διάφορες ζυμώσεις σε επίπεδο κοινωνίας αλλά και θεσμών με ζητήματα συνύπαρξης.

Οι δήμοι μπήκαν για πρώτη φορά στην διαδικασία παροχής υπηρεσιών στέγασης σε αιτούντες άσυλο. Απέκτησαν με αυτό τον τρόπο μια μεγάλη εμπειρία και δημιούργησαν ένα δίκτυο συνεργειών και συνεργασιών με άλλες υπηρεσίες, άλλους φορείς και άλλους δήμους. Ιδιαίτερα στο Δήμο της Αθήνας δημιουργήθηκαν ειδικές μονάδες συντονισμού και αναπτύχθηκαν καινοτόμες συνεργασίες με διεθνείς φορείς σε θέματα τόσο υποδοχής όσο και ένταξης (Stratigaki 2022). Επιπλέον με αφορμή την διαχείριση του προσφυγικού από διάφορους θεσμούς και φορείς αναπτύχθηκε μια γνώση γύρω από πολιτικές στέγασης διαφόρων επιπέδων η οποία δυνητικά αφορά και άλλους πληθυσμούς που το έχουν ανάγκη.

Τα ευρήματα που παρουσιάστηκαν επισημαίνουν ότι η δημιουργία των δομών φιλοξενίας και η σύνδεση τους με κοινωνικές υποδομές στον αστικό ιστό συνέβαλε στην παραγωγή γνώσης για την διαδικασία συμπερίληψης που ωστόσο συντελέστηκε σε μια κοινότητα φορέων έξω από τον πυρήνα του κεντρικού κράτους, το οποίο δεν μπόρεσε να την αξιοποιήσει .

Τα προγράμματα αυτόνομης διαβίωσης όπως το ESTIA και το HELIOS στάθηκαν αφορμή για να δημιουργηθεί μια κουλτούρα και μια παρακαταθήκη που μπορεί να αποβεί βοηθητική στην ευρύτερη συζήτηση για την συμπερίληψη στην πόλη. Μια συζήτηση που μας αναγκάζει να σκεφτούμε υλικά και συμβολικά την κίνηση και την εγκατάσταση, την αυτονόμηση και την αλληλεγγύη.  Η συζήτηση αυτή όμως διακόπηκε άγαρμπα με την παύση των ανωτέρω προγραμμάτων, τις στρατηγικές τουριστικής αναβάθμισης χωρίς συμπεριληπτικές πρόνοιες, την στρατοπεδική διάταξη των Κέντρων Υποδοχής και Ταυτοποίησης, τους καταυλισμούς στην ενδοχώρα, καθώς και τις πρόσφατα ιδρυθέντες Κλειστές Ελεγχόμενες Δομές (Parsanoglou, 2022). Κατά ένα τρόπο η αδρανοποίηση της μνήμης αλληλεγγύης και η ακύρωση των διδαγμάτων συμπερίληψης από τα προαναφερθέντα προγράμματα συμβάλλει στην «κανονικοποίηση» της στρατοπεδοποίησης (Kreichauf 2018) που προωθούν οι πολιτικές από το 2019 και ύστερα. Επιτείνει επίσης του κινδύνους πόλωσης σε περιοχές κάθετου διαχωρισμού με την ενδεχόμενη λειτουργία διπλών αγορών, από τη μια υψηλών αποδόσεων για τουριστικές μισθώσεις και εξευγενισμένη κατοικία και από την άλλη άτυπων μισθώσεων αποθέματος κακής ποιότητας για περιθωριοποιούμενες ομάδες (Arapoglou & Spyrellis forthcoming).

[1] ΕΛΚΕ Πανεπιστημίου Κρήτης: Κωδικός έργου 10735. Title: ‘Inclusive cities- infrastructures of social integration and refugee settlement’. Το έργο εντάχθηκε στο Κέντρο Ερευνών και Μελετών (Κ.Ε.ΜΕ.) για τις Ανθρωπιστικές, τις Κοινωνικές και τις Επιστήμες της Αγωγής του Πανεπιστημίου Κρήτης

[2] Ευχαριστούμε θερμά  το Γραφείο της  Ύπατης Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR) στην Ελλάδα για τη διάθεση των δεδομένων (snapshots) του προγράμματος ΕΣΤΙΑ στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.

