Το αντικείμενο σχολιασμού του παρόντος λήμματος είναι ο κοινωνικός χαρακτήρας του σχεδιασμού στην Αθήνα του 1833, το λεγόμενο ‘σχέδιο Κλεάνθους-Schaubert’. H κοινωνική διερεύνηση καλύπτει δύο πλευρές: τόσο τους συντάκτες του σχεδίου όσο και το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο αναφοράς. Ως προς τους συντάκτες, διατυπώνεται ένας αντίλογος σε σχέση με την επικρατούσα θεώρηση της εργασίας τους μέσα από στερεότυπα γεωμετρικά σχήματα τα οποία, επιβαλλόμενα στο χαρτί, δικαιολογούν τις σχεδιαστικές τους επιλογές (κυκλική ερμηνεία). Αντίθετα, υποστηρίζεται ότι η εργασία πεδίου που προηγήθηκε για την αποτύπωση της υπάρχουσας κατάστασης στην πόλη ‘αποκάλυψε’ σε αυτούς, μέσω των μηνυμάτων που μετέφεραν τα ίδια τα στοιχεία του κτισμένου χώρου, σημαντικές διαστάσεις του σχεδιασμού που έπρεπε να υπηρετήσουν. Ταυτόχρονα, οι εμπειρίες και τα βιώματα τόσο από την εκπαίδευση που απέκτησαν στο Βερολίνο όσο και από το γόνιμο ταξίδι τους στη Ρώμη, θεωρείται ότι συνέβαλαν στην ενίσχυση της κοινωνικής διάστασης της σχεδιαστικής τους πρότασης. Ως προς τη δεύτερη ενότητα, το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο αναφοράς, η αντίστιξη ανάμεσα σε αντιθετικές έννοιες όπως, κοινότητας και κοινωνίας, παράδοσης και σύγχρονης ζωής, δημόσιου και ιδιωτικού χώρου, υποστηρίζεται εδώ ότι υποδεικνύει τις πραγματικές αιτίες αντίδρασης στο σχέδιο που οδήγησαν στο διάδοχο σχέδιο του Leo von Klenze. Η επίκληση των θιγόμενων συμφερόντων ιδιοκτητών (αστικής) γης δεν είχε την πρωτεύουσα θέση που της αποδίδεται. Σε μια πόλη όπου ο θεσμός της Δημογεροντίας συνέχιζε, τo 1833, να είναι σε ισχύ, όπου οι αντιλήψεις για την οργάνωση του καθημερινού τρόπου ζωής είχαν ριζώσει σε βάθος πολλών χρόνων, η υπέρβαση αυτών των αντιθέσεων δεν συνιστούσε μια αυτόματη διαδικασία. Για τον ίδιο λόγο, πιθανότατα, το κίνημα της 3^ης Σεπτεμβρίου 1843 ενσωμάτωνε, πέρα από τις σαφείς πολιτικές, και παρόμοιες κοινωνικές διαστάσεις.

Εισαγωγή – οι γραπτές πηγές

Οι παλαιότερες προσεγγίσεις του πρώτου σχεδίου της Αθήνας διακατέχονταν από ρομαντικό, φιλολογικό χαρακτήρα ή είχαν συνταχθεί στα πλαίσια μιας περιηγητικής χρονογραφίας – οι εξαιρέσεις είναι ελάχιστες ( Σουρμελής 1862, Φιλαδελφεύς 1902, Μπίρης 1933, Καρούζου 1934, Johannes και Μπίρης 1939). Οι πρώτες συστηματικές αναφορές τοποθετούνται στην μετά τα μέσα του 20^ου αιώνα περίοδο. Tα σχετικά κείμενα είναι: P. Lavedan (1952), Ι. Τραυλός (1960), Κ. Μπίρης (1966), Αθήνα-Ευρωπαϊκή Υπόθεση (1985), T.Hall (1997), E.Bastea (2000), Αλ. Παπαγεωργίου-Βενετάς (1999, 2001), D.Karidis (2014), Υ. Tsiomis (2017). Ωστόσο, και σε αυτήν την κατηγορία προσεγγίσεων, η πλειονότητα των ιστοριογραφικών αναλύσεων κινείται στο δυσδιάκριτο όριο ανάμεσα στην ιστορία της αρχιτεκτονικής και την ιστορία της πόλης – ο ‘εγκυκλοπαιδισμός’ πρυτανεύει: τα πρόσωπα και οι χρονολογίες κυριαρχούν στο τοπίο της ανάλυσης και , έτσι, το modus operandi του σχεδίου απουσιάζει. Την ίδια στιγμή, το ίδιο το σχέδιο, απλώς περιγραφόμενο, αφήνεται να εννοηθεί ότι παρακολουθεί σχεδιαστικά στερεότυπα της εποχής του, μονότονα επαναλαμβανόμενα από τη μία δημοσίευση στην άλλη, ως αυτονόητα και παντοδύναμα εργαλεία σύνθεσης. Ίσως το πιο εντυπωσιακό είναι η ατροφική διάσταση της κοινωνικής ανάλυσης, κυρίως όσον αφορά την στενή οπτική μέσα από την οποία αναλύονται οι αντιδράσεις στην εφαρμογή εκείνου του σχεδίου.

Η ‘γεωμετρία’ του σχεδίου και η κοινωνική πραγματικότητα

Παρά τις επί μέρους διαφοροποιήσεις, οι προηγούμενες πηγές, στην πλειοψηφία τους, δείχνουν να συγκλίνουν στην έμφαση στα γεωμετρικά χαρακτηριστικά της πολεοδομικής σύνθεσης. Η ‘γεωμετρία’ της σύνθεσης, κατά κανόνα, αναδύεται μέσα από δύο ευδιάκριτα σχήματα (Εικόνα 1) – ένα ‘σχεδόν’ ισοσκελές, ‘σχεδόν’ ορθογώνιο τρίγωνο και ένα ‘σχεδόν’ τετράγωνο σχήμα (Αθήνα, Ευρωπαϊκή Υπόθεση : 93, Παπαγεωργίου-Βενετάς 2001: 67, Tsiomis 2017: 158). Ίσως όμως η ίδια αυτή ‘γεωμετρία’ μπορεί να διαβαστεί από άλλη οπτική, και να αποκαλύψει διαφορετικές συνιστώσες του σχεδίου.

Εικόνα 1: Το σχέδιο Κελάνθους-Schaubert (1833) και διαγραμματικές αναπαραστάσεις (Πηγή: ανασχεδίαση συγγραφέα: D.Karidis 2014, Fig. III. 2)

Ας θεωρήσουμε άξονες και όχι γεωμετρικά σχήματα τα πρωτουργά στοιχεία του σχεδιασμού. Δύο άξονες φαίνεται να εγγράφονται στην υπάρχουσα κατάσταση της προεπαναστατικής Αθήνας, (όσον αφορά την οικονομική ζωή και τις κοινωνικές συμβάσεις διαχείρισης του χώρου), την οποία αποτύπωσαν οι Κλεάνθης και Schaubert, πριν υποβάλλουν την πρότασή τους. Οι άξονες αυτοί αντιστοιχούν σε σημαντικές πύλες εισόδου στην πόλη από τον Μοριά, από την Ελευσίνα και τη Θήβα και από τα Μεσόγεια. Στη διασταύρωσή τους, οι ίδιοι άξονες συμπύκνωναν ένα σημαντικό τμήμα της πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής ζωής στην Αθήνα της όψιμης τουρκοκρατίας – την περιοχή του παζαριού. Ο κάθε άξονας οριζόταν από δύο τοπόσημα, επιλεγμένα ισότιμα από την αρχαιότητα και τους μεσαιωνικούς χρόνους.

Εικόνα 2: Η γέννεση της οδού Αιόλου (Πηγή: Λιθογραφία αγνώστου καλλιτέχνη, 1843, ιδιωτική συλλογή)

Ο άξονας βορρά-νότου (οδός Αιόλου) συνδέει το Ερέχθειο με το Ωρολόγιον του Κηρρύστου (Εικόνα 2). Ο άξονας ανατολή-δύση (οδός Ερμού) συνδέει την Καπνικαρέα με την εκκλησία των Αγίων Ασωμάτων. Η συγκεκριμένη επιλογή του άξονα βορρά-νότου εξηγεί και τον προσανατολισμό του σχεδίου ως προς την Ακρόπολη (απόκλιση από τον αστρονομικό βορρά κατά, περίπου, 15^ο). H απόκλιση αυτή έμενε ασχολίαστη στις ως τώρα αναλύσεις, ή εθεωρείτο ως συνέπεια διορθώσεων άλλων χαράξεων (Tsiomis 2017: 154). Ο άλλος άξονας, ανατολής-δύσης, σχεδιάστηκε έτσι ώστε να αποκλίνει λίγο από την ορθή γωνία στη συνάντησή του με τον προηγούμενο άξονα Β-Ν. Και αυτή η απόκλιση παρέμενε ασχολίαστη (Karidis, 107). H σχεδιαστική αυτή χειρονομία σχετίζεται με αντίστοιχες διαμορφώσεις του χώρου γύρω από τις δύο εκκλησίες, με βάση τις αρχές σχεδιασμού του ρομαντικού κλασικισμού και όχι μιας άκαμπτης μπαρόκ συμμετρίας (Εικόνα 3).

Εικόνα 3: Οι βασικοί άξονες σχεδίασης στο πρώτο σχέδιο, 1833 (Πηγή: συγγραφέας)

Στις υφιστάμενες αναλύσεις, τον πρωτεύοντα ρόλο του από βορρά προς νότον άξονα αναλάμβανε η οδός Αθηνάς, και όχι η οδός Αιόλου, όπως αναφέρθηκε. Αυτό γινόταν μάλλον γιατί η οπτική ’εγκλωβιζόταν’ στη λογική αναζήτησης της διχοτόμου της γωνίας κορυφής του τριγώνου για το οποίο κάναμε λόγο προηγουμένως. Επίσης, ένα από τα τοπόσημα που όριζαν την οδό Αθηνάς ήσαν τα Προπύλαια – επιλογή αυτόχρημα ατυχής [1].

Μια δεύτερη προσεκτική ανάγνωση της γεωμετρικής σύνθεσης στρέφει την προσοχή στην απόσταση που ορίζεται ανάμεσα στην οδό Αιόλου και την οδό Αθηνάς: αυτή δεν είναι άλλη από το μήκος της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, ενός κτίσματος της αρχαιότητας το οποίο, όπως και το Ωρολόγιον του Κυρρήστου, είχε τύχει ευρείας προβολής στις δημοσιεύσεις των παλαιών περιηγητικών κειμένων [2]. Δεν είναι σύμπτωση ότι η επιφάνεια της Βιβλιοθήκης του Αδριανού αντιστοιχεί στην επιφάνεια της συντριπτικής πλειοψηφίας των οικοδομικών τετραγώνων που εμφανίζονται στο πρώτο σχέδιο της Αθήνας . Δεδομένου ότι στο σχέδιο μιας πόλης το μέγεθος των οικοδομικών τετραγώνων είναι ίδιας σημασίας με τις σχεδιαστικές χειρονομίες που πλαισιώνουν την πολεοδομική σύνθεση, γίνεται αντιληπτή η σημασία αυτής της διαπίστωσης. Και μια πρόσθετη παρατήρηση: η θέση του δεύτερου παράλληλου προς την οδό Αθηνάς άξονα, προς τα δυτικά (που τελικά δεν διανοίχθηκε), σε ίση απόσταση από την οδό αυτή όπως και η οδός Αιόλου, εξηγεί το μήκος που επελέγη για να σχεδιαστεί το ορθογώνιο που αντιστοιχεί στην κάτοψη των Ανακτόρων! [3]

Απομένει η ερμηνεία της επιλογής των συντακτών του σχεδίου για την διέλευση του άξονα της οδού Ερμού μέσω της Καπνικαρέας. Η επιλογή δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι έγινε για «μυστηριώδεις λόγους» (Tsiomis 2017: 154) [4]. Είναι σκόπιμο να στρέψουμε την προσοχή μας στο ταξίδι που έκαναν οι Κλεάνθης και Schaubert αμέσως μετά το πέρας των σπουδών τους στην Baukademie [5]. Για τους δύο αυτούς αρχιτέκτονες η Ρώμη ήταν ένα ανοιχτό βιβλίο Ιστορίας της Πόλης, το πολύτιμο ερέθισμα ανάγνωσης της Αρχιτεκτονικής της Πόλης, και ο καθοριστικός διαμεσολαβητής ανάμεσα στην εκπαίδευση που είχε προσφέρει ο Karl Friedrich Schinkel και την μετέπειτα επαγγελματική ενασχόλησή τους. Πράγματι, η Ρώμη ήταν η ‘μήτρα’ εμβληματικών αστικών παρεμβάσεων οι οποίες είχαν ενταθεί την εποχή του Πάπα Σίξτου Ε’, στα τέλη του 16^ου αιώνα (Gutkind 1969: 166). Νέοι άξονες κίνησης και οβελίσκοι είχαν αρθρώσει δυναμικά τον κτισμένο χώρο και είχαν προσανατολίσει με ασφάλεια τον επισκέπτη προς και γύρω από τα κτίρια/μνημεία, μέσω μιας «σαφώς οργανωμένης διαδοχής από σκοπούμενες αρχιτεκτονικές εντυπώσεις» και όχι «μέσω μιας σειράς από τυφλές θεάσεις σκορπισμένων κατοικιών, εκκλησιών, και ασαφούς τοπίου» (Bacon 1974: 136). Η θέση της Santa Maria Maggiore επάνω στην Strada Felicia, η αποθέωση του μπαρόκ σχεδιασμού (Rasmussen 1969: 50), δεν πρέπει να πέρασε απαρατήρητη.Θα μπορούσε να θεωρηθεί αρχετυπική έκφραση ως προς την μετέπειτα επιλογή της θέσης της Καπνικαρέας επάνω στον άξονα της οδού Ερμού.

Η Ρώμη, ωστόσο, υποδείκνυε και μία δεύτερη πρόκληση ανάγνωσης του αστικού χώρου: το Trivium της Piazza del Popolo. Την εποχή της επίσκεψης στη Ρώμη (1828) είχαν μόλις ολοκληρωθεί εκεί οι παρεμβάσεις του Giuseppe Valadier (Bacon 1974: 155, 157). Οι παρεμβάσεις αυτές περιλάμβαναν ημικυκλικές διατάξεις δεξιά και αριστερά από τον οβελίσκο στο κέντρο της πλατείας, τη σύνδεση της τελευταίας με τους κήπους του Pincio ανατολικά, και την κίνηση δυτικά, προς τον Τίβερη. Ιδού λοιπόν άλλη μία αρχετυπική έκφραση που ανακλήθηκε λίγα χρόνια αργότερα, από τους ίδιους αρχιτέκτονες, για να πλαισιώσει το πρώτο σχέδιο της Αθήνας: το ‘Αθηναϊκό’ Trivium, με τα Ανάκτορα στην κορυφή και τους ακτινικούς άξονες προς το Στάδιο, την Ακρόπολη και τον Πειραιά [6]. Μέσα από αυτό τον συλλογισμό, φαίνεται ότι ήταν μάλλον άστοχη η (εύκολη) αναζήτηση προτύπων στην Καρλσρούη (Tsiomis 2017: 159) ή στις Βερσαλλίες και στην Αγία Πετρούπολη (Παγεωργίου-Βενετάς 1999: 266-267).

Το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο του πρώτου σχεδίου επανεξετάζεται

Ο αυτοκράτορας Φραγκίσκος-Ιωσήφ, με αφορμή τις πολεοδομικές παρεμβάσεις στη Βιέννη και τη Βουδαπέστη των μέσων του 19^ου αιώνα, είχε σημειώσει στόχους παρέμβασης: Erweiterung, Regulierung, Verschönerung (Επέκταση, Ρύθμιση, Ωραιοποίηση). Το σχέδιο της Αθήνας του 1833, συμπύκνωνε τις ίδιες αυτές προθέσεις και, από αυτήν την άποψη, οι υφιστάμενες αναλύσεις αυτού του σχεδίου καλύπτουν αυτήν την συγκεκριμένη διάσταση σχεδιασμού. Υπάρχουν, εν τούτοις, περιοχές ανάλυσης που διέλαθαν της προσοχής, ή, που εγκλωβισμένες στη ‘μαγεία της γεωμετρίας’ έχασαν τη ‘μαγεία της ερμηνείας’. Τα σχόλια που ακολουθούν υπερβαίνουν τις προηγούμενες αγκυλώσεις. Η αρχή γίνεται από το τέλος, από την απόρριψη δηλαδή του σχεδίου – λίγο καιρό μετά την αρχική του έγκριση – και την εισαγωγή του διαδόχου σχήματος του Leo von Klenze.

Στη μεγάλη πλειοψηφία των υφιστάμενων αναλύσεων, οι αιτίες απόρριψης του σχεδίου επικεντρώνονται σε συγκρουόμενα κτηματικά συμφέροντα. Οι λίγες συστηματικές αναφορές στην κοινωνική και πολιτική διάσταση του σχεδιασμού επισκιάζονται από ό,τι θεωρείται ως «πολιτισμική παράδοση της σχέσης της νεοελληνικής κοινωνίας με την έγγειο ιδιοκτησία» (Μονιούδη-Γαβαλά 2017: 17).