[3] Η διαδικτυακή έρευνα, διεξαγωγή των συνεντεύξεων και η επαλήθευση των δεδομένων πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της πρακτικής ασκησης του Σταύρου Αρώνη στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ).

Για παράδειγμα, διασώζεται στις Τζιτζιφιές το συγκρότημα των 15 διώροφων πολυκατοικιών (ό.π., 185), καθώς και βόρεια από τις Τζιτζιφιές το συγκρότημα των έξι διώροφων πολυκατοικιών σε στοίχους (ό.π., 95). Επιπλέον, στο όριο του συνοικισμού Χαροκόπου, χτίστηκε, από την ΕΑΠ (όπως αναφέρουν οι Παπαδοπούλου & Σαρηγιάννης, 2006) [9],μια τριώροφη πολυκατοικία με 42 διαμερίσματα, αντίστοιχης μορφολογίας με αυτές στη νότια πλευρά της περιοχής (ό.π., 196), η οποία υπάρχει και σήμερα (Εικόνες 6α, 6β & 6γ)

Εικόνες 6α, 6β και 6γ: Η τριώροφη προσφυγική πολυκατοικία με τα 42 διαμερίσματα στη θέση των παραπηγμάτων του συνοικισμού Χαροκόπου. Στην πλευρά αυτή του κτηρίου φαίνονται τα αποτυπώματα που άφησαν οι σφαίρες εξαιτίας των αιματηρών συγκρούσεων που έλαβαν χώρα την περίοδο των Δεκεμβριανών

Πηγή: Προσωπικό αρχείο

Σύμφωνα με το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο (ΓΠΣ) του 2006 (ΦΕΚ 192Δ/13.03.2006) –καθώς και με τα προγενέστερα του 1989 (ΦΕΚ 369Δ/08.06.1989) και του 1993 (ΦΕΚ 1130Δ/16.09.1993)– στόχος ήταν η ανάδειξη των προσφυγικών περιοχών και η προώθηση μελέτης για την ανάπλασή τους. Ωστόσο, δεν έχει υλοποιηθεί κάποιο πρόγραμμα, με αποτέλεσμα τα συγκροτήματα που διασώζονται να βρίσκονται σε κακή κατάσταση (Παπαδοπούλου & Σαρηγιάννης, 2006:95,185) εξαιτίας της αδυναμίας των ιδιοκτητών [10] να τα συντηρήσουν. Η παροχή βοήθειας προς τους ιδιοκτήτες διαμερισμάτων σε περιοχές με συγκροτήματα προσφυγικών πολυκατοικιών, για να συντηρήσουν τις κατοικίες τους και τους κοινόχρηστους χώρους είναι ένα μείζον ζήτημα που αποτελεί πάγιο αίτημα των ιδιοκτητών (Myofa, 2023).

Χάρτης 2: Τα συγκροτήματα προσφυγικών πολυκατοικιών που διασώζονται μέχρι σήμερα στην Καλλιθέα

Πηγή δεδομένων: Παπαδοπούλου και Σαρηγιάννης 2006, επιτόπια έρευνα

Μεταπολεμική περίοδος στην Καλλιθέα

Τη μεταπολεμική περίοδο και κυρίως από τη δεκαετία του 1960 έως τη δεκαετία του 1980, ο πληθυσμός της Καλλιθέας διπλασιάστηκε (βλ. γράφημα 1) εξαιτίας της εσωτερικής μετανάστευσης. Γηγενείς από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, ήδη από τη δεκαετία του 1950, άρχισαν να εισρέουν στην Καλλιθέα με στόχο την αναζήτηση εργασίας στις βιομηχανικές μονάδες της περιοχής. Επομένως, ενώ η κοινωνική φυσιογνωμία της Καλλιθέας μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1950 διατηρούσε τα χαρακτηριστικά της προηγούμενης περιόδου, δηλαδή συνέχιζε να αποτελεί τον τόπο κατοικίας διανοούμενων και καλλιτεχνών, η μετεξέλιξή της σε εμπορικό και βιοτεχνικό κέντρο με τη δημιουργία πολλών καταστημάτων και βιοτεχνιών προσέλκυσε εργαζόμενους αυτών των κλάδων στην περιοχή (Γεωργιτσογιάννη κ.ά. 2005, 346).

Γράφημα 1: Πληθυσμιακή εξέλιξη Καλλιθέας την περίοδο 1928-1981

Πηγή δεδομένων: Οι αντίστοιχες απογραφές πληθυσμού-κατοικιών

Εικόνα 7. Διαφημίσεις των γνωστών βιοτεχνιών ΙΖΟΛΑ και ΕΛ.ΒΙ.ΕΛΑ που έδρευαν στην Καλλιθέα

Πηγή: Γεωργιτσογιάννη 2003, 15 (ΙΖΟΛΑ: διαφήμιση σε μακέτα του Φωκίωνα Δημητριάδη, δημοσιευμένη το 1950 στη «Βιομηχανική Επιθεώρηση»/ ΕΛΒΙΕΛΑ: απλή διαφήμιση στο δελτίο του ΕΒΕΑ το 1939)

Κάποιες από τις βιοτεχνίες είχαν εγκατασταθεί στην Καλλιθέα πριν από τον Β’ ΠΠ, ενώ κάποιες άλλες εγκαταστάθηκαν μεταπολεμικά. Μερικές από τις πιο ονομαστές ήταν η ΙΖΟΛΑ, εταιρία κατασκευής οικιακών ηλεκτρικών συσκευών με έδρα τις Τζιτζιφιές, η Ελληνική Βιομηχανία Ελαστικού (ΕΛ.ΒΙ.ΕΛΑ) [11] (Εικόνα 7), η κλωστοϋφαντουργία Πειραϊκή-Πατραϊκή, η επιπλοποιία Σαρίδης (Εικόνα 8) (Λερίου & Μουρουγκλού 2006, 213-215).

Εικόνα 8: Φωτογραφία της βιομηχανίας Ψάλτη-Ξυλουργικές επιχειρήσεις (του μετέπειτα γνωστού εργοστασίου επίπλων Σαρίδη) στη λεωφόρο Συγγρού κοντά στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

Πηγή: Γεωργιτσογιάννη 2003, 13 (φωτ.: αρχείο Νίκου Φ. Πολίτη)

Ωστόσο, μετά το 1960 έκλεισαν οι βιομηχανικές μονάδες οι οποίες απασχολούσαν σημαντικό αριθμό κατοίκων της Καλλιθέας (όπως η ΙΖΟΛΑ, η Πειραϊκή-Πατραϊκή και η ΕΛ.ΒΙ.ΕΛΑ), με αποτέλεσμα να αλλάξει η σύνθεση του πληθυσμού και ο χαρακτήρας της περιοχής να μετατραπεί σε εμπορικό κέντρο, το οποίο κάλυπτε όχι μόνο τις ανάγκες των κατοίκων της, αλλά και της ευρύτερης περιοχής. Από τη δεκαετία του 1970 η πλειονότητα των κατοίκων της Καλλιθέας είναι υπάλληλοι του ευρύτερου δημόσιου τομέα, επαγγελματοβιοτέχνες, ελεύθεροι επαγγελματίες και μικροεισοδηματίες (Λερίου & Μουρουγκλού 2006, 247).