Η διαδικασία εφαρμογής του πρώτου σχεδίου ήταν αναγκαστικά συσχετισμένη με την υπέρβαση δύο αντιθέσεων – από τη μια ανάμεσα στην ‘κοινότητα’ και την ‘κοινωνία’, που αποδίδουν οι όροι του F.Tönnies Gemeinschaft και Gesellschaft (Bottomore 1972: 39), και από την άλλη ανάμεσα στην ‘παράδοση’ και το ‘σύγχρονο’. Και οι δύο αντιθέσεις ενσωματώνονται στη μετάβαση από την προ-καπιταλιστική περίοδο στη ‘σύγχρονη’ εποχή (Karidis 2014: 245). Το 1833, το σύστημα τοπικής κυβέρνησης από δημογέροντες, το οποίο ήταν σε ισχύ τα χρόνια της τουρκοκρατίας, επιβίωνε ακόμη (Γέροντας 1964: 13). Η διαδοχή από τη βασική μονάδα της μικρής κοινότητας της εκκλησιαστικής ενορίας στην έννοια του ‘ατομικού’, η οποία υπακούει στους κανόνες της κοινωνικής οργάνωσης ενός σύγχρονου κράτους, δεν μπορούσε να γίνει ‘αυτόματα’. Η εγκατάλειψη παλαιότερων, διαμορφωμένων σε βάθος πολλών χρόνων, κοινωνικών και νοητικών συμπεριφορών σήμαινε, ταυτόχρονα, την καταστροφή μιας οργανικής κοινωνικής συνοχής (Εικόνα 4). Ακόμα και με τα αυστηρότερα των διαταγμάτων ενός νέου Δικαίου ήταν χίμαιρα να πιστεύεται ότι μπορούσε να ολοκληρωθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα το πέρασμα από τις μεσαιωνικές γειτονιές και την ‘ενότητα στην ποικιλία’ που αυτές ενσωμάτωναν, στο περιβάλλον της πόλης των αρχών του 19^ου αιώνα, το οποίο είχε συλληφθεί στη βάση μιας θεατρικής maniera grande. Στο κέλυφος που επρόκειτο να δημιουργηθεί, η άρθρωση του χώρου γινόταν με ένα νέο αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό λεξιλόγιο.

Το καθεστώς της «4^ης Αυγούστου» του Ι. Μεταξά, που κατέλαβε την εξουσία το 1936, είχε την αίσθηση ότι ένας γενικευμένος πόλεμος στην Ευρώπη αποτελούσε σοβαρό ενδεχόμενο. Παράλληλα, αντιλαμβανόταν ότι το πολεμικό αεροπλάνο θα ήταν το μέσο που θα κυριαρχούσε στα μελλοντικά πεδία των μαχών και ότι οι βομβαρδισμοί του αστικού ιστού (με υπολογίσιμες απώλειες σε αμάχους) ήταν κάτι το ιδιαίτερα πιθανό (Εθνική Ένωσις Αεροχημικής Προστασίας 1936).

Υπό αυτόν τον κίνδυνο, το καθεστώς Μεταξά προχώρησε στην εκπόνηση και υλοποίηση ενός εκτεταμένου προγράμματος Πολιτικής Προστασίας (Βλάσσης 2013). Κύρια συνιστώσα αυτού του προγράμματος, ήταν η κατασκευή όσο το δυνατόν περισσότερων υπόγειων αντιαεροπορικών καταφυγίων. Η φύση αλλά και το μέγεθος των καταφυγίων, διέφερε κατά περίπτωση: από απλές στοές μερικών μέτρων ή θαλάμους λίγων τετραγωνικών, μέχρι οργανωμένα καταφύγια εκατοντάδων τετραγωνικών μέτρων, με χώρους υγιεινής, δεξαμενές νερού, με πλήθος θαλάμων και βοηθητικούς χώρους (Κυρίμης 2017).

Εικόνα 1: Υποδειγματικό καταφύγιο με χώρο υγιεινής και αυτόνομη υδατοδεξαμενή

Η υποχρεωτική κατασκευή καταφυγίων θεσμοθετήθηκε με Αναγκαστικούς Νόμους  (Πετράκη 2014) σε δημόσιους χώρους και νευραλγικές υποδομές (κυβερνητικά κτήρια, λιμάνια, σταθμούς, βιομηχανίες, διυλιστήρια και αλλού).

Εικόνα 2: Κάτοψη καταφυγίου σε διυλιστήριο

Παράλληλα, επιβλήθηκε η κατασκευή καταφυγίου, σε κάθε νεοανεγειρόμενη οικοδομή, τριών ορόφων και άνω (του ισογείου συμπεριλαμβανομένου). Ουσιαστικά, η υποβολή σχεδίου καταφυγίου στην Αεράμυνα και η έγκρισή του, αποτελούσε προϋπόθεση για την έκδοση οικοδομικής άδειας οποιουδήποτε κτηρίου (ΓΕΣ/ΔΙΣ Φάκελος 766/Β/11).

Εικόνα 3: Καταφύγιο σε πολυκατοικία στο Κολωνάκι

Παρά την παραπάνω δέσμη μέτρων, τα καταφύγια που κατασκευάστηκαν δεν επαρκούσαν για την προστασία του συνόλου των κατοίκων της Αττικής. Έτσι, πολλοί υφιστάμενοι χώροι (υπόγεια κτηρίων, μεταλλευτικές στοές, σπηλαιώματα, αρχαία λατομεία, κ.α.) ενισχύθηκαν δομικά και διασκευάστηκαν σε καταφύγια.

Εικόνα 4: Λαξευμένη στοά σε βράχο που χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο

Σύμφωνα με τον Στρατάρχη Παπάγο, κατά την περίοδο 1936-40, κατασκευάστηκαν στην Αττική 400 δημόσια καταφύγια, ικανά να προστατεύσουν σχεδόν 40.000 άτομα (Παπάγος 1997). Παράλληλα, κατασκευάστηκαν τουλάχιστον 5.000 ιδιωτικά καταφύγια, προστατεύοντας αρκετές δεκάδες χιλιάδες πολιτών. Με μια μικρή δόση υπερβολής, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι την υπο εξέταση περίοδο, κατασκευάστηκε «μια πόλη κάτω από την πόλη».

Εικόνα 5: Μισοπλημυρισμένο καταφύγιο κάτω από εργοστάσιο

Από κατασκευαστικής πλευράς, τα καταφύγια διέπονταν από ένα ιδιαίτερα αυστηρό κανονιστικό πλαίσιο («Τεχνικαί Οδηγίαι δια την μελέτην…» 1941). Ο αρμόδιος κρατικός φορέας ήταν η Α.Δ.Α.Α. (Ανωτάτη Διοίκηση Αντιαεροπορικής Αμύνης) η οποία στελεχωνόταν τόσο από στρατιωτικό (κατά κύριο λόγο αξιωματικούς του Μηχανικού) όσο και από πολιτικό προσωπικό (καθηγητές του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και Πολιτικούς Μηχανικούς). Οι κανονισμοί (και οι συχνές αναθεωρήσεις τους) αφορούσαν όλες τις πτυχές ενός καταφυγίου: το πάχος των τοιχωμάτων, τα δομικά υλικά, τις διαστάσεις, τη φύση των επιμέρους χώρων, τη διαρρύθμιση, κ.ά.

Εικόνα 6: Υπόγεια στοά καταφυγίου

Κάθε καταφύγιο έπρεπε υποχρεωτικά να διαθέτει έξοδο κινδύνου σε εκ διαμέτρου αντίθετη πλευρά από την κύρια είσοδο. Μέσω της εξόδου κινδύνου –και συνήθως ανοίγοντας μια μεταλλική καταπακτή στην οροφή– ήταν δυνατή η ασφαλής διαφυγή προς τον πλησιέστερο εξωτερικό χώρο.

Εικόνα 7: Τυπική έξοδος κινδύνου σε καταφύγιο

Ένα άλλο χαρακτηριστικό των καταφυγίων της εποχής ήταν οι βαριές θωρακισμένες πόρτες, οι οποίες σφράγιζαν το καταφύγιο αεροστεγώς και υδατοστεγώς. Όπως για το ίδιο το καταφύγιο, έτσι και για τις πόρτες του, υπήρχε ένα αυστηρό πλαίσιο προδιαγραφών (διαστάσεις θυρών, πυκνότητες μετάλλων, κ.ά.). Αυτό το πλαίσιο οριζόταν από την Επιτροπή Ελέγχου Διαφραγμάτων Καταφυγίων (ΕΕΔΚ) και αποτελούσε ουσιαστικά απόδοση στα ελληνικά των αντίστοιχων γερμανικών προδιαγραφών.

Εικόνα 8: Θωρακισμένη πόρτα βαρέως τύπου

To πρόβλημα με την αυστηρότητα των προδιαγραφών αυτών ήταν ότι μέχρι το 1938 δεν υπήρχε στην Ελλάδα κάποια βιομηχανία ή βιοτεχνία ικανή να παράξει θωρακισμένες πόρτες τόσο υψηλών προδιαγραφών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την εισαγωγή θυρών από τη Γερμανία. Η πρακτική αυτή, οδήγησε στο ιστορικό οξύμωρο η χώρα που προμήθευε την Ελλάδα με μέσα προστασίας, να της επιτεθεί λίγα χρόνια αργότερα.

Εικόνα 9: Θωρακισμένη πόρτα γερμανικής κατασκευής, σε καταφύγιο στο Σύνταγμα

Μέσα σε ένα καταφύγιο, κάθε άτομο προβλεπόταν να διαθέτει εμβαδόν 0,8 τετραγωνικών μέτρων και όγκο 3 κυβικών μέτρων. Αυτός ο χώρος/όγκος επέτρεπε τη διαμονή στο καταφύγιο για 3 ώρες, υπό την προϋπόθεση πλήρους ακινησίας. Σε περίπτωση που σε ένα καταφύγιο χρειαζόταν η εκτέλεση εργασίας, ή ο χώρος δεν επαρκούσε για όλους, ήταν επιτακτική η ύπαρξη εγκατάστασης μηχανικού εξαερισμού.

Εικόνα 10: Κατάβαση στη σκοτεινή στοά ενός καταφυγίου του 1938

Η είσοδος σε ένα καταφύγιο ήταν σύνθετη διαδικασία: όλοι έμπαιναν αρχικά στον προθάλαμο (στον «αεριοφράκτη» , όπως αποκαλείτο επισήμως). Από εκεί, οι υγιείς μπορούσαν να περάσουν απευθείας σε έναν από τους κεντρικούς θαλάμους. Αντιθέτως, οι «αεριόπληκτοι» (δηλαδή όσοι είχαν τυχόν προσβληθεί από χημικά αέρια) έπρεπε πρώτα να περάσουν από ειδικό θάλαμο απολύμανσης πριν τους επιτραπεί η είσοδος στα ενδότερα του καταφυγίου.

Εικόνα 11: Η κεντρική στοά ενός καταφυγίου σε παραγωγική μονάδα της Ηλεκτρικής Εταιρίας

Στόχος αυτού του λήμματος είναι να χαρτογραφήσει τις βασικότερες υπηρεσίες στεγαστικής και κοινωνικής υποστήριξης των αστέγων στην Αθήνα. Η πρωτεύουσα της χώρας φαίνεται να επωμίζεται το κύριο βάρος αυτού του κοινωνικού προβλήματος (Δημουλάς, κ.α. 2018: 5). Επιγραμματικά, στη διεθνή βιβλιογραφία θα μπορούσαν να διακριθούν τέσσερις διαφορετικές μορφές στεγαστικής υποστήριξης που εστιάζουν σε διαφορετικά χρονικά σημεία εμφάνισης του φαινομένου της αστεγίας. Πρόκειται για τις υπηρεσίες πρόληψης της έλλειψης στέγης, τις υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης, τις υπηρεσίες μεταβατικής φιλοξενίας και τις υπηρεσίες στεγαστικής και κοινωνικής ένταξης (Kourachanis, 2015: 114). Οι κοινωνικές πολιτικές για τους άστεγους στην Ελλάδα διαχρονικά χαρακτηρίστηκαν από υπολειμματικότητα, αποσπασματικότητα, ασυνέχεια, απουσία κεντρικά ελεγχόμενου συντονισμού, καθώς και από κυριαρχία ενός διαχειριστικού πνεύματος φιλανθρωπίας (Arapoglou, 2004). Οι υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης κυριαρχούσαν ως μορφή κοινωνικής υποστήριξης σ’ αυτό το κοινωνικά ανεπαρκές πλαίσιο (Κουραχάνης, 2017).

Κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης μια σειρά δυσμενών εξελίξεων [βλ. Arapoglou and Gounis, (2017), Κουραχάνης, (2017)], προσφέρουν ισχυρές υποψίες ότι τα σημερινά δεδομένα του προβλήματος επιδεινώνονται σημαντικά [1]. Κάτι που αντανακλάται πρωτίστως στην περίπτωση της Αθήνας (Arapoglou and Gounis, 2015). Η κατάσταση αυτή καθιστά, πλέον, επιτακτική την ανάληψη διευρυμένων δράσεων για την αντιμετώπιση τους.

Σε αντίθεση με αυτή την αναγκαιότητα, η επιδείνωση των κοινωνικών προβλημάτων την τελευταία οκταετία συμπορεύεται με εκτεταμένες περικοπές στο σύστημα κοινωνικής προστασίας, εξαιτίας των πολιτικών λιτότητας. Αποτέλεσμα αυτής της συνθήκης είναι μια εγγενής αντίφαση: τη στιγμή που υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις για αύξηση των αστέγων, οι κοινωνικές πολιτικές αποδυναμώνονται ή στρατολογούνται προς έναν προσανατολισμό αποκλειστικής διαχείρισης των δημόσια ορατών φαινομένων (Κουραχάνης, 2017).

Πιο συγκεκριμένα, το προ κρίσης ισχνό πλαίσιο προληπτικών πολιτικών έγινε ασθενέστερο. Επίσης, οι πολιτικές μεταβατικής φιλοξενίας χαρακτηρίζονται από ένα απαρχαιωμένο και ποσοτικά ανεπαρκές σύνολο κοινωνικών ξενώνων. Σύνολο, το οποίο δεν συνδέεται αποτελεσματικά με άλλες κοινωνικές υπηρεσίες. Συγκροτημένο φάσμα πολιτικών κοινωνικής ένταξης εξακολουθεί να μην υπάρχει. Αυτό συμβαίνει σε μια περίοδο που ευρύτερα οι πολιτικές κοινωνικής ένταξης απορρυθμίζονται. Μοναδικό σημείο που παρατηρείται μια ορισμένη κινητικότητα είναι εκείνο της επείγουσας διαχείρισης του προβλήματος. Πρόκειται για τις αποκαλούμενες «υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης». Η κρίση λοιπόν παγιώνει ένα υπολειμματικό μοντέλο κοινωνικής παρέμβασης με επίκεντρο τη διαχείριση της έκτακτης ανάγκης. Αυτό, στη συνήθη μορφή του, εκπληρώνεται με χρηματοδότηση από ευρωπαϊκούς πόρους ή την ιδιωτική πρωτοβουλία και με όχημα υλοποίησης την κοινωνία των πολιτών. Η κεντρική κυβέρνηση αρκείται στο συντονισμό ή την εποπτεία αυτών των δράσεων (Κουραχάνης, 2018).

Το κέντρο βάρους των παραπάνω κοινωνικών υπηρεσιών συγκεντρώνεται στην πρωτεύουσα της χώρας μας. Η πόλη της Αθήνας περιλαμβάνει το μεγαλύτερο φάσμα των δομών στεγαστικής υποστήριξης. Παρακάτω, αναφέρονται τα βασικότερα χαρακτηριστικά των κοινωνικών πολιτικών για τους άστεγους την περίοδο της οικονομικής κρίσης και πως αυτά ενσαρκώνονται στις δράσεις που εκτυλίσσονται στην πόλη της Αθήνας. Ένας συγκεντρωτικός πίνακας ταξινομημένος αναλόγως των κοινωνικών υπηρεσιών που προσφέρονται για τους άστεγους στην Αθήνα παρατίθεται στο τέλος του κειμένου.

Κοινωνική Πολιτική και Υπηρεσίες Πρόληψης της Έλλειψης Στέγης στην Αθήνα

Οι πολιτικές πρόληψης του προβλήματος αναφέρονται σε παρεμβάσεις που αποσκοπούν στην αποτροπή της απώλειας στέγης. Τέτοιου είδους μέτρα μπορεί να είναι στεγαστικά επιδόματα ή προγράμματα για την καταπολέμηση της ενεργειακής πενίας (επιδότηση λογαριασμών ρεύματος και θέρμανσης). Στην κατηγορία αυτή συμπεριλαμβάνονται επίσης υπηρεσίες κοινωνικής υποστήριξης και ενδυνάμωσης όσων βιώνουν στεγαστική επισφάλεια σε συνδυασμό με την παραμονή τους στην κατοικία. Ακόμη, σε αυτό το στάδιο συγκαταλέγονται υπηρεσίες διαμεσολάβησης για την αποτροπή των εξώσεων ή η ύπαρξη ενός πλαισίου θεσμικής προστασίας της πρώτης κατοικίας από τους πλειστηριασμούς ακινήτων.

Στην Ελλάδα, οι πολιτικές πρόληψης της απώλειας στέγης δεν φαίνεται να προσφέρουν ένα πλαίσιο κοινωνικής προστασίας ανάλογο του σημερινού μεγέθους του προβλήματος. Εξαίρεση σε αυτό το ισχνό τοπίο πολιτικών πρόληψης αποτέλεσε το πρόγραμμα ‘Στέγαση και Επανένταξη’(βλ. σχετικά Kourachanis, 2017, Δημουλάς, κ.α. 2017). Στους ωφελούμενους αυτού του προγράμματος συμπεριλήφθηκαν και τα υπό έξωση νοικοκυριά.