Επίσης, η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού της Καλλιθέας τη μεταπολεμική περίοδο δημιούργησε νέες ανάγκες για περισσότερες κατοικίες. Για την εξυπηρέτηση των αναγκών αυτών ανεγέρθηκαν πολλές πολυκατοικίες με το σύστημα της αντιπαροχής, είτε σε κενά οικόπεδα, είτε κατεδαφίζοντας αρκετές από τις παλιές μονώροφες ή διώροφες οικοδομές της περιοχής. Η έντονη ανοικοδόμηση μετέτρεψε σταδιακά την Καλλιθέα σε μια πυκνοδομημένη περιοχή με υψηλά κτήρια και υψηλή πυκνότητα κατοίκησης. Ενδεικτικά, ενώ το 1951 η Καλλιθέα ήταν η έκτη πιο πυκνοκατοικημένη περιοχή της Αθήνας, το 1991 έγινε η πιο πυκνοκατοικημένη περιοχή της Αθήνας (Κοτζαμάνης 1997) και το 2011 ολόκληρης της Ελλάδας (ΕΛΣΤΑΤ 2012, 2).

Επιπλέον, σημαντική εξέλιξη στη μεταπολεμική περίοδο, η οποία καθόρισε την πορεία της περιοχής είναι η μετεγκατάσταση πολλών προσφυγικών οικογενειών τη δεκαετία του 1970 από την Καλλιθέα στις γειτονικές περιοχές του Ταύρου και της Νέας Σμύρνης, καθώς και στον Περισσό (Λερίου & Μουρουγκλού 2006, 247). Το προσφυγικό στοιχείο της περιοχής άρχισε σταδιακά να ελαττώνεται. Η αναζήτηση καλύτερης ποιότητας κατοικίας, σε συνδυασμό με την σταδιακή εμπορευματοποίηση του τρόπου απόκτησης της (κυρίως μέσω της αύξησης του τραπεζικού δανεισμού) (Maloutas 2003), που αύξησε τη στεγαστική κινητικότητα, οδήγησε ορισμένους από του πιο ευκατάστατους κατοίκους της περιοχής να αναζητήσουν στεγαστικές λύσεις πέρα από την Καλλιθέα.

Συμπερασματικά

Το αρχικό σχέδιο να γίνει η Καλλιθέα πρότυπο προάστιο, αντίστοιχο με τις εργατικές συνοικίες της Γαλλίας, δεν πραγματοποιήθηκε. Αρχικά έγινε τόπος παραθεριστικής κατοικίας για ανώτερα κοινωνικο-επαγγελματικά στρώματα της Αθήνας και στις αρχές του 20^ου αιώνα μετατράπηκε σε τόπο κατοικίας ευρύτερων μεσαίων αλλά και χαμηλότερων-εργατικών στρωμάτων. Η μαζική εισροή των προσφύγων του 1922 άλλαξε ριζικά την οικιστική και κοινωνική φυσιογνωμία της περιοχής. Συνοικίες προηγουμένως αδόμητες κατοικήθηκαν από τους πρόσφυγες δίνοντας μια νέα «πνοή» και χροιά στην περιοχή. Επιπλέον, τη μεταπολεμική περίοδο και ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 1960, η εσωτερική μετανάστευση αγροτικού πληθυσμού επηρέασε έντονα την ανάπτυξη της Καλλιθέας. Η ανοικοδόμηση της περιοχής με το σύστημα της αντιπαροχής είχε ως αποτέλεσμα την πύκνωση και επέκταση του ιστού της περιοχής και συνέβαλε καθοριστικά στη δημιουργία των προβλημάτων που αντιμετωπίζει σήμερα η Καλλιθέα, όπως η πυκνή δόμηση και η απουσία ελεύθερων χώρων.

Ευχαριστίες

Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον κάτοικο Καλλιθέας καθηγητή Μουσικής κ. Γεώργιο Βουτσίνο για το υλικό που μοιράστηκε μαζί μου καθώς και την ευγενική προσφορά του να μου δώσει αντίγραφα χαρτών της Καλλιθέας, που διαθέτει στη συλλογή του. Επίσης ευχαριστώ την Δρ. Εβελίν Ντυρίε, Μέλος Ε.ΔΙ.Π. του Τμήματος Γεωγραφίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου για τα εύστοχα σχόλια που έκανε διαβάζοντας το κείμενο στην ελληνική και στην αγγλική εκδοχή του.Τέλος, ευχαριστώ τη Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού που μου έδωσε άδεια για τη δημοσίευση του εξαιρετικού τοπογραφικού χάρτη Καλλιθέας-Μπραχαμίου.

[1] Πριν την κατοίκηση της η έκταση χρησιμοποιούταν μόνο για την καλλιέργεια κριθαριού από τους κατοίκους της Πλάκας, όπως αναφέρει ο Κασιάνης (1996: 17).

[2] Οι οικογένειες Φιλάρετου και Λασκαρίδη θεωρούνται «θεμελιωτές της σύγχρονης Καλλιθέας» (Λερίου & Μουρουγκλού 2006, 61). Ο τόπος όπου εγκαταστάθηκαν αποτελεί τον αρχικό πυρήνα κατοίκησης της Καλλιθέας (ό.π.).

[3] Μεγάλος αριθμός κατοίκων εργάζονταν ως υπάλληλοι της Εταιρείας Ηλεκτρικών Τροχιοδρόμων που είχε τις εγκαταστάσεις της στην περιοχή από το 1886 (Λερίου & Μουρουγκλού 2006, 65).

[4] Το 1928 η Κοινότητα Καλλιθέας περιλάμβανε επίσης τη Νέα Σμύρνη και τις Τζιτζιφιές.

[5] Οι Δήμοι Αθηναίων και Πειραιώς και η Κοινότητα Καλλιθέας δέχθηκαν το 93% των προσφύγων (Μυωφά & Σταυριανάκης 2019, 150).

[6]Το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (ΤΠΠ), η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ) και το Υπουργείο Πρόνοιας (βλ. περισσότερα Μυωφά, 2021).

[7] Αποτελούσε ένα σύστημα κοινοπραξίας μικρών ιδιοκτητών γης και κατασκευαστικών εταιρειών με στόχο την ανέγερση πολυκατοικιών με το χαμηλότερο δυνατό κόστος (Αντωνοπούλου 1991).  Το σύστημα της αντιπαροχής βασιζόταν στη συμφωνία μεταξύ του οικοπεδούχου και του κατασκευαστή – εργολάβου με στόχο την κατασκευή πολυκατοικίας και τη διανομή των διαμερισμάτων στους εμπλεκόμενους ανάλογα με τη συμμετοχή τους στην επένδυση (Θεοχαροπούλου 2017).

[8] Ο Αναστάσιος Κ. Κατσιμήδης (1864-1913) κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής του σταδιοδρομίας υπηρέτησε ως αξιωματικός της Χαρτογραφικής Υπηρεσίας Στρατού. Έπεσε ηρωικά μαχόμενος το 1913 κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, ως Διοικητής Τάγματος, στη μάχη Κιλκίς-Λαχανά. Ήταν ο συγγραφέας ενός εξαιρετικού συγγράμματος στρατιωτικής τοπογραφίας το οποίο εκδόθηκε το 1903 και χρησιμοποιήθηκε μεταξύ άλλων, στη θεωρητική και πρακτική εκπαίδευση των σπουδαστών της Σχολής Υπαξιωματικών

[9] Ωστόσο, το πιο πιθανό είναι το κτήριο αυτό είτε να χτίστηκε εξ ολοκλήρου από το Υπουργείο Πρόνοιας είτε η ανέγερσή του να ολοκληρώθηκε από αυτό, αφού η ΕΑΠ έπαψε να λειτουργεί το 1930 πριν μπει δηλαδή σε εφαρμογή ο νόμος για την ιδιοκτησία σε ορόφους. Άλλωστε η ΕΑΠ δεν ασχολήθηκε με την κατασκευή πολυώροφων κτηρίων. Οι πρώτες προσφυγικές πολυκατοικίες άρχισαν να χτίζονται το 1934 από το Υπουργείο Πρόνοιας (Λεοντίδου 2001, 233).

[10] Η αδυναμία αυτή είναι είτε οικονομική είτε αδυναμία συμφωνίας με τους υπόλοιπους συνιδιοκτήτες.

[11] Κατασκεύαζε τα ονομαστά αθλητικά παπούτσια της εποχής, τις «ελβιέλες».