Σε αντίθεση με αυτό, η κυρίαρχη τάση στα χρόνια της κρίσης είναι φορείς προστασίας και προαγωγής της εργατικής κατοικίας να καταργούνται. Επίσης, τα όποια νομοθετικά εγχειρήματα αποσκοπούσαν στην προστασία της στέγης αυστηροποιούνται. Η κατάργηση του ΟΕΚ (Ν. 4046/2012), για τη μείωση των βαρών οικονομικού χαρακτήρα των εργοδοτών, είναι βέβαιο πως συρρικνώνει και τις προοπτικές διατήρησης αξιοπρεπών συνθηκών στεγαστικής διαβίωσης των χαμηλότερων κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων. Επιπρόσθετα, η μοναδική πρωτοβουλία προστασίας ιδιοκτητών ακινήτων θα μπορούσε να θεωρηθεί ο Ν. 3869/2010, γνωστός και ως «Νόμος Κατσέλη». Η πρόσφατη αναθεώρηση του πλαισίου εφαρμογής του «Νόμου Κατσέλη» είναι πιθανό να έχει αντίκτυπο στα φαινόμενα έλλειψης στέγης.

Στην Αθήνα, τα εγχειρήματα πολιτικών πρόληψης της έλλειψης στέγης είναι λιγοστά. Μερικά από τα κυριότερα είναι το Πρόγραμμα Κοινωνικής Κατοικίας του Δήμου Αθηναίων και το Πρόγραμμα «Συν στο Πλην» της ΜΚΟ Praksis. Το Πρόγραμμα Κοινωνικής Κατοικίας του Δήμου Αθηναίων, με την υποστήριξη του ιδρύματος Χατζηκώστα, προφέρει υπηρεσίες στέγασης σε κατοίκους της Αθήνας που αντιμετωπίζουν προβλήματα στέγασης. Στόχος του προγράμματος είναι η φιλοξενία σε κατάλληλα διαμερίσματα οικογενειών με παιδιά, ηλικιωμένων, εγκύων και γενικότερα ατόμων που είναι άστεγα ή κινδυνεύουν άμεσα να μείνουν άστεγα. Το «Συν στο Πλην», με την υποστήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, εστιάζει στην παροχή οικονομικής και συμβουλευτικής υποστήριξης σε άτομα και οικογένειες που πλήττονται ή κινδυνεύουν από απώλεια στέγης. Άμεσος στόχος του προγράμματος είναι η διατήρηση της οικονομικής και στεγαστικής αυτονομίας της κάθε οικογένειας.

Κοινωνική Πολιτική και Υπηρεσίες Έκτακτης Ανάγκης για τους Άστεγους στην Αθήνα

Οι υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης απευθύνονται σε ανθρώπους που αδυνατούν να καλύψουν τις άμεσες βιοτικές και στεγαστικές τους ανάγκες. Γι’ αυτό στις υπηρεσίες αυτές απαιτούνται άμεσα διοικητικά αντανακλαστικά, καθώς και ένα καλό δίκτυο συντονισμού και συμπληρωματικότητας μεταξύ των φορέων υλοποίησης. Οι πολιτικές λιτότητας που εφαρμόζονται τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη ευνοούν την ανάπτυξη υπηρεσιών με αυτά τα χαρακτηριστικά.

Τέτοιου είδους δράσεις μπορεί να είναι παραδοσιακές μορφές προστασίας, όπως τα υπνωτήρια. Επίσης στη σύγχρονη πραγματικότητα παρατηρείται η ανάπτυξη των κέντρων ημέρας αστέγων. Τα κέντρα αυτά αποτελούν για τους άστεγους ένα σημαντικό σημείο πρόσβασης σε παροχές σε είδος όπως τρόφιμα, ένδυση, φάρμακα, είδη ατομικής υγιεινής, κουβέρτες, κ.α. Τέλος, σε αυτές τις υπηρεσίες συμπεριλαμβάνονται και παραδοσιακές πρακτικές θρησκευτικών και φιλανθρωπικών φορέων για τους απόρους, όπως τα κοινωνικά συσσίτια.

Χάρτης 1: Οι κυριότερες Υπηρεσίες και Δομές Στεγαστικής Υποστήριξης στην Αθήνα

Στην Ελλάδα, η μεγαλύτερη κινητικότητα για την υποστήριξη των αστέγων στα χρόνια της κρίσης παρατηρείται στις υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης. Οι υπηρεσίες αυτές πρωτίστως απευθύνονται στον πληθυσμό αστέγων που έχει απωλέσει την κατοικία τους. Επικεντρώνονται, δηλαδή, στην αντιμετώπιση των πιο ακραίων και δημόσια ορατών φαινομένων έλλειψης στέγης (π.χ. άστεγοι που ζουν στο δρόμο). Γίνεται αντιληπτό ότι οι υπηρεσίες αυτές αποσκοπούν στην κάλυψη των βασικότερων ανθρωπίνων αναγκών. Η εκπλήρωση τέτοιου είδους παροχών συντελείται κυρίως από την Κοινωνία των Πολιτών. Οι οικονομικοί πόροι των δράσεων προέρχονται από κοινοτικά κονδύλια, από εθελοντική συνεισφορά πολιτών ή φιλανθρωπικών ιδρυμάτων ή από χορηγίες ιδιωτικών επιχειρήσεων. Ακόμη και σε περιπτώσεις που ο σχεδιασμός ή η οργάνωση τέτοιου είδους δομών επαφίεται στους Δήμους, η υλοποίηση των πολιτικών ανατίθεται συνήθως σε ΜΚΟ.

Η πανδημική γρίπη Α(H1N1) του 2009, η οποία εντοπίστηκε αρχικά στο Μεξικό και διαδόθηκε ραγδαία σε όλη την υφήλιο, ταξινομείται στις πανδημίες με την πιο γρήγορη εξάπλωση στην σύγχρονη ανθρώπινη ιστορία. Στις 10 Αυγούστου του 2010, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) ανακοίνωσε πως ο ιός Η1Ν1 ολοκλήρωσε τον κύκλο του και η πανδημία έχει πλέον τυπικά ολοκληρωθεί (WHO, 2009). Στον Ελλαδικό χώρο, το πρώτο κρούσμα γρίπης Α(H1N1) σημειώθηκε στις 18 Μαΐου 2009. Πρόκειται για έναν ασθενή ηλικίας 19 ετών, ο οποίος είχε επιστρέψει δύο ημέρες νωρίτερα από την Νέα Υόρκη (Panagiotopoulos et al. 2009).

O Glezen (1996) συγκρίνει τις πανδημίες Η1Ν1 των ετών 1892, 1918, 1936, 1957 ανά ηλικία και καταλήγει, από την ανασκόπηση των ειδικών ποσοστών προσβολής κατά ηλικία, ότι τα παιδιά σχολικής ηλικίας κατά κανόνα έχουν τα υψηλότερα ποσοστά προσβολής κατά την διάρκεια πανδημικών (και inter πανδημικών) περιόδων. Επιπλέον, τα παιδιά διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην διάδοση του ιού στον γενικό πληθυσμό εξ αιτίας της συγκέντρωσής του στο σχολικό περιβάλλον και στη μη σχολαστική πρόληψη όπως το πλύσιμο των χεριών με σαπούνι και το στέγνωμα με καθαρό χαρτί ή αέρα.

Στην παρούσα εργασία, πραγματοποιείται για πρώτη φορά στον Ελλαδικό χώρο, η χαρτογράφηση των σχολικών απουσιών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης στην Αττική σε επίπεδο ΟΤΑ Καποδίστρια. Θεωρούμε ότι οι σχολικές απουσίες συνδέονται άμεσα με την εξάπλωση της επιδημίας της γρίπης H1N1. Η ανάλυση έγινε σε εβδομαδιαία δεδομένα για το χρονικό διάστημα από τις 13/10 έως τις 17/12 του έτους 2009.

Πραγματοποιήθηκε ανάλυση χωρικής αυτοσυσχέτισης με τον υπολογισμό ολικών και τοπικών δεικτών Moran’s I για τις 10 εβδομάδες μελέτης. Οι τοπικοί δείκτες Moran’s I ταξινομήθηκαν και παρουσιάζονται με τη μορφή χαρτών χωρικών προτύπων, στους οποίους αναδεικνύονται περιοχές όπου παρατηρείται έξαρση του φαινομένου. Οι χάρτες αυτοί αναδεικνύουν την ύπαρξη χωρικής αυτοσυσχέτισης στις τρεις πιο κρίσιμες εβδομάδες ανάλυσης του φαινομένου, όπως θα δούμε παρακάτω. Ακολούθως, το διάγραμμα μέσων τιμών μαθητικών απουσιών, οπτικοποιεί τόσο την εξέλιξη του φαινομένου όσο και τον αντίστοιχο έλεγχο στατιστικής σημαντικότητας διαφοράς των μέσων τιμών.

Ο εντοπισμός δήμων με υψηλό ποσοστό απουσιών μπορεί να βοηθήσει στην ενημερωμένη λήψη αποφάσεων των υπεύθυνων άσκησης πολιτικής πρόληψης υγείας (Υπουργείο Υγείας, ΚΕΕΛΠΝΟ, Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση). Παρόλο που η ανάλυση αφορά δεδομένα του 2009, τα οποία συλλέχθηκαν για αυτόν τον σκοπό, τα κρούσματα της γρίπης Α συνεχίζονται κάθε χρόνο στην Ελλάδα, καθιστώντας την ανάλυση αυτή επίκαιρη. Ως εκ τούτου, η συνολική διαχείριση των κρουσμάτων και θανάτων λόγω της γρίπης Η1Ν1 ανά περιφέρεια (Δούκισσας κ.α., 2016α) σε συνδυασμό με τις σχολικές απουσίες πιθανώς να συμβάλλει ως ένα μελλοντικό εργαλείο εναργέστερης διαχείρισης και συντονισμού σε μία νέα πιθανή πανδημία.

Δεδομένα

Στην παρούσα εργασία χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα από το ΚΕΕΛΠΝΟ (εβδομαδιαίες εκθέσεις επιδημιολογικής επιτήρησης της γρίπης κατά το διάστημα 2009 – 2010), τα οποία είναι διαθέσιμα στην ηλεκτρονική διεύθυνση www.keelpno.gr. Παράλληλα, τα πληθυσμιακά δεδομένα προέκυψαν από την Απογραφή Πληθυσμού του 2011 που διενεργήθηκε από την Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) (www.statistics.gr). Τα δεδομένα που αφορούν τις απουσίες των μαθητών στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση ελήφθησαν από την Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας (ΕΣΔΥ) σε συνεργασία με το ΙΤΥΕ (Ινστιτούτο Τεχνολογίας, Υπολογιστών & Εκπαίδευσης) το οποίο εποπτεύεται από το Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων. Πιο συγκεκριμένα, τα δεδομένα αυτά αφορούν το σύνολο των απουσιών που πραγματοποιήθηκαν από τους εγγεγραμμένους μαθητές, το χρονικό διάστημα από 25/9/2009 έως 17/12/2009 σε ημερήσια βάση. Η καταγραφή απουσιών έγινε σε όλα τα σχολεία της Ελλάδας και συμπεριέλαβε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης και όλους τους τύπους σχολείων.

Στην αρχική τους μορφή τα δεδομένα είναι οργανωμένα σε πίνακες. Κάθε εγγραφή του πίνακα αφορά τις συνολικές απουσίες (οι απουσίες λόγω του ιού γρίπης δεν καταγράφονταν ξεχωριστά στο σύστημα καταχώρισης απουσιών) και περιλαμβάνει α) τον κωδικό του σχολείου, β) την ημερομηνία καταγραφής των απουσιών, γ) τον αριθμό των μαθητών που απουσίαζαν ανά τμήμα, και δ) το σύνολο των ενεργών μαθητών του τμήματος.

Αρχικά, πραγματοποιήθηκε έλεγχος ως προς την πληρότητα και εγκυρότητα των στοιχείων κάθε εγγραφής. Υπήρξε ένας πολύ μικρός αριθμός εγγραφών όπου δεν αντιστοιχούσαν σε κάποιο σχολείο μέσω του κωδικού του και για τον λόγο αυτόν παραλείφθηκαν. Δημιουργήσαμε ερώτημα διασταύρωσης και μετά την εκτέλεσή του παρατηρήθηκε ότι σε κάποιες εγγραφές ο δήμος στον οποίο βρίσκεται το σχολείο δεν ήταν αυτός που προέκυπτε από τον κωδικό του σχολείου. Έγιναν οι απαραίτητες διορθώσεις και στη συνέχεια προχωρήσαμε στην επεξεργασία των δεδομένων. Δημιουργώντας διαδοχικά ερωτήματα καταλήξαμε στην δημιουργία του τελικού ερωτήματος. Εξαιρώντας τις παρουσίες της Δευτέρας και της Παρασκευής λόγω αυξημένης μεταβλητότητας (για αποφυγή έκτροπων παρατηρήσεων) υπολογίστηκε η τελική μεταβλητή που είναι ο μέσος όρος απουσιών των ημερών Τρίτη, Τετάρτη και Πέμπτη, εξαίροντας τις ημέρας που τα σχολεία είναι κλειστά (αργίες 28/10 και 17/11). Η γεωγραφική λεπτομέρεια της μεταβλητής είναι ο ΟΤΑ Καποδίστρια. Η ανάλυση στη παρόν άρθρο αφορά μόνο την Περιφέρεια Αττικής.

Θεωρητικό Υπόβαθρο

Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στην περίοδο μεταξύ της πανδημίας των ετών 1999 έως 2009 και στην πανδημία του 2009 ήταν η ηλικιακή προσβολή του ιού σε νοσηρότητα και θανάτους (ECDC, 2010). Η πανδημία του ιού Α(Η1Ν1) έπληξε περισσότερο τον νεανικό πληθυσμό και ειδικότερα τα σχολεία (Health Protection in Midlands) και τα νοικοκυριά (Nishiura et al, 2009). Στην Ελλάδα εκτιμάται πως ο κλινικός δείκτης προσβολής ήταν υψηλότερος για τα παιδιά ηλικίας 5 – 19 ετών ενώ ήταν χαμηλότερος για άτομα ηλικίας άνω των 64 ετών. Υπολογίζεται πως μολύνθηκε περίπου το 19,7% του Ελληνικού πληθυσμού (ΚΕΕΛΠΝΟ, 2010). Υπολογίζοντας τους ειδικούς δείκτες νοσηρότητας (Τσίμπος, 2004) για τον ιό A(H1N1) ανά 100.000 κατοίκους παρατηρούμε την ραγδαία αύξηση των κρουσμάτων μέχρι την ηλικία των 15 ετών. Πιο αναλυτικά, μέχρι την ηλικία των 5 ετών διαπιστώθηκαν 200 κρούσματα ανά 100.000 πληθυσμό. Οι αριθμοί παρουσίασαν αυξητική πορεία (300 κρούσματα) με μικρή μεταβολή και στην ηλικιακή ομάδα 5 – 10 ετών. Εντυπωσιακή είναι η αύξηση της ηλικιακής ομάδας 10 – 15 ετών. Η παρούσα ηλικιακή ομάδα αποτελεί την μέγιστη τιμή (σχεδόν 500 κρούσματα / 100.000) το οποίο επιβεβαιώνει και τις ανωτέρω εργασίες ότι τα παιδιά αποτελούν πρωταρχική εστία του ιού της γρίπης Α(Η1Ν1) και ειδικότερα οι μαθητές της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (Δούκισσας κ.α., 2016β). Η επιδημία κορυφώθηκε την 48^η – 49^η εβδομάδα του 2009 (Maltezou et al., 2011).

Μεθοδολογία

Η θεματική χαρτογραφία ασχολείται με τη δημιουργία και μελέτη θεματικών χαρτών. Στο θεματικό χάρτη ενδιαφέρει κυρίως η χωρική κατανομή των δεδομένων ενώ οι θέσεις και οι αποστάσεις των χωρικών μονάδων είναι σχετικές και συμβολικές. Ο πιο συνήθης θεματικός χάρτης είναι ο χωροπληθής (choropleth map).

Μια κατηγορία μεθόδων εξερεύνησης χωρικών δεδομένων είναι τεχνικές οι οποίες εξετάζουν αποκλειστικά τη χωρική εξάρτηση μεταξύ τιμών των διαφόρων χωρικών μονάδων. Ο Goodchild (1987), αναφέρει ότι υπό τη γενικότερη έννοια της η χωρική αυτσοσυσχέτιση ενδιαφέρεται για το βαθμό με τον οποίο η τιμή μιας μεταβλητής σε κάποια θέση είναι παρόμοια με τις τιμές τις ίδιας μεταβλητής που βρίσκονται γεωγραφικά κοντά της. Τα κέντρα των χωρικών προτύπων παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον από πλευράς συμπερασμάτων για την χωρική κατανομή της μεταβλητής και το φαινομένου που αυτή αφορά.

Αποτελέσματα Διερευνητικής χωρικής ανάλυσης

Στους Χάρτες 1 και 2 παρουσιάζεται η χαρτογράφηση ανά εβδομάδα (από την 42^η έως την 51^η του έτους 2009) των ποσοστών απουσιών σε σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στο νομό Αττικής. Το φαινόμενο ξεκινάει να κορυφώνεται στα δυτικά της Αττικής και συγκεκριμένα στον Δήμο Άνω Λιοσίων και στην Κοινότητα Κρυονερίου. Κατά την 44^η εβδομάδα παρατηρούμε κορύφωση των απουσιών στους Δήμους Κρυονερίου, Καματερού, Περιστερίου, Φιλοθέης, Κρωπίου και Μαρκόπουλο καθώς και στην Κοινότητα Καπανδριτίου. Ωστόσο, η 44^η εβδομάδα ήταν η εβδομάδα εορτασμού της Εθνικής Επετείου του Όχι (28^ης Οκτωβρίου) συνεπώς ένα μεγάλο ποσοστό απουσιών ενδεχομένως να οφείλεται σ’ αυτόν. Ο τελευταίος χάρτης του Χάρτη 1 που αναφέρεται στην 46^η εβδομάδα φανερώνει υψηλά ποσοστά στους δυτικούς Δήμους Ζεφυρίου, Μάνδρας, Ερυθρών, Γέρακα και στις Κοινότητες Κρυονερίου και Αφιδνών. Τέλος και στο Νότιο τμήμα της Αττικής στην κοινότητα Αγίου Κωνσταντίνου σημειώνεται σχετικά υψηλό ποσοστό.