Η Urban Wildlife Service (αστική πανίδα) δημιουργήθηκε το 2004, την εποχή των Ολυμπιακών Αγώνων, για τη διαχείριση του «προβλήματος» των αδέσποτων σκύλων. Αποστολή της είναι να εκπαιδεύει τους κατοίκους σχετικά με την καλή μεταχείριση των ζώων, να διασφαλίζει το σεβασμό στην αντιμετώπιση των ζώων στην πόλη και να διαχειρίζεται τα αδέσποτα που βρίσκονται σε δημόσιους χώρους. Τα γραφεία της σχετικής δημοτικής υπηρεσίας είναι στο κέντρο της Αθήνας (στου Ψυρρή), ενώ στη βιομηχανική περιοχή του Ελαιώνα / Βοτανικού άνοιξε δημοτικό καταφύγιο για αδέσποτα το 2021. Στο αέτωμα του καταφυγίου υπάρχει street art τοιχογραφία που απεικονίζει τον Σωκράτη, ένα αδέσποτο σκύλο από την περιοχή της Πλάκας γνωστό σε πολλούς Αθηναίους, του οποίου ο θάνατος έγινε ευρέως γνωστός στους κύκλους της υπεράσπισης των ζώων. Δίπλα στον Σωκράτη βρίσκεται μια γάτα, ένα ακόμη συμβολικό ζώο της αστικής ζωής της Αθήνας (εικόνα 5).

Εικόνα 5: Η Αθήνα ανάμεσα σε σκύλους και γάτες: το αέτωμα του νέου δημοτικού καταφυγίου στον Ελαιώνα / Βοτανικό

Πηγή: C. Dillenseger 2021

Το καταφύγιο προορίζεται για τη φιλοξενία κυρίως αδέσποτων ή εγκαταλελειμμένων σκύλων που προορίζονται για υιοθεσία από ιδιώτες ή τουρίστες. Εάν αυτός ο σημαντικός και πρόσφατος εξοπλισμός έχει την αξία του ότι υπάρχει, παραμένει σχετικά μικρός και η τοποθέτησή του σε μια αραιοκατοικημένη, υποβαθμισμένη και απόμακρη θέση από το κέντρο μπορεί να δώσει την αίσθηση του χωρικού υποβιβασμού της υπόθεσης των ζώων. Όπως φαίνεται στο παρακάτω σχήμα, το καταφύγιο των αδέσποτων μπήκε σε ένα σχετικά στενό χώρο ανάμεσα στο μεγάλο στρατόπεδο μεταναστών του Ελαιώνα (που έχει ήδη απομακρυνθεί έξω από τον αστικό ιστό), ένα χώρο αποθήκευσης κάδων απορριμμάτων και απορριμματοφόρων και στη μέση μιας βιομηχανικής περιοχής όπου κινούνται πολλοί ανακυκλωτές, μια δραστηριότητα κοινωνικά υποτιμημένη στην Ελλάδα την οποία εξασκούν κυρίως μέλη μειονοτικών ομάδων, όπως οι Ρομά. Συνεπώς, μετανάστες, απόβλητα και αδέσποτα τοποθετούνται στον ίδιο χώρο: ανεπιθύμητες οντότητες προς διαχείριση, αλλά μέρος της πόλης που πρέπει να είναι ικανοποιημένες με μια ζωή στο περιθώριο της.

Γράφημα 1: Η Χωρική Υποβάθμιση των Ανεπιθύμητων στον Ελαιώνα

Πηγή: C. Dillenseger 2021

Όλοι που μίλησα, στο δήμο ή σε συλλόγους υπεράσπισης ζώων, είναι γυναίκες. Σύμφωνα με τις ίδιες, οι άνδρες δεν απουσιάζουν εντελώς, αλλά όσα μου είπαν επιβεβαιώνουν ότι η διαχείριση των αδέσποτων γάτων στην Αθήνα είναι κυρίως δουλειά γυναικών: «Τα περισσότερα μέλη μας είναι γυναίκες. Γενικά στην Ελλάδα, οι περισσότεροι εθελοντές για την προστασία των ζώων είναι γυναίκες» (Συνέντευξη στον σύλλογο 9Lives Greece, Απρίλιος 2020). Η επένδυση των γυναικών στους οικολογικούς στόχους και στην έγνοια για τους άλλους (τη φροντίδα, (Tronto, 1993)) έχει τεκμηριωθεί ευρέως στις κοινωνικές επιστήμες. Οι φιλόσοφοι Catherine Larrère (2012) και Emilie Hache (2016) χρησιμοποιούν τον όρο οικοφεμινισμός για να προσδιορίσουν αυτήν την πραγματικότητα. Στην Αθήνα, η διαχείριση των αδέσποτων γάτων απεικονίζει απόλυτα αυτήν την έννοια του οικοφεμινισμού.

Η αιλουροειδής οικολογία της Αθήνας ως κληροδότημα: από το συνηθισμένο στον τουρισμό σε Θησείο και Πλάκα

Αν η παρουσία των αιλουροειδών μπορεί να φαίνεται ασήμαντη, ακόμη και αόρατη, στα μάτια των περισσότερων Αθηναίων επειδή είναι καθημερινή και συνηθισμένη, αυτό δεν ισχύει για τους ξένους παρατηρητές (εμού συμπεριλαμβανομένου), κάτι που έχουν αντιληφθεί και ορισμένοι παράγοντες του τουρισμού. Πράγματι, πέρα ​​από την απλή παρουσία των ίδιων των γάτων σε όλη την πόλη, η Αθήνα είναι επίσης γεμάτη από σκηνοθετημένες εικόνες και αφηγήσεις που αφορούν τις γάτες.

Εικόνες 6 & 7: Οι γάτες, κλασικό θέμα street art στους δρόμους της Αθήνας σε Πανεπιστήμιο και Κολωνάκι

Πηγή: C. Dillenseger 2021

Πρώτα απ’ όλα, μια ανώδυνη μορφή «κληρονομοποίησης» (patrimonialisation) από τα κάτω της παρουσίας των αιλουροειδών προκύπτει από τα πολυάριθμα γκράφιτι που τα απεικονίζουν (εικόνες 6 και 7). Η παρουσία των γάτων σε πολλά έργα της τέχνης του δρόμου είναι ένδειξη ότι κατέχουν σημαντική θέση στον τοπικό πολιτισμό. Εάν οι γάτες παρουσιάζονται συχνά σε γκράφιτι –και όχι οι κατσαρίδες, οι οποίες είναι επίσης πολύ παρούσες στην πόλη– είναι επειδή είναι «χαρισματικές» (Blanc, 2004· Lorimer, 2007). Αυτό σημαίνει ότι συνδέονται με θετικές και συναισθηματικές αναπαραστάσεις και ότι κατέχουν ιδιαίτερη θέση στο αθηναϊκό πολιτισμικό και στο τοπικό σύστημα ταυτοτήτων (και αναμφίβολα, στο ευρύτερο ελληνικό).

Με πιο θεσμοθετημένο τρόπο, διάφοροι δρώντες και δρούσες έχουν μετατρέψει την παρουσία των αιλουροειδών στην Αθήνα σε τουριστικό αξιοθέατο. Στη συνοικία Θησείο έχει αναπτυχθεί ένας «τουρισμός μέσα από τις γάτες», όπως δείχνει η παρουσία τους σε πολλούς τρόπους ξενάγησης στην Πλάκα και στο Θησείο.

Εικόνα 8: Ανακαλύπτοντας τις γάτες και το Θησείο μέσω της πλατφόρμας AirBnB

Πηγή: Ιστοσελίδα AirBnb Expériences (Αύγουστος 2023)