Γράφημα 1: Χαρτογράφηση των ποσοστών απουσιών σε σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης για την περίοδο 13/10 εως 12/11/2009 στο νομό Αττικής (Χάρτες 1-6)

Ο δρόμος ως πρωταγωνιστής στο αφήγημα της πόλης

Στη φιλολογία της ελληνικής λογοτεχνίας υπάρχουν εκατοντάδες αναφορές για την πόλη της Αθήνας ως το σκηνικό εκείνο μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται η αφήγηση ενώ, τα τελευταία ιδίως χρόνια, πληθαίνουν οι αναφορές μιας πολυποίκιλης και σε μεγάλο βαθμό ισότιμης συμμετοχής της ως αυθύπαρκτου πλέον «φορέα δράσης» μέσα στο πλήθος των χαρακτήρων του αφηγήματος.

Θα μπορούσε ωστόσο η ίδια η πόλη να αναγνωστεί ως ένα μυθιστόρημα στην αφηγηματική διαδικασία του οποίου αφηγητής δεν είναι απλώς ένα υποκείμενο ως «φυσικό πρόσωπο» ή ένας παντογνώστης αφηγητής, αλλά οι ίδιοι οι δρόμοι της. Και αυτό γιατί η αφήγηση του δρόμου συνθέτει την πλοκή της πόλης και συναρθρώνει πλευρές από την ιδεολογία της με τον ίδιο τρόπο που ο χαρακτήρας εκφέρει τα ιδεολογικά διακυβεύματα του μυθιστορήματος, δίνοντας τη δική του «μάχη» για την επικράτησή τους, μέσω της δικής του επικράτησης (Δοξιάδης, 1988). Πρόκειται για τον δρόμο ως χαρακτήρα στο αφήγημα της πόλης.

Υπάρχουν δρόμοι ύποπτοι, σκοτεινοί, απόκοσμοι, δρόμοι φαντασμαγορικοί και θορυβώδεις, δρόμοι γιορτινοί και εμπορικοί, δρόμοι διαφυγής, συνάντησης και περιπάτου. Πάνω σε όλους αυτούς συμπυκνώνονται οι μεταβολές και οι διακυμάνσεις ανάμεσα στο δημόσιο και στο ιδιωτικό, στο χώρο και στο χρόνο καθώς και οι εφήμερες και μεταβατικές τάξεις που φορτίζουν τις ετερότητες. Στο δρόμο τελείται το τυχαίο, το συγκυριακό, εδώ και οι κανονικότητες. Είναι ο αφηγητής της ασυνέχειας στο αφήγημα της πόλης αλλά και το κατεξοχήν πεδίο συγκρότησης της αστικής (urban) εμπειρίας. Εδώ τελούνται οι πρακτικές του χώρου που ξεφεύγουν από τον ορίζοντα του ορατού, όλα αυτά τα δίκτυα αλληλοδιαπλοκής που διαφεύγουν από την αναγνωσιμότητα, ιχνογραφώντας μέσα από μια μυθική εμπειρία του χώρου μια «σκοτεινή και τυφλή κινητικότητα της κατοικημένης πόλης» (Μισέλ ντε Σερτώ, 2010: 247). Ο δρόμος αναγγέλλει: προγνωστικά τι θα συμβεί, αναμνηστικά τι έχει συμβεί και διαγνωστικά τι είναι σε εξέλιξη.

Σε αυτό το μεγάλο και φιλόδοξο μυθιστόρημα της πόλης, ενώ όλοι οι δρόμοι θα μπορούσαν να αφηγηθούν τις πλευρές και τις συνάψεις της, δεν θα μπορούσαν να είναι όλοι με τον ίδιο τρόπο πρωταγωνιστές. Γιατί στον λαβύρινθο της αστικής μετανεωτερικής εμπειρίας οι δρόμοι δεν «είναι» αλλά, ως φορείς δράσης, «πράττουν». Λειτουργούν δηλαδή με τέτοιο τρόπο ώστε θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι το ρόλο που έχει το υποκείμενο/χαρακτήρας στην αφήγηση τον ίδιο ακριβώς έχει ο δρόμος στην πόλη. Τόσο το υποκείμενο όσο και ο δρόμος είναι φορείς των δράσεων και συνθετικοί παράγοντες της πλοκής και της πόλης αντίστοιχα.

Θα επιλέξουμε, όχι τυχαία, τον δρόμο της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας (στο εξής: Β. Σοφίας), για να δείξουμε πως ο λόγος της πόλης μπορεί αναγνωστεί με έναν τέτοιο τρόπο ώστε το πράττειν των δρόμων ως χαρακτήρες συνίσταται στην ανάδειξή τους αφενός ως τους πλέον θεμελιώδεις πυκνωτές της αστικής εμπειρίας, αφετέρου ως φορείς απόδοσης του νοήματος μέσω της ροής των εναλλασσόμενων ταυτοτήτων της πόλης των οποίων αποτελούν αδιάκοπες μήτρες παραγωγής. Όπως όμως οι χαρακτήρες είναι φορείς διαφορετικών δράσεων, έτσι και οι δρόμοι δεν εγγράφουν με τον ίδιο τρόπο τα χνάρια της εμπειρίας της πόλης. Κανένας δρόμος δεν μιλάει την ίδια γλώσσα. Εκκινώντας από τα παραπάνω ρητορικά σχήματα θα θεωρήσουμε ότι ο κοινά και καθημερινά αποδεκτός χαρακτηρισμός του δρόμου της οδού Β. Σοφίας ως «αρτηρίας» της πόλης, και μάλιστα κεντρικής, είναι μια θεμελιώδης μεταφορά, η οποία καταδεικνύει έναν ζωτικής σημασίας εννοιολογικό επικαθορισμό για την ταυτότητα της Αθήνας (Τουρνικιώτης, 2000) (Εικόνα 1).

Εικόνα 1: Η Βασιλίσσης Σοφίας ως αρτηρία στο σώμα της πόλης. Λήψη από το ξενοδοχείο Χίλτον προς τους Αμπελοκήπους

Τι είναι άλλωστε η ίδια η αρτηρία παρά ένα μεγάλο αγγείο το οποίο μεταφέρει αίμα από την καρδιά στα υπόλοιπα ζωτικά όργανα. Μήπως η πόλη δεν είναι ένας ζωντανός οργανισμός του οποίου η ζωή καθορίζεται από τις αρτηρίες του; Ωστόσο για να είναι μια σχέση μεταφορική πρέπει πρώτα να είναι μετωνυμική (Δοξιάδης, 2008). Και ο δρόμος της Β. Σοφίας είναι μια θεμελιώδης μετωνυμία της Αθήνας. Όχι μόνο γιατί η μετωνυμία είναι μια γνωσιακή διαδικασία στην οποία μια έννοια παρέχει νοητική πρόσβαση σε μια άλλη έννοια (Βελούδης, 2005), ούτε γιατί απλά πρόκειται για τη σχέση του μέρους με το όλο, η οποία είναι και η χαρακτηριστικότερη εκδοχή της μετωνυμίας καταγράφοντας ταυτόχρονα και τη χωρική σχέση του «ανήκειν», αλλά και γιατί τα τοπόσημά της συνθέτουν πολλαπλά τμήματα στη συνταγματική άλυσο του αφηγήματος της πόλης. Όπως λοιπόν άνθρωπος σημαίνει λόγος και σκορπιός δηλητήριο, έτσι και Β. Σοφίας σημαίνει Αθήνα.

Η χωροχρονική τριλογία της Βασιλίσσης Σοφίας

Ιχνογραφώντας τον δρόμο της Β. Σοφίας διαπιστώνουμε ότι οι δύο μεγάλες «γωνίες της» άτυπα τη χωρίζουν σε τρία «φυσικά» τμήματα, κάνοντας εκεί τις στροφές του δρόμου να δείχνουν ότι είναι ταυτόχρονα και στροφές στο χρόνο.

Χάρτης 1: Η λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας

Με κατεύθυνση από την Πλατεία Συντάγματος προς τους Αμπελοκήπους, το πρώτο και πιο επιβλητικό τμήμα περιλαμβάνει την έκταση από το κτίριο της Βουλής των Ελλήνων, τα παλιά Ανάκτορα, μέχρι την διασταύρωση των οδών Ηροδότου και Ρηγίλλης. Μέχρι εκεί ο Εθνικός Κήπος, όλα σχεδόν τα εναπομείναντα νεοκλασικά [1] οικοδομήματα, περίλαμπρες και επιβλητικές οικίες των πιο εύπορων στρωμάτων του τέλους του 19^ου και αρχών του 20^ου αιώνα, αλλά και πολυτελείς κατοικίες στη θέση εκείνων που κατεδαφίστηκαν μεταπολεμικά, έργα γνωστών και διάσημων αρχιτεκτόνων, καθιστούν τη Β. Σοφίας το πιο αριστοκρατικό βουλεβάρτο και ταυτόχρονα τόπο/σύμβολο αστικής ευημερίας, εξακολουθώντας μέχρι και σήμερα να αποτελεί τη βιτρίνα της Αθήνας. Πιο συγκεκριμένα η οικία Νικόλαου Ψύχα (1885, Β. Σοφίας 3, Ερνέστος Τσίλλερ) [2], όπου στεγάζεται η Αιγυπτιακή Πρεσβεία, το Μέγαρο Καυτατζόγλου (1900, Β. Σοφίας 4, Ε.Τσίλλερ), όπου σήμερα στεγάζονται γραφεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το Μέγαρο Ανδρέα Συγγρού(1873, Β. Σοφίας 5, Ε. Τσίλλερ) όπου στεγάζεται το Υπουργείο Εξωτερικών, το Μέγαρο Μέρλιν (1895, Β. Σοφίας 7, Αναστάσιος Μεταξάς), όπου στεγάζεται η Γαλλική Πρεσβεία, η πολυκατοικία Γ. Κουρμπάνη και Χ. Ευελπίδη (1932, Β.Σοφίας 6-8, Δημήτρης Φωτιάδης), η οικία Ρέντη (1920, Β. Σοφίας 9, Βασίλης Τσαγρής) όπου σήμερα στεγάζεται το Ίδρυμα Θεοχαράκη, η οικία Στέφανου Ψύχα( 1875, Β. Σοφίας και Σέκερη 2, Ε. Τσίλλερ), η οικία Χαροκόπου ή Εμμανουήλ Μπενάκη (1860, Β. Σοφίας και Κουμπάρη 1, Αν. Μεταξάς), όπου στεγάζεται το ομώνυμο μουσείο, η «λευκή κατοικία Καλλιγά» (1954, Β. Σοφίας 25, Κωνσταντίνος Καψαμπέλης), μια πολυτελής πολυκατοικία του Μεσοπολέμου του Κ. Κιτσίκη που προωθεί μια σύνθεση κλασικιστικών στοιχείων με μοντέρνα (1938, Β. Σοφίας 29). Το πρώτο τμήμα θα καταλήξει από δεξιά στο Μέγαρο Σταθάτου (1895, Β. Σοφίας 31 και Ηροδότου, Ε.Τσίλλερ), εκεί όπου στεγάζεται το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και από αριστερά, ακριβώς απέναντι, στο Σαρόγλειο Μέγαρο, όπου στεγάζεται η Λέσχη Αξιωματικών (1930, Β. Σοφίας και Ρηγίλλης 1, Αλ. Νικολούδης) [3]. (φωτ. 2-14).

Χάρτης 2: Το πρώτο τμήμα της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας

Εικόνες 2-14:

Το δεύτερο τμήμα, και αφού ο δρόμος αφήσει πίσω του το Μέγαρο Ιλίσια (1848, Β. Σοφίας 22, Σταμάτης Κλεάνθης) όπου στεγάζεται το Βυζαντινό Μουσείο, έπειτα το Πολεμικό Μουσείο (1975, Ριζάρη 2, Θουκυδίδης Βαλεντής) και το νοσοκομείο του Ευαγγελισμού, θα καταλήξει σε δύο εξίσου σημαντικά τοπόσημα. Στο γλυπτό Δρομέας του Κώστα Βαρώτσου που βρίσκεται στο κέντρο του δρόμου, επάνω στην πλατεία Μεγάλης του Γένους Σχολής και δεξιά από αυτό, απέναντι από την «κόκκινη πολυκατοικία» (1927, Β. Σοφίας 55, Κωνσταντίνος Κιτσίκης), ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά κτίρια του μοντερνισμού, όχι μόνο σύμβολο κοινωνικής ευμάρειας αλλά και εμπλοκής του τόπου στο δίκτυο του διεθνούς τουρισμού, το ξενοδοχείο Χίλτον (Τουρνικίωτης, 2000). Το έργο ολοκληρώθηκε το 1963 από τους Εμμ. Βουρέκα, Πρ. Βασιλειάδη και Σπ. Στάϊκο, με τις ανάγλυφες πινελιές του Μόραλη πάνω από την κύρια είσοδο να αναζητούν την ελληνικότητα ως απάντηση στον επιβλητικό όγκο της υπερπόντιας δύναμης που την εποχή εκείνη ήταν στο ζενίθ της ισχύος της (Φιλιππίδης, 2000) (φωτ. 15-18).

Χάρτης 3: Το δεύτερο τμήμα της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας

Εικόνες 15-18:

Το τρίτο τμήμα του δρόμου στο οποίο δεσπόζει σαφώς η μοντερνίζουσα αισθητική αρχίζει από εκεί που τελειώνει το Χίλτον. Μετά το Νοσηλευτικό Ίδρυμα του Μετοχικού Ταμείου Στρατού (Ν.Ι.Μ.Τ.Σ), με εξαίρεση την οικία Αντωνόπουλου (1934, Β. Σοφίας 88, Γεώργιος Κοντολέων) – με την πρωτοτυπία του αρχιτέκτονα η όψη να κοιτάζει στην Ακρόπολη και όχι στον δρόμο- και τα τέσσερα νοσοκομεία (Αιγινήτειο, Αρεταίειο, Αλεξάνδρα και Ιπποκράτειο), τον δρόμο κοσμούν μεταπολεμικές πολυκατοικίες και κτίρια και πάλι γνωστών αρχιτεκτόνων όπως του Νίκου Βαλσαμάκη και του Παναγιώτη Μιχελή (φωτ.19-26).

Στο τμήμα αυτό βρίσκουμε το Μέγαρο Μουσικής (1991, Β. Σοφίας 89, Βουρέκας-Σκρουμπέλος) και την Αμερικάνικη Πρεσβεία (1960, Β. Σοφίας 91), έργο του διάσημου Walter Gropius, από τα πιο επώνυμα αρχιτεκτονικά έργα και από τα πιο ισχυρά τοπόσημα της Αθήνας (φωτ. 27-28).

Χάρτης 4: Το τρίτο τμήμα της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας

Ο μοναδικός θύλακας ψυχαγωγίας, σε ολόκληρη τη Β. Σοφίας βρίσκεται, όχι τυχαία, εδώ. Πρόκειται για την πλατεία Μαβίλη με διάφορα εστιατόρια, μπαρ, καφέ και ζαχαροπλαστεία. Και βέβαια το πασίγνωστο μπαρ Λώρας που μεσουρανούσε από το 1967 και για σχεδόν για τέσσερις δεκαετίες (φωτ. 29-30).

Το πιο νεωτερικό τμήμα του δρόμου, θα ολοκληρωθεί με ξεκάθαρα συμβολικό τρόπο στους Πύργους των Αθηνών(Β. Σοφίας και Μεσογείων 2, 1971,Βικέλας), στην πρώτη προσπάθεια ανέγερσης ουρανοξύστη στην Ελλάδα (φωτ.31-32).

Ολόκληρος ο δρόμος της Β. Σοφίας δείχνει λοιπόν να μοιάζει με μια φανταστική Μπιενάλε αρχιτεκτονικής η οποία καλύπτει αρχιτεκτονικά έργα διάρκειας πέραν του ενός αιώνα. Πρόκειται για έργα τα οποία σε μια χωροχρονική γραμμικότητα έχουν καθορίσει και συγκροτήσει όχι μόνο την εικαστική ταυτότητα του αστικού ιστού της Αθήνας αλλά και επί μέρους ιδεολογικές ταυτότητες, η έκταση και η φήμη των οποίων τον ξεπερνούν αναπόφευκτα αλλά και επιτακτικά.

Η Αθήνα βρίσκεται πρώτη στη λίστα των ελληνικών πόλεων όπου αναπτύχθηκε έντονα ο ιδιαίτερος κτηριακός τύπος της πολυκατοικίας της αντιπαροχής. Οι κεντρικοί δήμοι της οικοδομήθηκαν εντατικά τις τρεις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες ‘50-‘70 με το μοντέλο της πολυκατοικίας και μέσω του μηχανισμού της αντιπαροχής. Σήμερα, 40 χρόνια μετά από την περίοδο της εντατικής αυτής οικοδόμησης, η εικόνα της πόλης ελάχιστα έχει αλλάξει. Το άρθρο υπογραμμίζει ότι οι μεταπολεμικές πολυκατοικίες, παρά την απαξίωση που βιώνουν ήδη από τις δεκαετίες ‘80-‘90 λόγω της ποιοτικής υποβάθμισης των συνθηκών κατοίκησης στις κεντρικές περιοχές και τη φυγή κατοίκων προς τα μέχρι τότε αραιοκατοικημένα προάστια (Μαλούτας, 2000), παρουσιάζουν συνεχή κατοίκηση καθώς αποκτούν νέους χρήστες, προερχόμενους από τις ίδιες ή άλλες κοινωνικές ομάδες.

Καταγραφή χρήσης και κατοχής των διαμερισμάτων της αθηναϊκής πολυκατοικίας της αντιπαροχής

Οι πολυκατοικίες της αντιπαροχής που χτίστηκαν τις τρεις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες ‘50-‘70 στην Αθήνα [1] παραμένουν σήμερα ίδιες στον αριθμό αλλά γερασμένες και, κυρίως, απαξιωμένες.

Η απαξίωση του κυρίαρχου κτηριακού τύπου της Αθήνας εγείρει ερωτήματα. Ποιο μπορεί να είναι το φυσικό τέλος μιας τέτοιας οικοδομής; Υπάρχει ή θα υπάρξει σταδιακή εγκατάλειψη των πολυκατοικιών; Μπορούν οι αλλαγές στο ιδιοκτησιακό καθεστώς των πολυκατοικιών να αναστρέψουν τη φθίνουσα πορεία; (Μαντουβάλου, Μπαλλά, 2004)

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια στροφή του ενδιαφέροντος γύρω από το μέλλον της αθηναϊκής πολυκατοικίας κυρίως στους ακαδημαϊκούς κύκλους και, σταδιακά, το συγκεκριμένο κτήριο από το περιθώριο μπαίνει στο ερευνητικό στόχαστρο.

Το παρόν άρθρο εξετάζει τις προθέσεις των σημερινών χρηστών [2] της πολυκατοικίας και το βαθμό στον οποίο αυτές προεικονίζουν (ή όχι) μια σταδιακή εγκατάλειψή της. Καταγράφει στιγμιότυπα κατοίκησης και κατοχής προσπαθώντας να απαντήσει στο εξής ερώτημα: παρουσιάζει η αθηναϊκή μεταπολεμική πολυκατοικία συνεχή κατοίκηση μέχρι σήμερα παρά τη σταδιακή φυγή ενός σημαντικού αριθμού κατοίκων του κέντρου της Αθήνας ήδη από τις δεκαετίες ‘80 και ‘90;

Χάρτης 1: Χωροθέτηση των τριών πολυκατοικιών

Τα συμπεράσματα είναι αποτέλεσμα έρευνας [3] μικρής κλίμακας σε τρεις πολυκατοικίες στην ευρύτερη περιοχή του Παγκρατίου και του Δήμου Καισαριανής, βασισμένης σε συνεντεύξεις με ενοίκους διαμερισμάτων [4]. Οι τρεις πολυκατοικίες είναι τυπικά παραδείγματα εργολαβικής οικοδόμησης μέσω αντιπαροχής. Διαφέρουν σε μέγεθος, γεγονός που σχετίζεται με τις διαφορετικές γεωμετρίες των διαθέσιμων προς αντιπαροχή οικοπέδων (Γράφημα 1).

Επιγραμματική παρουσίαση των 3 πολυκατοικιών μελέτης

Γράφημα 1: Οικοδομικό τετράγωνο-οικόπεδο & πολυκατοικία

Πολυκατοικία Α: Παγκράτι | υπερυψωμένο ισόγειο, 3 όροφοι, 2 ρετιρέ, δώμα | 10 διαμερίσματα  | 9 συνεντεύξεις | αποπεράτωση 1972

Πολυκατοικία Β: Καισαριανή | υπερυψωμένο ισόγειο, 3 όροφοι, 2 ρετιρέ, δώμα | 24 διαμερίσματα | 17 συνεντεύξεις | αποπεράτωση 1973

Πολυκατοικία Γ: Καισαριανή | υπερυψωμένο ισόγειο, 4 όροφοι, δώμα | 20 διαμερίσματα | 5 συνεντεύξεις | αποπεράτωση 1974

Ανάλυση κατηγοριών χρηστών και κατοίκησης

Αν και τα μεγέθη των διαμερισμάτων ποικίλουν, οι πυκνότητες είναι πολύ μικρές, με μόλις ένα τετραμελές νοικοκυριό και μόνο ένα δυάρι με περισσότερους από δύο ενοίκους (Γράφημα 2). Ακραίες περιπτώσεις θεωρούνται τα 2 πεντάρια και τα 6 τεσσάρια διαμερίσματα με μόλις έναν ή δύο ενοίκους.

Γράφημα 2: Μέγεθος διαμερίσματος & αριθμός ενοίκων

Η ιδιοκατοίκηση υπερτερεί της ενοικίασης με αναλογία 20/11. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η πολυκατοικία Β, όπου το 70% της ιδιοκατοίκησης είναι συνεχής από το 1972 (Γράφημα 3). Αν συνυπολογιστούν και τα διαμερίσματα που κατέχουν οι οικοπεδούχοι και είτε τα νοικιάζουν είτε τα διατηρούν κενά, τότε προκύπτει ότι τουλάχιστον 14 στα 24 διαμερίσματα έχουν σταθερό ιδιοκτήτη από το 1972 μέχρι σήμερα. Στην ίδια πολυκατοικία, αξιοσημείωτη είναι και η συγκέντρωση των ενοικιαστών στους χαμηλούς ορόφους ενώ όλοι οι ένοικοι των διαμερισμάτων στους ψηλότερους ορόφους, στον 3^ο και στα δύο ρετιρέ, ιδιοκατοικούν.

Γράφημα 3: Ιδιοκατοίκηση και ενοικίαση

Σχετικά με τις ηλικιακές ομάδες στις 3 πολυκατοικίες, παρατηρείται μια ισοδύναμη σχεδόν παρουσία ατόμων άνω των 50 και ατόμων μεταξύ 20 και 50 ετών, με αναλογία 20/18, ενώ μικρή είναι η παρουσία παιδιών και ατόμων κάτω των 20 ετών, σε μόλις 4 από τα 38 διαμερίσματα (Γράφημα 4).

Γράφημα 4: Ηλικία ενοίκων

Και ενώ φαίνεται να κυριαρχεί η χρήση της κύριας κατοικίας, με τη χρήση της δευτερεύουσας να αποτελεί εξαίρεση σε 8 από τα 40 διαμερίσματα (Γράφημα 5), οι ηλικίες των ενοίκων έρχονται να δώσουν μια πρώτη ερμηνεία. Οι 7 στις 8 περιπτώσεις δευτερεύουσας κατοικίας αφορούν άτομα άνω των 50. Οι 5 εξ αυτών κάνουν συνεχή χρήση του διαμερίσματος από την ολοκλήρωση της οικοδομής μέχρι σήμερα. Εδώ υπονοείται μια συγκεκριμένη κατηγορία νοικοκυριού. Πρόκειται, μάλλον, για νέες οικογένειες που αγοράζουν τα διαμερίσματα τη δεκαετία του 1970 για να ιδιοκατοικήσουν, μεγαλώνουν τα παιδιά τους και σήμερα μένουν μόνοι σε αυτά ενώ τα παιδιά έχουν αλλάξει κατοικία έχοντας αποκτήσει πλέον τη δική τους οικογένεια. Στα 4 μεγάλα διαμερίσματα από τα 8 επαληθεύεται αυτή η υπόθεση, ενώ έτσι εξηγούνται και οι μικρές πυκνότητες που παρατηρήθηκαν στο Γράφημα 1. Σήμερα, οι ηλικιωμένοι γονείς κατοικούν κάποιες μέρες του χρόνου στο ιδιόκτητο διαμέρισμα στην περιοχή μελέτης και τις υπόλοιπες μέρες κατοικούν είτε σε ιδιόκτητη εξοχική κατοικία εντός Αττικής είτε στο διαμέρισμα της οικογένειας του παιδιού τους όπου βοηθάνε στη φροντίδα των εγγονιών τους.

Γράφημα 5: Κύρια και δευτερεύουσα κατοικία

Σχετικά με την οικογενειακή κατάσταση, πιο συχνά εμφανίζεται η κατηγορία των ανύπαντρων ενοίκων, ηλικίας μεταξύ 20 και 50 ετών (Γράφημα 6). Στη συνέχεια, ισοβαθμούν οι εξής τρεις κατηγορίες νοικοκυριών: τα ζευγάρια με παιδιά που μένουν μαζί, τα ζευγάρια με παιδιά που μένουν αλλού και τα ζευγάρια χωρίς παιδιά. Από τα 6 άτεκνα ζευγάρια που καταγράφονται μόνο το ένα είναι ικανά νεαρό ώστε να μεταπηδήσει μελλοντικά στην κατηγορία ζευγάρι με παιδιά. Τα νοικοκυριά με παιδιά που μένουν αλλού είναι ζευγάρια των οποίων τα ενήλικα παιδιά έχουν μεγαλώσει στο παρόν διαμέρισμα, δηλαδή στο «πατρικό» που θα κληρονομήσουν, καθώς και τα 6 αποτελούν περιπτώσεις ιδιοκατοίκησης. Παρά τη σχεδόν ισόρροπη παρουσία των ηλικιακών ομάδων μεταξύ 20 και 50 και άνω των 50, η δεύτερη τείνει να διευρύνεται. Χαρακτηριστικά, σε 2 νοικοκυριά τα ενήλικα παιδιά συγκατοικούν ακόμα με τους γονείς τους αλλά στο άμεσο μέλλον, σύμφωνα με τις συνεντεύξεις, πρόκειται να αλλάξουν κατοικία με τη νέα τους οικογένεια αυξάνοντας έτσι ακόμα περισσότερο τα ποσοστά των ενοίκων άνω των 50 ετών. Θα μπορούσε αυτό να ληφθεί ως μια ένδειξη σταδιακής γήρανσης του πληθυσμού των ενοίκων.

Γράφημα 6: Οικογενειακή κατάσταση & ηλικία

Στο διάγραμμα ιδιοκατοικούντων και ενοικιαστών σε συνδυασμό με τα ηλικιακά δεδομένα (Γράφημα 7), η αναλογία για τους άνω των 50 ετών είναι 16/3 ενώ για τους μεταξύ 20 και 50 ετών είναι 8/8. Προκύπτει εδώ ότι οι άνω των 50 έχουν καταφέρει να εξασφαλίσουν ιδιόκτητα διαμερίσματα μέσα από την εργασιακή τους δραστηριότητα ή τα περιουσιακά τους στοιχεία, ενώ η επόμενη ηλικιακά ομάδα ιδιοκατοικεί σε ίσο ποσοστό με εκείνο που ενοικιάζει. Για αυτή την αντίθεση στα ποσοστά ιδιοκατοίκησης η ηλικιακή διαφορά φαίνεται να δίνει μια πρώτη ικανή ερμηνεία.

Γράφημα 7: Ιδιοκατοίκηση – ενοικίαση & ηλικία

Η γέννηση μίας αυθαίρετης συνοικίας

Η γέννηση της συνοικίας

Το εργοστάσιο φωταερίου ιδρύθηκε το 1857 σύμφωνα με το βασιλικό διάταγμα του Όθωνα, με το οποίο παραχωρούνταν στον Γάλλο επιχειρηματία François Theophile Feraldi το δικαίωμα εγκατάστασης και λειτουργίας μονάδας φωταερίου.

Η μονάδα παραγωγής φωταερίου υπήρξε η πρώτη στην πόλη της και η πρώτη της ελληνικής επικράτειας. Το εργοστάσιο αεριόφωτος συνδέθηκε άμεσα με τη ζωή της πόλης, αφού άλλαξε καθοριστικά την καθημερινότητά της, φωτίζοντας τους κεντρικούς αθηναϊκούς δρόμους. Οι νέοι φανοί του φωταερίου αύξησαν το αίσθημα της ασφάλειας σε όσους κυκλοφορούσαν στη νυχτερινή Αθήνα. Η μεγαλύτερη, όμως, αλλαγή που αναμενόταν από τον φωτισμό με φωταέριο ήταν η ευρωπαϊκή αίγλη, την οποία φαίνεται πως αποζητούσε ένα μέρος του πληθυσμού της Αθήνας από τα μέσα του 19^ου αι. κι εξής (Σκριπ 25 Δεκεμβρίου 1895).

Μετά την ανέγερση του αεριόφωτος στην περιοχή, που άρχισε το 1857 και ολοκληρώθηκε σχεδόν έναν αιώνα αργότερα με την τμηματική προσθήκη των διαφόρων κτηρίων, δημιουργείται, δυτικά από αυτό, ένας αυθαίρετος συνοικισμός, το Γκαζοχώρι (Στογιαννίδης&Χατζηγώγας 2013: 53). Όπως προδίδει και η ονομασία του, ο οικισμός άρχισε να συστήνεται μετά τη λειτουργία του εργοστασίου. Στις πηγές του 19^ου αι. και των αρχών του 20^ού αιώνα συναντάται άλλοτε ως Γκαζοχώρι και άλλοτε ως συνοικία Αεριόφωτος ή Φωταέριο [1]. Πριν από την ίδρυση της μονάδας φωταερίου, η ευρύτερη αυτή περιοχή (Γκαζοχώρι-Βοτανικός-Ρουφ) βρισκόταν εκτός των ορίων της πόλης και καλυπτόταν κυρίως από αγρούς και έλη.

Πράγματι, σε χάρτη του 1852, η περιοχή δυτικά της πλατείας Ομονοίας και βορείως της οδού Πειραιώς είναι ουσιαστικά ακατοίκητη και έρημη. Σχεδόν 20 χρόνια αργότερα, σε χάρτη του 1875 εμφανίζεται το εργοστάσιο αεριόφωτος και τα πρώτα κτήρια της περιοχής.

Χάρτης 1: Χάρτης της Ελλάδας: Φύλλο 10, Σχέδιο της Αθήνας, Διαχωρισμός της Ελλάδας σε Νομούς, Επαρχίες και Δήμους – 1852.  (ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ)

Χάρτης 2: «Σχέδιο πόλης των Αθηνών» – 1875. Geographical Section General Staff No 4457, War Office 1944 (ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ)

Προσφυγικοί πληθυσμοί και μεταδοτικές νόσοι

Η ονομασία Γκαζοχώρι καταγράφεται ήδη από το 1885 στον ημερήσιο τύπο, καθώς η περιοχή περιγραφόταν ως εστία πυρετών, μηνιγγίτιδας και τύφου (Το Άστυ 29 Δεκεμβρίου 1885). Μάλιστα, οι γιατροί-μέλη της Ελληνικής Ιατρικής Εταιρείας σε συνεδρίασή τους το 1900, αναφέρονται στη λεγόμενη «επιδημία του Γκαζοχωρίου» που έλαβε χώρα το 1885-86 και αναφέρονται σε σπασμωδικό κακοήθη πυρετό που έπληξε κυρίως τα παιδιά της συνοικίας η οποία, όπως τονίζεται, διαθέτει ελώδεις εστίες. Σε σατυρικό τετράστιχο της εποχής που απευθυνόταν στους πολιτικούς και τους στρατιωτικούς αναφέρεται:

Η συνοικία για αρκετές δεκαετίες ανέλαβε τον ρόλο του χώρου υποδοχής νεοεισερχόμενων μεταναστών και προσφύγων. Το 1897 πρόσφυγες από την Κρήτη εγκαταστάθηκαν στο Γκαζοχώρι (Εμπρός 28 Νοεμβρίου 1897).

Το 1906 και το 1916 οι επιδημίες της ευλογιάς σημείωσαν αρκετά θύματα και στο Γκαζοχώρι (Εμπρός 30 Ιανουαρίου 1906). Η απουσία οργανωμένου συστήματος πρόληψης και θεραπείας και η έλλειψη ετοιμότητας απέναντι στις ασθένειες (Bournova, Garden, 2014) από την πλευρά της κρατικής μηχανής οδήγησαν τα φτωχά και τα εργατικά στρώματα της πρωτεύουσας στην αναζήτηση πρακτικών λύσεων. Ακολουθώντας τις οδηγίες των μαιών της συνοικίας, οι κάτοικοι συνόδευαν τα παιδιά τους, που έπασχαν από ασθένειες του αναπνευστικού ως τη βάση των φουγάρων του εργοστασίου για να εισπνεύσουν τις «θεραπευτικές» ιδιότητες των αναθυμιάσεων του κωκ (Στογιαννίδης, 2015: 115-116). Όσοι πάλι έπασχαν από φυματίωση, κατασκήνωναν τα καλοκαίρια στην Πεντέλη (Στογιαννίδης, 2016:382-404). Είναι προφανές ότι η άφιξη προσφύγων στην συνοικία μόνο δραματικές επιπτώσεις είχαν για την υγεία όλων των κατοίκων:

Χρειάστηκε να περιμένουν μέσα στις παράγκες ακόμα μερικά χρόνια μέχρι να μεταγκατασταθούν στις απαλλοτριωμένες εκτάσεις της περιοχής του Αγίου Σάββα. Οι αυξημένοι ρύποι του εργοστασίου φωταερίου ολοκλήρωσαν την εξαθλίωση, στην οποία ήδη ζούσαν τα εργατικά στρώματα της περιοχής. Στις 15 Ιουνίου του 1931, ο Στέφανος Στεφάνου καταγγέλλει στο Ελεύθερον Βήμα την ανυπαρξία συστήματος περισυλλογής σκουπιδιών στην Αθήνα χαρακτηρίζοντάς την «απέραντη σκουπιδούπολη» και υποδεικνύοντας το Γκαζοχώρι ως μια από τις συνοικίες που η έλλειψη καθαριότητας υπερβαίνει τα όρια ανοχής:

Ο Κώστας Μπίρης περιέγραφε τη συνοικία ως «…ένα σύμφυρμα καλυβιών και αθλίων παραπηγμάτων… αληθής Κόλασις δυστυχίας και διαφθοράς» (Μπίρης 1966: 202).