Ο ιστότοπος AirBnb Experiences προσφέρει στους τουρίστες διαφορετικές δραστηριότητες. Ανάμεσα στις πιο προτεινόμενες δραστηριότητες στην Αθήνα είναι η περιοδεία «Cats of Thissio» που, στην περιγραφή της, προσκαλεί «να ανακαλύψετε μυστικά μέρη και περισσότερες από 30 γάτες των οποίων οι ιστορίες αξίζει να ακουστούν» (εικόνα 8). Αυτή η επίσκεψη είναι ιδιαίτερα δημοφιλής: βαθμολογείται με 5/5 και σχεδόν 270 ταξιδιώτες έχουν ήδη αφήσει θετική αξιολόγηση. Η ξενάγηση κοστίζει 20 ευρώ ανά άτομο και τα χρήματα που συγκεντρώνονται χρησιμοποιούνται για τη χρηματοδότηση των καθημερινών γύρων ταΐσματος από την Κ. που φροντίζει πολλές ομάδες γάτων και η οποία είναι διατεθειμένη να συνοδεύεται τρεις φορές την εβδομάδα στην ημερήσια εθελοντική της διαδρομή. Κατά τη διάρκεια της ξενάγησης, ταυτοποιεί κάθε ένα από τα ζώα με το συγκεκριμένο μικρό του όνομα: τα γνωρίζει όλα καθώς συμμετείχε στο πιάσιμο, τη στείρωση και την απαλλαγή τους από ψύλλους χάρη στην οικονομική συνδρομή των τουριστών, που προέρχονται κυρίως από άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Αυτή η επίσκεψη είναι επίσης ένας τρόπος για να μάθει κανείς περισσότερα για την παρουσία αυτών των γάτων και τον τρόπο με τον οποίο διαφορετικοί δρώντες τις φροντίζουν (ή όχι).

Εικόνα 9: Ο τουριστική ιστορία της Αθήνας και η παρουσία των αιλουροειδών

Πηγή: Στιγμιότυπο απο την εφαρμογή Clio Muse Tour, παρουσιάζει περιήγηση αφιερωμένη στις γάτες της Αθήνας (Αύγουστος 2023)

Μια άλλη υπηρεσία, που προσφέρει το τουριστικό γραφείο της πόλης της Αθήνας ThisIsAthens, είναι η εφαρμογή για κινητά που δημιουργήθηκε από την ελληνική εταιρεία ClioMuse Tour. Αυτή η εταιρεία, που είναι παρούσα σε περισσότερες από 35 χώρες στον κόσμο, προσφέρει την αγορά ξεναγήσεων χωρίς οδηγό μέσω μιας εφαρμογής για κινητά. Η ξενάγηση αυτή «πατάει» στο κλασικό τουριστικό κύκλωμα (εικόνα 9) περνώντας από διάφορα σημεία ενδιαφέροντος (Αναφιώτικα, Ρωμαϊκή Αγορά, Παλιά Αγορά, Βυζαντινή εκκλησία) και προσεγγίζει διάφορες ιστορικές περιόδους (από την αρχαιότητα έως τις αρχές του 19^ου αιώνα). Σε αυτή την «ιστορική» επίσκεψη, η παρουσία των σημερινών γάτων υπονοεί την προηγούμενη και διαρκή παρουσία των αιλουροειδών στην πόλη, ενώ δεν υπάρχει στοιχείο που να αναφέρεται στην ενσωμάτωση αυτών των ζώων στον σύγχρονο ιστό της Αθήνας. Έτσι, εντάσσονται στην αφήγηση για την Αθήνα ως αιώνιας πρωτεύουσας της Ελλάδας και, σε αυτό το πλαίσιο, εμπορευματοποιείται η εικόνα τους χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι οικολογικές σχέσεις που τους δένουν με την πόλη. Οι γάτες της Αθήνας μετατρέπονται σε σύμβολα της πόλης της Αθήνας που τα βρίσκει κανείς σε καρτ ποστάλ και σε άλλα αντικείμενα για τους τουρίστες (εικόνα 10). Όλα αυτά μαρτυρούν ένα συγκεκριμένο τρόπο που τίθεται σε λειτουργία (Barua, 2017) η αθηναϊκή πανίδα για την τουριστική αγορά.

Εικόνα 10: Γάτες, σύμβολα της Αθήνας ως αναμνηστικά για τους τουρίστες

Πηγή: C. Dillenseger 2019