Σύμφωνα με τους κατοίκους εσωτερικοί μετανάστες από τη Μάνη, τη Θεσσαλία, την Κεφαλονιά, την Κέρκυρα και τα νησιά του Αιγαίου συνέχισαν να συρρέουν ως τα μέσα του 20^ού αι. δημιουργώντας έναν πολυπολιτισμικό οικιστικό πυρήνα (Μαρτυρία Ζ.Ρ., Αρχείο Προφορικών Μαρτυριών Βιομηχανικού Μουσείου Φωταερίου). Η επιλογή του Γκαζοχωριού ως τόπου πρώτης εγκατάστασης στην Αθήνα συνδεόταν και με την περιθωριακή θέση που κατείχε η συνοικία σε σχέση με τον βασικό πολεοδομικό ιστό της πόλης. Η πολεοδομική υπερορία της συνοικίας επέτρεπε την ανέγερση πρόχειρων προσωρινών παραπηγμάτων με μικρό κόστος και συγχρόνως τη διαφυγή από το βλέμμα των ελεγκτικών μηχανισμών.

«Οι πόρνες του Γκαζιού» και άλλες παραβατικές ιστορίες

Πέρα από τα συχνά κρούσματα επιδημιών, το Γκαζοχώρι συνδέθηκε και με μία ακόμη δραστηριότητα· την πορνεία. Η αστυνομική διάταξη του Απρίλη του 1894 «Περί κοινών γυναικών και οίκων ασωτίας» τοποθετούσε τα χαμαιτυπεία της Αθήνας «πλησίον των καταστημάτων του Αεριόφωτος». Στην ίδια διάταξη περιγραφόταν μία τριπλή ταξινόμηση των κοινών γυναικών, σύμφωνα με την οποία στην τρίτη και τελευταία τάξη κατατάσσονταν όσες κατοικούσαν και εργάζονταν στα πορνεία του Αεριόφωτος (Δρίκος 2002: 174-175). Η τοποθέτηση των πορνών της συνοικίας του Αεριόφωτος στην τρίτη βαθμίδα της ταξινόμησης, ίσως, και να συνδέεται με την υβριστική φράση που επικράτησε και στα μεταγενέστερα χρόνια «πόρνη του γκαζιού» (Μαρτυρία Ζ.Ρ., Αρχείο Προφορικών Μαρτυριών Βιομηχανικού Μουσείου Φωταερίου). Το 1897 καταγράφηκε στο αστυνομικό δελτίο η σύλληψη δύο σωματέμπορων, που προσπάθησαν να πουλήσουν μία 16χρονη υπηρέτρια «εις τους δυσώνυμους οίκους του Αεριόφωτος» (Εμπρός 10 Ιουλίου 1897). Δύο μήνες αργότερα ένας δάσκαλος από τα Μέθανα συνελήφθη στο Γκαζοχώρι, ενώ διαπραγματευόταν την «πώληση» της γυναίκας του στους οίκους ανοχής (Εμπρός 7 Σεπτεμβρίου 1897). Τα δύο περιστατικά δεν επιβεβαιώνουν μόνο την παρουσία των πορνείων στην περιοχή αλλά ίσως και μία άνθιση της δραστηριότητας στο τέλος του 19^ου αι. Η πορνεία στο εξής θα αποτελέσει συνώνυμο του Γκαζοχωριού, με αποτέλεσμα το 1900 ο Τύπος να αναφέρεται στις πόρνες της συνοικίας ως «οι γυναίκες του Γκαζοχωρίου» (Εμπρός 15 Μαΐου 1900). Είναι ενδιαφέρον ότι σε απάντηση του Ιατροσυνεδρίου προς το Υπουργείο Εσωτερικών, το 1905, περί κρυφίων οίκων ανοχής, δεν αναφέρεται το Γκαζοχώρι ενώ δηλώνεται ότι διατηρούνται τέτοιες επιχειρήσεις σε οδούς του Κεραμεικού (Θερμοπυλών, Λεωνίδου, Κεραμεικού, Καλλέργη, Δεληγιώργη) και της Ομονοίας (Αγίου Κωνσταντίνου, Σατωβριάνδου, Αχαρνών, Ζήνωνος, Βερανζέρου, Σολωμού και Γαμβέτα). Ίσως επειδή θεωρείται ήδη ως περιθώριο της πόλης. Πολλά χρόνια αργότερα, σε χρονογράφημα του δημοσιογράφου και γραμματέα του Ελευθερίου Βενιζέλου Στέφανου Στεφάνου αναφέρεται ως «το ενδιαίτημα των κοινών γυναικών. «Πάμε στο γκάζι»,  έλεγαν οι στρατιώται και οι κλητήρες με την κόκκινη γιακέττα και το βούρδουλα στο χέρι» (Ελεύθερον Βήμα, 9 Ιουνίου 1929).

Στο Γκαζοχώρι αναζητούσαν καταφύγιο διαρρήκτες και ληστές, ενώ συχνές ήταν και οι συμπλοκές (Εμπρός 31 Δεκεμβρίου 1895, 23 Οκτωβρίου 1927, 30 Ιουνίου 1962). Στις ένοπλες συγκρούσεις συχνά εμπλέκονταν και στρατεύσιμοι, των οποίων η σταθερή παρουσία στην περιοχή συνδεόταν πέραν από την ύπαρξη των στρατώνων Μηχανικού πιθανά και με τους οίκους ανοχής (Σκριπ 23 Νοεμβρίου 1903).

Το Γκαζοχώρι όμως ως λαϊκή, εργατική συνοικία έγινε σκηνικό στο οποίο διαδραματίστηκαν πολλές αιματηρές ερωτικές ιστορίες:

Εκτός όμως αυτής της παραβατικότητας, το εργατικό περιβάλλον ευνοούσε και τη διάδοση των κομμουνιστικών ιδεών και άρα και τις συμπλοκές με την αστυνομία της εποχής:

Τα φαινόμενα κοινωνικής παρέκκλισης και ποινικής παραβατικότητας επιβεβαίωναν για ακόμη μία φορά τη συμβολική χωροθέτηση της συνοικίας στο περιθώριο της πόλης. Το Γκαζοχώρι συνδέθηκε για 56 χρόνια (1901-1957) και με τη λαχαναγορά της Αθήνας, η οποία στεγαζόταν δίπλα από το εργοστάσιο φωταερίου στη γωνία των οδών Πειραιώς και Ιεράς Οδού [όπου σήμερα ο χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων για το μετρό]. Η εγκατάσταση της λαχαναγοράς στις αρχές του 20^ού αιώνα φαίνεται πως συνδέθηκε πέρα από την εμπορία οπωροκηπευτικών και με την άνθιση της εμπορίας χασίς, καθώς οι λεγόμενοι «χασισοπότες» σύχναζαν στις ταβέρνες και στα μαγειρεία που αναπτύχθηκαν περιφερειακά της λαχαναγοράς. Η ρητορική που προσδιόριζε το Γκαζοχώρι ως εστία επικίνδυνων και ανήθικων δραστηριοτήτων φαίνεται να εξασθενεί σταδιακά μετά τον Μεσοπόλεμο. Η ιδιαίτερη έμφαση που σημειώθηκε στις αρχές του 20^ού αιώνα στις παραβατικές συμπεριφορές συνδέεται πιθανότατα τόσο με μία μεγαλύτερη διάδοση αυτών των φαινομένων όσο και με τη ρητορική περί ηθικής καθαρότητας και εξυγίανσης, η οποία κυριάρχησε στον λόγο των ιατρών, επιθεωρητών εργασίας, κοινωνιολόγων, υγιεινολόγων (Platt 2000: 194-222).

Η θέση του Γκαζοχωριού στην αθηναϊκή πολεοδομία

Γενικά, οι συνοικίες που δημιουργούνται δυτικά και νοτιοδυτικά της Αθήνας, όπως η Πειραιώς (σημερινά Κάτω Πετράλωνα), το Γκαζοχώρι, το Χεζολίθαρο (σημερινό Μεταξουργείο), η Ακαδημία Πλάτωνος, η Ιεράς Οδού (συνοικισμός Ελαιοτριβεία), εξαιτίας της γειτνίασης με την οδό Πειραιώς, δηλαδή τον εμπορικό δρόμο που οδηγεί στον Πειραιά, συγκέντρωσαν από νωρίς εμπορικές και βιοτεχνικές δραστηριότητες και κατοικούνταν στην πλειονότητά τους από μάλλον χαμηλά εισοδηματικά στρώματα.

Η περιοχή εντάχτηκε στο σχέδιο πόλεως το 1880 και το σχέδιο ένταξης ακολουθούσε κατά βάση τους υπάρχοντες παλαιούς δρόμους. Ξεκινώντας από το Γκαζοχώρι, η οδός Ορφέως διασχίζει τον Ελαιώνα ακολουθώντας την παμπάλαια χάραξη της «Στράτας της Κούλουρης», του δρόμου προς την Σαλαμίνα, τον οποίο περπάτησε και ο περιηγητής ΕβλιγιάΤσελεμπί.

Το 1908, στον Πίνακα του Α. Γεωργιάδη στον οποίο απεικονίζεται η πρώτη επίσημη διαίρεση της Αθήνας σε συνοικίες, οι περισσότεροι δρόμοι της περιοχής του Γκαζοχωρίου δεν φέρουν καν κάποια επίσημη ονομασία. Στον εμπορικό Οδηγό του Νικολάου Ιγγλέση του 1928 εμφανίζονται μόνο 24 δρόμοι έναντι 38 σημερινών.

Μέχρι πάντως το 1940 ο οικισμός φαίνεται να ανήκει στη συνοικία του Κεραμεικού αλλά διάφοροι δρόμοι της φέρονται να ανήκουν επίσης στη συνοικία Ιεράς Οδού (που εκτείνονταν από Ιεράς Οδού 21 έως την αρχή της Ευμολπιδών), στη συνοικία Κειριάδων (που άρχιζε από την οδό Πειραιώς 150-152 και έφτανε έως τους Στρατώνες Μηχανικού και το Σταθμό φόρου διοδίων).

Ο οικισμός Γκαζοχώρι-παρότι δεν υπάρχει μία σαφής οριοθέτηση αφού τοπόσημο ήταν το εργοστάσιο του αεριόφωτος- ορίζεται μάλλον από τις οδούς Πειραιώς, Κωνσταντινουπόλεως, Πέτρου Ράλλη και Ιερά Οδό.

Ωστόσο η χρήση της Πέτρου Ράλλη ως ένα από τους 4 δρόμους που ορίζουν το Γκαζοχώρι δεν είναι προφανής τουλάχιστον για την περίοδο μέχρι τη δεκαετία του 1950. Σε χάρτες του πρώτου μισού του 20^ού αιώνα όπως αυτός του 1944 ως όριο φαίνεται μάλλον η Βασιλείου του Μεγάλου ενώ σε χάρτη του 1958, ως όριο, φαίνεται μάλλον η οδός Εχελίδων.

Το Γκαζοχώρι ήταν ένας οικισμός χωρίς ενοριακή συγκρότηση. Δυο εκκλησίες, του Αγίου Βασιλείου Ρουφ και της Αγίας Τριάδος Κεραμεικού είναι τοποθετημένες στα δυο άκρα, το δυτικό και το ανατολικό του Γκαζιού, αλλά καμία από τις δυο δεν είναι πράγματι μέσα στον οικισμό. Ακόμα και αυτή του Αγίου Βασιλείου που τυπικά είναι εντός των «ορίων» του Γκαζοχωριού δεν είναι ενοριακός ναός αλλά παρεκκλήσι του Εκκλησιαστικού Ορφανοτροφείου Βουλιαγμένης.

Το Γκαζοχώρι είναι μια συνοικία χωρίς πλατείες. Οι κάτοικοί του αναγνωρίζουν μόνον μια «πλατεία»: τη μικρή πλατεία Κούλουρης στο τρίστρατο Στρατονίκης, Ελασιδών και Ορφέως. Η πλατεία Ανοίξεως που βρίσκεται στο άκρο της συνοικίας είναι πολύ πρόσφατη.

Χάρτης 3: Σημεία αναφοράς στην περιοχή Γκαζιού

Οι κάτοικοι και τα καταστήματα στο Γκαζοχώρι σύμφωνα με τους Οδηγούς του Νικολάου Ιγγλέση, 1910-1958

Χάρη στους εμπορικούς οδηγούς του Ν. Ιγγλέση μπορούμε να μελετήσουμε την κοινωνικοεπαγγελματική σύνθεση των κατοίκων και τις οικονομικές δραστηριότητες στο Γκαζοχώρι. Στους οδηγούς του 1910 και του 1928 (που είναι και οι πλέον συστηματικοί αφού πιθανότατα χρησιμοποιήθηκαν τα απογραφικά δελτία της απογραφής του πληθυσμού του 1907 και του 1928) καταγράφονται οι επιτηδευματίες και τα καταστήματα συγχρόνως ενώ σ’ αυτούς του 1939 και 1958 καταγράφονται πλέον μόνο τα καταστήματα -με εξαίρεση τα ανώτερα ελεύθερα επαγγέλματα όπως γιατροί και δικηγόροι των οποίων οι ονομαστικοί κατάλογοι με τις διευθύνσεις δόθηκαν μάλλον από τους αντίστοιχους επαγγελματικούς συλλόγους. Έτσι, η ίδια η δομή και τα δεδομένα των οδηγών μας επιβάλλουν και τα όρια της μελέτης της εξέλιξης της κοινωνικοεπαγγελματικής σύνθεσης και των οικονομικών δραστηριοτήτων στο Γκαζοχώρι. Μπορούμε δηλαδή να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη των επαγγελμάτων των ανδρών κατοίκων το 1910 και το 1928 και την εξέλιξη των καταστημάτων ανάμεσα στο 1939 και το 1958.

Σύμφωνα με τον Εμπορικό Οδηγό (Πίνακας 1) του 1910 μόνο 127 άνδρες με κάποιο επιτήδευμα ή ορισμένη θέση εργασίας διέμεναν στη συνοικία. Δεν καταγράφονται ούτε ο γυναικείος πληθυσμός ούτε οι εργάτες του Αεριόφωτος παρά μόνο εξαιρετικά: ο επιθεωρητής αεριόφωτος και ένας φανοποιός αεριόφωτος. Καταγράφονται επίσης δυο σιδηρουργοί και ένας μηχανικός χωρίς όμως να δηλώνεται αν εργάζονται στο εργοστάσιο.

Το 1910, καφενεία, μαγειρεία, οινοπωλεία και μικρεμπόριο τροφίμων είναι οι βασικές οικονομικές δραστηριότητες της συνοικίας που συγκεντρώνονται γύρω από το εργοστάσιο σαν τόξο. Οι εκπρόσωποι της ελίτ είναι 3 δικηγόροι και o επιθεωρητής Αεριόφωτος (Χάρτης 4).

Πίνακας 1: Κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες του ανδρικού πληθυσμού στο Γκαζοχώρι σύμφωνα με τον Εμπορικό Οδηγό του Ν. Ιγγλέση (1910)

Χάρτης 4: Χωροθέτηση επιχειρήσεων στην περιοχή του Γκαζοχωρίου το 1910

Δεν γνωρίζουμε τον πληθυσμό της συνοικίας αυτής αφού οι ελληνικές απογραφές δεν δημοσιεύουν τα αποτελέσματα σε επίπεδο συνοικίας ή γειτονιάς. Γνωρίζουμε μόνο ότι το 1920 συνολικά το Γκάζι-Κεραμεικός-Μεταξουργείο που αποκαλούνταν «Κεραμεικός έξω», είχε σχεδόν 20.000 κατοίκους, που συγκροτούσαν 4.321 οικογένειες.

Ο πληθυσμός της συνοικίας μάλλον αυξάνεται συνεχώς είτε με την άφιξη εσωτερικών μεταναστών είτε με την έλευση των Μικρασιατών προσφύγων. Στον Εμπορικό Οδηγό του Ν.Ιγγλέση του 1928 (Πίνακας 2), καταγράφονται σχεδόν 1000 επαγγελματίες και καταστήματα στο Γκαζοχώρι ενώ για άλλους 114 που φέρουν ως διεύθυνση την ένδειξη «Λαχαναγορά», θεωρήσαμε ότι δεν κατοικούν στο Γκαζοχώρι (Χάρτης 5).

Πίνακας 2: Κοινωνικοεπαγγελματική σύνθεση του ανδρικού πληθυσμού στο Γκαζοχώρι σύμφωνα με τον Εμπορικό Οδηγό του Ν. Ιγγλέση (1928)

Χάρτης 5: Χωροθέτηση επιχειρήσεων στην περιοχή του Γκαζοχωρίου το 1928

Στο σύνολο της χώρας, η διατροφή αποτελεί τη σημαντικότερη κατηγορία δαπάνης για τα νοικοκυριά και απορροφά το 20,7% των μέσων μηνιαίων δαπανών τους. Για το φτωχότερο 20,0% των νοικοκυριών η δαπάνη για διατροφή απορροφά περίπου το 1/3 του διαθέσιμου εισοδήματος (32,1%) (ΕΛΣΤΑΤ, 2017). Η δραματική μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος, κατά 26,0%, οδήγησε σε ακόμη μεγαλύτερη μείωση της κατανάλωσης τροφίμων (εντός του σπιτιού), κατά 29,4%, την περίοδο 2009-2014 (Χαραλαμπάκης, 2017). Ωστόσο, δεν έχουν γνωρίσει όλες οι κατηγορίες των τροφίμων και όλοι οι τύποι των καταστημάτων την ίδια μείωση.

Τι είδους τρόφιμα και πού τα ψωνίζουν οι καταναλωτές

Η εντυπωσιακή μείωση της αγοράς συνοδεύεται από μεγάλες αλλαγές στα καταναλωτικά πρότυπα. Οι καταναλωτές ψωνίζουν όχι μόνο λιγότερα αλλά και φτηνότερα τρόφιμα. Επιπλέον, στη διάρκεια της κρίσης, οι μεγάλες αλυσίδες τροφίμων έχουν αυξήσει την ελκυστικότητα τους και έχουν κερδίσει μερίδια αγοράς.

Η καταναλωτική δαπάνη για κατηγορίες τροφίμων που συμβάλλουν καθοριστικά σε μια ισορροπημένη διατροφή όπως, το αρνί-κατσίκι (-45%), τα ψάρια (-33%), τα φρούτα (-23,5%) και το νωπό γάλα (-15%), σημείωσε μεγάλη μείωση στη διάρκεια της περιόδου 2009-2016 (ΙΕΛΚΑ, 2017). Παράλληλα, αυξήθηκε με γρήγορους ρυθμούς η κατανάλωση κατηγοριών φτηνών προϊόντων διατροφής, όπως τα όσπρια (+17,8%) αλλά και τα προϊόντα ιδιωτικής ετικέτας (ΙΕΛΚΑ, 2017).

Στη διάρκεια της περιόδου 2010-2017, ο Γενικός Δείκτης Κύκλου Εργασιών του Λιανικού Εμπορίου (εκτός των καυσίμων και λιπαντικών), με έτος βάσης το 2010=100, είχε κατρακυλήσει στις 73,7 μονάδες. Την ίδια περίοδο η κατηγορία «μεγάλα καταστήματα τροφίμων», που περιλαμβάνει τα σούπερ μάρκετ, ακολουθώντας σαφώς πιο ομαλή πτωτική πορεία είχε συγκρατηθεί στις 82,4 μονάδες (γράφημα 1) (ΕΛΣΤΑΤ, 2018). Ειδικότερα, μέσα στην κατηγορία των μεγάλων καταστημάτων, οι μικρότερες αλυσίδες και τα καταστήματα αυτοεξυπηρέτησης γνώρισαν μεγάλη μείωση του κύκλου εργασιών, ενώ οι κορυφαίες αλυσίδες σημείωσαν αύξηση των πωλήσεων. Πιο συγκεκριμένα, οι δυο προπορευόμενες [1] αλυσίδες στη διάρκεια του 2016 σημείωσαν αθροιστικές πωλήσεις € 4,3 δισ. έναντι € 4,0 δισ. την προηγούμενη χρονιά. Αντίστοιχα, το πρώτο εξάμηνο του 2016, η μεγάλη εκπτωτική αλυσίδα που δραστηριοποιείται στη χώρα σημείωσε αύξηση πωλήσεων 11,6%, έναντι του αντίστοιχου εξαμήνου του 2015 (Καθημερινή, 20/08/2016).

Γράφημα 1: Εξέλιξη του Δείκτη Κύκλου Εργασιών σε επιλεγμένες κατηγορίες λιανικού εμπορίου, 2009-2017

Στη διάρκεια της κρίσης οι κορυφαίες αλυσίδες έχουν ισχυροποιήσει τη θέση τους στην αγορά. Η αύξηση των μεριδίων τους πραγματοποιείται με τρεις τρόπους: α) με την πρόσκτηση των μεριδίων αλυσίδων που εξαγοράζουν και την ανακατανομή των μεριδίων αλυσίδων και ανεξάρτητων καταστημάτων που βρέθηκαν εκτός αγοράς, β) με την προσαρμογή των προσφερόμενων προϊόντων και της τιμολογιακής τους πολιτικής στα νέα δεδομένα, μεταξύ άλλων, μέσω προσφορών, ενίσχυσης της γκάμας φθηνότερων προϊόντων και προϊόντων ιδιωτικής ετικέτας, γ) και ίσως περισσότερο σημαντικά, μέσω των νέων στρατηγικών ανάπτυξης του δικτύου των καταστημάτων τους σε όλες τις περιοχές του λεκανοπεδίου.

Η νέα γεωγραφία των μεγάλων αλυσίδων τροφίμων στην Αθήνα

Σε όλη τη διάρκεια της πεντηκονταετίας 1960-2010, που χαρακτηρίζεται από αδιάκοπη ανάπτυξη της αγοράς των τροφίμων, η μεγάλη και συνεκτική ευρύτερη περιφέρεια της πρωτεύουσας ήταν η προνομιακή αγορά των αλυσίδων. Η Αθήνα εξακολουθεί να διατηρεί την ελκυστικότητα της και την περίοδο της κρίσης.

Την προηγούμενη δεκαετία, 2000-2010, οι κορυφαίες αλυσίδες ισχυροποίησαν την παρουσία τους στην πόλη με τη δημιουργία νέων καταστημάτων μεγάλης κλίμακας κατά μήκος βασικών οδικών αξόνων και σε κεντρικές περιοχές των νέων προαστίων που προέκυψαν από τη ξέφρενη οικοδομική δραστηριότητα της περιόδου. Με τα πρώτα σημάδια της κρίσης άρχισαν να αναπτύσσουν πυκνά δίκτυα μικρών καταστημάτων ευκολίας, σε όλους τους Δήμους της πρωτεύουσας. Την τρέχουσα περίδο, οι τρεις κορυφαίες αλυσίδες, με μικρές αποκλίσεις μεταξύ τους, απέκτησαν ισχυρή παρουσία στο λεκανοπέδιο, (χάρτες 1α & 1β) και, ιδιαίτερα, στις πυκνοκατοικημένες περιοχές των κεντρικών δήμων του πολεοδομικού συγκροτήματος. Οι γειτονιές αυτές προσφέρουν μεγάλη πελατεία ενώ παράλληλα διασφαλίζουν χαμηλό κόστος τροφοδοσίας των καταστημάτων (χάρτης 2) (Pothukushi and Kaufman, 1999).

Χάρτης 1α: Χωρική κατανομή των καταστημάτων των τριών κορυφαίων αλυσίδων σούπερ μάρκετ της χώρας στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας, 12/2017

Χάρτης 1β: Χωρική κατανομή των καταστημάτων των τριών κορυφαίων αλυσίδων σούπερ μάρκετ της χώρας στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας, 12/2017

 Χάρτης 2: Συνολικός αριθμός καταστημάτων των τριών κορυφαίων αλυσίδων ανά δήμο και πληθυσμιακή πυκνότητα στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας, 12/2017

Είναι σημαντικό να υπογραμμισθεί ότι Οι σημαντικές διαφορές στον αριθμό των καταστημάτων που διατηρούν οι τρεις κορυφαίες αλυσίδες, Σκλαβενίτης, ΑΒ και LIDL, ανά δήμο δεν υποδηλώνουν αντίστοιχες διαφορές στο ύψος των πωλήσεων. Σε μεγάλο βαθμό, αυτές οφείλονται στην ανάπτυξη καταστημάτων διαφορετικών μεγεθών, όπως προκύπτει από την αποτύπωση των καταστημάτων ευκολίας στο δήμο της Αθήνας (χάρτης 3). Οι δυο προπορευόμενες αλυσίδες άρχισαν να αναπτύσσουν πυκνά δίκτυα μικρών καταστημάτων ευκολίας (200 – 400 m²) το 2010, ενώ η εκπτωτική αλυσίδα εξακολουθεί, σε μεγάλο βαθμό, να επεκτείνεται με καταστήματα σούπερ μάρκετ (καταστήματα 800 – 1500 m²).

Χάρτης 3: Χωρική κατανομή των συνολικών καταστημάτων και των καταστημάτων ευκολίας των τριών κορυφαίων αλυσίδων στο δήμο Αθηναίων, 12/2017

Τα καταστήματα ευκολίας έχουν μεγάλη επισκεψιμότητα καθόσον ανταποκρίνονται καλύτερα στις απαιτήσεις των καταναλωτών στο πλαίσιο της κρίσης, που συνοψίζονται στην αγορά φτηνότερων και λιγότερων τροφίμων, με μεγαλύτερη συχνότητα και από πιο κοντινούς προορισμούς (Lowe and Wringley, 2010). Όπως είναι φανερό αυτά τα καταστήματα συνιστούν τη μεγαλύτερη απειλή για το τοπικό λιανικό εμπόριο, αφού αναδεικνύονται σε ένα κοινό προορισμό για όλα τα καθημερινά ψώνια, και όχι αποκλειστικά για τα προϊόντα διατροφής. Οι πρόσφατες διατάξεις που εφαρμόστηκαν στο πλαίσιο της απελευθέρωσης των αγορών, όπως η δυνατότητα επέκτασης του ωραρίου και η πώληση προϊόντων αρτοποιείου, έχουν ενισχύσει την ελκυστικότητα τους, με αποτέλεσμα ο αριθμός τους να αυξάνεται αδιάκοπα την τελευταία πενταετία.

Αντίρροπες τάσεις στα ανεξάρτητα καταστήματα τροφίμων

Όπως δείχνει το Σχήμα 1, ο Δείκτης Κύκλου Εργασιών της κατηγορίας «Τρόφιμα – Ποτά -Καπνός», που περιλαμβάνει τα μικρά καταστήματα που πωλούν αποκλειστικά ή συμπληρωματικά τρόφιμα, κατακρημνίστηκε στις 66,5 μονάδες, πολύ πιο κάτω από την τιμή του αντίστοιχου δείκτη των μεγάλων καταστημάτων τροφίμων (82,6), αλλά και του Γενικού Δείκτη του λιανικού εμπορίου (73,7) (ΕΛΣΤΑΤ, 2018). Τα λουκέτα στα ανεξάρτητα μικρά καταστήματα που πωλούν αποκλειστικά ή συμπληρωματικά προϊόντα διατροφής είναι περισσότερα από οποιοδήποτε άλλο εμπορικό κλάδο. Σύμφωνα με στοιχεία του Ινστιτούτου Εμπορίου και Υπηρεσιών, το 2014, τα μικρά καταστήματα τροφίμων συμμετείχαν με ποσοστό 5,8% στο συνολικό αριθμό των εμπορικών καταστημάτων της Αθήνας. Δυο χρόνια αργότερα, παρότι η πτώση όλων των μικρών εμπορικών καταστημάτων ήταν ραγδαία, η συμμετοχή τους είχε μειωθεί στο 5,3% (ΙΝΕΜΥ-ΕΣΕΕ, 2016).

Ωστόσο, μια πιο επισταμένη ματιά στα στατιστικά στοιχεία αλλά και η αίσθηση από τις διαδρομές στο κέντρο και στις γειτονιές της πόλης, αποκαλύπτουν ότι η κατηγορία των μικρών καταστημάτων λιανικού εμπορίου τροφίμων χαρακτηρίζεται από αντίρροπες τάσεις.

Η εικόνα μια γειτονιάς

Η πρόσφατη (10-12/2017) καταγραφή, πόρτα-πόρτα, των καταστημάτων πώλησης τροφίμων σε μια εκτεταμένη περιοχή στο Κουκάκι, που ορίζεται από τους οδικούς άξονες Συγγρού – Χατζηχρήστου – Βεϊκου – Σικελίας και περιλαμβάνει σχεδόν το σύνολο του λιανικού εμπορίου της συνοικίας, αποκάλυψε ότι το λιανικό εμπόριο τροφίμων εξακολουθεί να έχει πολύ ισχυρή παρουσία, μακράν οποιουδήποτε άλλου εμπορικού κλάδου. Δίπλα στα πολλά κλειστά καταστήματα της περιοχής (εικόνα 1), καταγράφηκαν σαράντα πέντα καταστήματα, διάφορων τύπων και μεγεθών, που δραστηριοποιούνται, αποκλειστικά ή συμπληρωματικά, στο λιανικό εμπόριο τροφίμων (χάρτης 4α).

Εικόνα 1: Κλειστά καταστήματα στη σειρά, 12/2017

Στο πλαίσιο συμμόρφωσης της Ελλάδας με τους κανόνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης που αφορούν την εξοικονόμηση ενέργειας και τη μείωση της εκπομπής ρύπων στην ατμόσφαιρα, μια σειρά δράσεων έχουν τεθεί σε εφαρμογή. Η ενεργειακή αναβάθμιση του κτηριακού αποθέματος αποτελεί κύρια μέριμνα. Προκειμένου να διευκολυνθεί η πραγματοποίηση δαπανών σε αυτή την κατεύθυνση, παρέχονται μια σειρά κινήτρων προς τους ιδιοκτήτες. Το πρόγραμμα «Εξοικονόμηση Κατ’ Οίκον» είναι ένα από αυτά και συνίσταται σε ενίσχυση μέσω επιδότησης. Ο πρώτος κύκλος του ολοκληρώθηκε στο τέλος του 2015 ενώ αναμένεται η εκκίνηση του δεύτερου κύκλου. Η διοχέτευση των πόρων και η αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων είναι υψηλής σημασίας για την ουσιαστική μεταβολή του ενεργειακού αποτυπώματος που έχει το κτηριακό απόθεμα.

Στο κείμενο αυτό διερευνάται η χωρική, κοινωνική και οικονομική διάσταση του προγράμματος, μέσα από διαθέσιμα δεδομένα όσον αφορά τη συμμετοχή των ωφελουμένων στο πρόγραμμα, τα οποία δεν έχουν γίνει αντικείμενο επεξεργασίας ως σήμερα. Εντοπίζεται το αποτύπωμά του και η κτηριακή αναβάθμιση που επέφερε στη Μητροπολιτική Αθήνα -δηλαδή στο σύνολο σχεδόν της Περιφέρειας Αττικής- και αξιολογείται ως προς αυτά. Εξετάζονται επιμέρους οι ωφελούμενοι ανά οικονομική κατηγορία, όπως αυτή ορίζεται από τον οδηγό του Προγράμματος, και η πρόσβασή τους στους πόρους του, όπως επίσης η κατανομή στο Λεκανοπέδιο των ιδιοκτησιών που αναβαθμίστηκαν σε σχέση με την ανάγκη αναβάθμισης, όπως αυτή προκύπτει με βάση την παλαιότητα του κτηριακού αποθέματος ανά Περιφερειακή Ενότητα. Τέλος εξετάζεται η κατανομή των πόρων ανά παρέμβαση του προγράμματος, σκιαγραφώντας τη διοχέτευση των πόρων σε εμπορικές δραστηριότητες και επαγγελματικές κατηγορίες. Μέσα από την επεξεργασία των δεδομένων αναδεικνύονται τα προβληματικά σημεία της διαδικασίας σε συνδυασμό με τις ουσιαστικές ανάγκες για ενεργειακή αναβάθμιση.

Μεθοδολογία

Η έντονη αστικοποίηση κατά τη μεταπολεμική περίοδο, οι πιέσεις των ιδιοκτητών γης, η ιδιότυπη πολιτική κατοικίας και η χαλαρή πολεοδομική πολιτική, είχαν ως συνέπεια τη συχνά αποσπασματική και ασχεδίαστη συγκρότηση του πολεοδομικού ιστού στο Λεκανοπέδιο (Μαντουβάλου, Μαυρίδου 1993). Το αποτέλεσμα των χαμηλών απαιτήσεων των οικοδομικών κανονισμών, της έλλειψής τους ή και της καταστρατήγησής τους, ήταν -μεταξύ άλλων- κτηριακές εγκαταστάσεις χαμηλών προδιαγραφών και υψηλής ενεργειακής κατανάλωσης (Σαρηγιάννης 1978).

Στην κατεύθυνση αναβάθμισης του ήδη κτισμένου όγκου, ενθαρρύνονται σειρά παρεμβάσεων είτε στο κέλυφος των κτηρίων, είτε στις μηχανολογικές τους εγκαταστάσεις. Το «Εξοικονόμηση Κατ’ Οίκον» είναι ένα πρόγραμμα που στόχο είχε τη χρηματοδότηση μέρους της συνολικής δαπάνης ενεργειακής αναβάθμισης κτηρίων κατοικίας σε περιοχές με τιμή ζώνης μέχρι 2.100€. Η διάρκεια εφαρμογής του ήταν από το 2011 έως το 2015, ενώ στις αρχές του 2018 δρομολογήθηκε ο δεύτερος κύκλος του προγράμματος.

Χάρτης 1: Η διοικητική διαίρεση της Περιφέρειας Αττικής

Ακολουθεί αξιολόγηση σε επίπεδο εκδήλωσης ενδιαφέροντος και κατανομής πόρων στο σύνολο της Περιφέρειας Αττικής (Χάρτης 1). Τα αποτελέσματα της αξιολόγησης δίνουν το αποτύπωμα του εγχειρήματος, εμφανίζοντας τις περιοχές κατοικίας σε επίπεδο Περιφερειακών Ενοτήτων (ΠΕ) και δήμων που χρίζουν αναβάθμισης και, παράλληλα, σε συνδυασμό χαρακτηρίστηκαν επιλέξιμες σύμφωνα με τα καθοριζόμενα κριτήρια. Στην κοινωνική διάσταση αυτού του αποτυπώματος, εξετάζουμε την κατανομή των οικονομικών κατηγοριών των ωφελουμένων εντός Αττικής και Μητροπολιτικής Αθήνας. Οι κατηγορίες ορίζονται με βάση το εισόδημα, ατομικό ή οικογενειακό και έχουν προκαθοριστεί στον οδηγό του προγράμματος. Με περεταίρω εμβάθυνση στα στοιχεία που επεξεργαζόμαστε, είναι δυνατόν να παρουσιαστεί και η κατανομή των πόρων σε επίπεδο επιλέξιμης δαπάνης, την οποία στο πλαίσιο διερεύνησης του προγράμματος θα αναφέρουμε ως «παρέμβαση». Τα στοιχεία παρουσιάζουν τις ομάδες εκείνες των επαγγελματιών που επωφελήθηκαν ανά παρέμβαση, εξυπηρετώντας την ανάγνωση του αποτυπώματος υπό το πρίσμα της τόνωσης της ελληνικής αγοράς. Τέλος, στο πλαίσιο αξιολόγησης των αποτελεσμάτων της έρευνας, σε συνδυασμό με τα κίνητρα του προγράμματος, απομονώθηκαν τα σημεία στα οποία εντοπίστηκαν προβληματα στη λειτουργία του. Τα προβλήματα εντοπίζονται σε επίπεδο κοινωνικών ομάδων, εμπόρων και συνολικής εκτέλεσης.

Τα στοιχεία των ωφελούμενων ιδιοκτητών, αλλά και η αναλυτική χρηματοδότησή τους, είναι ανοιχτά και αναρτημένα από το Εθνικό Ταμείο Επιχειρηματικότητας και Ανάπτυξης. Τα δεδομένα που παρουσιάζονται προέκυψαν από την επεξεργασία αυτής της πρωτογενούς και ανεπεξέργαστης μέχρι σήμερα, πληροφορίας, η οποία κατηγοριοποιήθηκε και μελετήθηκε με βάση τις ανάγκες αυτής της παρουσίασης. Η κατανομή των πόρων ανά περιοχή και οι κοινωνικές ομάδες που απέκτησαν πρόσβαση στην επιδότηση ανά περιοχή παρουσιάζονται με τη βοήθεια χαρτών και διαγραμμάτων. Επιπλέον, η κατανομή των χρημάτων ανά είδος παρέμβασης διευκολύνει να διαπιστωθεί ποιο κομμάτι της αγοράς τονώθηκε και σε ποιο βαθμό.

Κατανομή ωφελουμένων σε επίπεδο Δήμων και Περιφερειακών Ενοτήτων στην Αττική

Οι ωφελούμενοι ομαδοποιήθηκαν και υπολογίστηκε η κατανομή του αριθμού τους ανά Δήμο και του ποσοστού τους ανά Περιφερειακή Ενότητα, τα οποία παρουσιάζονται στον χάρτη 2 και το  γράφημα 1. Οι ωφελούμενοι, σύμφωνα με τα εισοδηματικά κριτήρια που θέτει το πρόγραμμα, χωρίζονται σε τρείς κατηγορίες επιδότησης. Η πρώτη απορρόφησε το 70% της δαπάνης, η δεύτερη το 35% και η τρίτη το 15%.

Χάρτης 2: Κατανομή πλήθους ωφελούμενων ανά Δήμο στην Περιφέρεια Αττικής

Πηγή: ΕΤΕΑΝ, ίδια επεξεργασία

Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στο Λεκανοπέδιο -δηλαδή στις ΠΕ της Αττικής εκτός Ανατολικής και Δυτικής- που συγκεντρώνει το 87% των αιτήσεων, το οποίο όμως υπολείπεται του πληθυσμιακού ειδικού του βάρους, το οποίο είναι 93% σύμφωνα με τα δεδομένα της απογραφής πληθυσμού του 2011 (ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015). Από αυτό, το 30% εντοπίζεται στον Κεντρικό Τομέα, το οποίο επίσης υπολείπεται του ειδικού πληθυσμιακού βάρους του (35,5%). Στις υπόλοιπες ΠΕ του Λεκανοπεδίου, το ποσοστό των αιτήσεων ήταν μεγαλύτερο από το πληθυσμιακό ειδικό βάρος στο Βέρειο και το Δυτικό Τομέα, περίπου ίσο στο Νότιο και πολύ μικρότερο στον Πειραιά (9% των αιτήσεων έναντι 12,7% του πληθυσμού) παρά την ηλικία και το πλήθος των κτηρίων που περιλαμβάνει. Η ΠΕ Ανατολικής Αττικής, μια περιοχή με σαφώς νεώτερη οικιστική ανάπτυξη και αραιότερη δόμηση, συγκεντρώνει πολύ μεγαλύτερο ποσοστό αιτήσεων σε σχέση με τον πληθυσμό (8% έναντι 5,4%). Σε επίπεδο απορρόφησης κονδυλίων (γράφημα 1) οι διαφοροποιήσεις εντείνονται προς την ίδια κατεύθυνση καθώς η ΠΕ Ανατολικής Αττικής και η ΠΕ Πειραιά απορρόφησαν αντίστοιχα το 10% και το 9% των συνολικών κονδυλίων του προγράμματος για την Αττική.

Γράφημα 1: Κατανομή πλήθους ωφελούμενων και πόρων ανά Περιφερειακή Ενότητα της Περιφέρειας Αττικής

Πηγή: Στοιχεία ΕΤΕΑΝ με ίδια επεξεργασία

Από την Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ) και την απογραφή πληθυσμού του 2011, αντλούμε δεδομένα που αφορούν το απόθεμα κατοικιών της Αττικής, τα οποία παρουσιάζονται στον πίνακα 1. Εξετάζονται τα κτήρια που οικοδομήθηκαν προ του 1980, πριν δηλαδή θεσπιστεί ο Κανονισμός Θερμομόνωσης Κτηρίων (1979) και είναι, κατά τεκμήριο, τα πλέον χρήζοντα αναβάθμισης. Με βάση τα δεδομένα του πίνακα 1, οι μεγαλύτερες ανάγκες συγκεντρώνονται στον κεντρικό τομέα όπου χωροθετείται το 40% περίπου των παλαιών κτηρίων και στη συνέχεια στο Νότιο Τομέα και τον Πειραιά, όπου συγκεντρώνεται το 25% του σχετικού αποθέματος.

Πίνακας 1: Πλήθος κατοικιών ανά Περιφερειακή Ενότητα και περίοδο κατασκευής

Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή. Απογραφή Πληθυσμού-Κατοικιών 2011. «Κανονικές κατοικίες κατά περίοδο κατασκευής», Πίνακας B15, ίδια επεξεργασία.

Επομένως, ο συγκριτικά αυξημένος αριθμός αιτήσεων και παροχής κονδυλίων στην ΠΕ Ανατολικής Αττικής μπορεί να θεωρηθεί αστοχία σε σχέση με τις αρχικές προθέσεις του προγράμματος, από την πλευρά της δίκαιης κοινωνικοχωρικής κατανομής των σχετικών επιδοτήσεων. Επιπλέον από τους Χάρτες 3 και 4 προκύπτει σαφής αναντιστοιχία μεταξύ των κεντρικών δήμων όπου συγκεντρώνονται σημαντικές ανάγκες ενεργειακής αναβάθμισης και των δήμων όπου συγκεντρώνεται μεγάλο ποσοστό αιτούντων / ωφελουμένων, οι οποίοι κατά κανόνα είναι σε περιφερειακές θέσεις.

Χάρτης 3: Ποσοστό κατοικιών κατασκευασμένων προ του 1980 στους δήμους της Περιφέρειας Αττικής

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015

Χάρτης 4: Ποσοστό ωφελούμενων στον πληθυσμό των ανά δήμων της Περιφέρειας Αττικής

Πηγή δεδομένων: ΕΤΕΑΝ, ίδια επεξεργασία

Οι σύγχρονες αστικές χωρικές μεταβολές αποτελούν φαινόμενα τα οποία μπορούν να εξεταστούν σε πολλά επίπεδα. Εκτός από την μη χωρική διάσταση (κοινωνική, περιβαλλοντική, οικονομική, πολιτική), υπάρχει και η καθαρά γεωγραφική διάσταση του φαινομένου. Η παρούσα εργασία αποτελεί μια πρωτότυπη μελέτη αστικής επέκτασης, καθώς εξετάζει τη μεταβολή του αστικού ιστού κτήριο προς κτήριο, με απεικόνιση όλων των καταγεγραμμένων (κτηρίων) κάθε απογραφής, σε επίπεδο Οικοδομικού Τετραγώνου. Ως περιοχή μελέτης επιλέχθηκε ο Δήμος Πετρούπολης (Χάρτης 1), καθώς αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα οικισμού, του οποίου η εξέλιξη υπήρξε συνυφασμένη με τους μετασχηματισμούς στο λεκανοπέδιο της Αττικής από την εποχή του μεσοπολέμου. Η μελέτη αξιοποιεί ιστορικούς χάρτες έξι (6) Εθνικών Απογραφών Πληθυσμού 1961-2011 της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛ.ΣΤΑΤ.). Οι χάρτες αυτοί έχουν υποστεί κατάλληλη επεξεργασία, μέσω Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών (ΣΓΠ), ώστε να τεκμηριώνουν και να αποτυπώνουν χωρικά τον τρόπο με τον οποίο επεκτάθηκε ο ιστός της πόλης, στον χώρο και στο χρόνο.

Η μεθοδολογία αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί ώστε να μελετηθούν και να χαρτογραφηθούν οι μεταβολές του ιστού των πόλεων και στους υπόλοιπους οικισμούς της Ελλάδας, με βάση το ιστορικό αρχείο χαρτών της ΕΛ.ΣΤΑΤ., το οποίο περιλαμβάνει αναλογικούς (δηλαδή όχι ψηφιακούς) χάρτες που χρησιμοποιήθηκαν στις Εθνικές Απογραφές Πληθυσμού, από το 1961 έως σήμερα.

Χάρτης 1: O Δήμος Πετρούπολης

Εισαγωγή

Ο τελευταίος αιώνας χαρακτηρίστηκε από τις ανθρωπογενείς επεμβάσεις στο περιβάλλον, κυρίως στην Αμερική και στην Ευρώπη (Antrop 2000, Jaeger κ.ά. 2010). Μια από αυτές είναι και η αστική εξάπλωση. Το φαινόμενο είναι ευρέως γνωστό με τον αγγλικό όρο «urban sprawl» και η απόδoσή του στην ελληνική γλώσσα γίνεται συνήθως με τον όρο «αστική διάχυση» (Γεμενετζή 2011; Γερόλυμπου & Παπαμίχος 2001, Κουρσάρη 2008, Λαγαριάς 2013). Στην παρούσα εργασία χρησιμοποιείται ο όρος «αστική επέκταση».

Οι σύγχρονες αστικές χωρικές μεταβολές αποτελούν ένα πολυεπίπεδο φαινόμενο στο οποίο, εκτός από την γεωγραφική (χωρική) διάσταση, συνυπάρχουν και κοινωνικές, περιβαλλοντικές, οικονομικές και πολιτικές διαστάσεις (Λαγαριάς 2013). Στην Αμερική και στην Ευρώπη, από την δεκαετία του ’80, πολλές πόλεις παρουσίασαν ταχεία μετάβαση από το παραδοσιακό μοντέλο της συμπαγούς ανάπτυξης σε πιο διασκορπισμένες μορφές δόμησης, χαρακτηριζόμενες από μεγάλες επεκτάσεις του αστικού τοπίου γύρω από τον αστικό πυρήνα (Schneider & Woodcock 2008). Η επέκταση αυτή συνδέεται και με την αυξημένη κινητικότητα των κατοίκων, η οποία συμβάλλει στον συνεχή μετασχηματισμό του αστικού τοπίου (Κανδύλης 2008). Η κινητικότητα στο χώρο συνδέεται, σε μεγάλο βαθμό, με την κοινωνική κινητικότητα, η οποία υπήρξε ιδιαίτερα υψηλή στην Ελλάδα κατά τις τρεις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες και συνυφάνθηκε, εν πολλοίς, με την εσωτερική μετανάστευση. Η αυξημένη χωρική κινητικότητα συνέβαλε και στην έντονη οικοδομική δραστηριότητα, η οποία από ένα σημείο και μετά εκφράστηκε κυρίως ως διάχυση του ιστού της πόλης (Μαλούτας 2008).

Στη Νότια Ευρώπη συνολικότερα, η κοινωνική και χωρική κινητικότητα και εν συνεχεία η αστική επέκταση, συνυφάνθηκαν με την έντονη αστικοποίηση, φαινόμενο που σε πολλές περιοχές αυτής της γεωγραφικής περιφέρειας χαρακτηρίζεται μεταπολεμικά από τη «λαϊκή» περιφερειακή αυτοστέγαση και, παράλληλα, από την έλλειψη σχεδιασμού και μηχανισμών ελέγχου. Με την πάροδο του χρόνου, οι παράγοντες  της αστικής επέκτασης μεταβλήθηκαν και, από τη δεκαετία του ’80 και μετά περιλαμβάνουν τη δεύτερη κατοικία, την έντονη οικονομική ανάπτυξη, την προαστιοποίηση των μεσαίων στρωμάτων και τα μεγάλα έργα υποδομής (Καυκαλάς κ.ά. 2015).

Η παρούσα εργασία αποτελεί ουσιαστικά αποτύπωση της επέκτασης της πόλης της Πετρούπολης, ως επακόλουθο αντίστοιχων μετακινήσεων των παλαιών και νέων κατοίκων της. Η μελέτη αξιοποιεί ιστορικά χαρτογραφικά τεκμήρια των Εθνικών Απογραφών Πληθυσμού (ΕΑΠ) 1961-2011 της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛ.ΣΤΑΤ.), με τεκμηρίωση και χωρική αποτύπωση του τρόπου επέκτασης του αστικού ιστού χωροχρονικά, μέσω Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών (ΣΓΠ).

Δεδομένα

Τα δεδομένα τα οποία χρησιμοποιήθηκαν στην εργασία προέρχονται κυρίως από την ΕΛ.ΣΤΑΤ. Αφορούν δε:

1. Ιστορικά χαρτογραφικά δεδομένα (χάρτες των ΕΑΠ 1961, 1971, 1981 και 1991), το ψηφιακό αποτύπωμα των οποίων προέκυψε από σάρωση (δεδομένα ψηφιδωτής μορφής),
2. Ψηφιακά δεδομένα του κτηριακού αποθέματος της ΕΑΠ 2001 και των Οικοδομικών Τετραγώνων (ΟΤ) της ΕΑΠ 2011, (δεδομένα διανυσματικής μορφής), .
3. Σύγχρονους ορθοφωτοχάρτες (ορθοφωτογραφίες 2007-2009 από το Εθνικό Κτηματολόγιο & Χαρτογράφηση ΑΕ.

Ο επόμενος πίνακας παρουσιάζει τα δεδομένα τα οποία χρησιμοποιήθηκαν στην εργασία (Πίνακας 1).

Πίνακας 1. Τα δεδομένα της εργασίας

Μεθοδολογία

Η μεθοδολογία η οποία προτείνεται στην παρούσα εργασία έχει σκοπό την αξιοποίηση ιστορικών χαρτογραφικών τεκμηρίων, προκειμένου να μελετηθεί η αστική επέκταση οικισμών-πόλεων της ελληνικής επικράτειας και περιλαμβάνει τη βασική ροή ενεργειών που εν γένει ισχύει κατά την αξιοποίηση πληροφοριακών συστημάτων. Δηλαδή α) την προετοιμασία των δεδομένων, β) την επεξεργασία των δεδομένων και γ) την ανάλυση αυτών, ώστε να προκύψουν τα αποτελέσματα. Τον ρόλο του πληροφοριακού συστήματος διαδραματίζει το περιβάλλον του Γεωγραφικού Πληροφοριακού Συστήματος ArcGIS 10.3.

Η προετοιμασία των δεδομένων αποτελείται από μια σειρά διαδικασιών, προκειμένου αυτά να αποκτήσουν ψηφιακή υπόσταση, ορθή χωρική αναφορά και μετρητική αξία.

Η ψηφιακή υπόσταση προέκυψε από την σάρωση των χαρτών των ΕΑΠ 1961, 1971, 1981, 1991 σε σαρωτή (scanner) μεγάλου μεγέθους (Α0) με ανάλυση 600 dpi, με σκοπό να επιτευχθεί η καλύτερη δυνατή διακριτική ικανότητα του ψηφιακού αποτελέσματος και ταυτόχρονα η ευχέρεια της διαχείρισής τους ως ψηφιακών αρχείων ψηφιδωτής δομής στο σύστημα.

Το σύστημα αναφοράς προσδίδει χωρική αναφορά στα δεδομένα. Για να αξιοποιηθεί το πλήθος των σαρωμένων χαρτών σε επάλληλη τοποθέτηση μεταξύ τους έπρεπε η χωρική αναφορά τους να είναι κοινή. Για την επίτευξη του παραπάνω στόχου, ήταν απαραίτητη η διαδικασία της γεωαναφοράς των σαρωμένων ιστορικών υποβάθρων σε ένα επιλεγμένο σύστημα στο οποίο ήταν ήδη ενταγμένο ένα άλλο ψηφιακό χαρτογραφικό υπόβαθρο. Το ψηφιακό υπόβαθρο διανυσματικής δομής των ΟΤ του έτους 2011 επιλέχθηκε ως το καταλληλότερο, καθώς εντάσσεται σε ένα σύστημα, ευρέως χρησιμοποιούμενο στη χώρα (Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς 87 – ΕΓΣΑ 87) και επιπλέον είναι χρονικά το πιο σύγχρονο από τα αξιοποιούμενα δεδομένα.

Μετά την γεωαναφορά, τα ιστορικά υπόβαθρα απέκτησαν ορθό προσανατολισμό και κλίμακα και, συνεπώς, καθίσταται εφικτή οποιαδήποτε εύρεση θέσης και μέτρηση γραμμικού ή επιφανειακού μεγέθους επί αυτών.

Η επεξεργασία των δεδομένων περιέλαβε μια αλληλουχία εργασιών, όσον αφορά στον τρόπο επεξεργασίας τους. Συγκεκριμένα, έχοντας ως βάση το ψηφιακό αρχείο του κτιριακού αποθέματος της ΕΑΠ 2001 (vector shp) από την ΕΛ.ΣΤΑΤ., πραγματοποιήθηκε επικαιροποίηση ενός αντιγράφου του ίδιου αρχείου (vector shp της ΕΑΠ 2001). Ειδικότερα, με υπόβαθρο τις ορθοφωτογραφίες 2007-2009 της Ε.Κ.Χ.Α. Α.Ε. (με wms μέσα στο περιβάλλον του ArcGIS) πραγματοποιήθηκε επικαιροποίηση (στο κτηριακό απόθεμα του αρχείου αντιγράφου της ΕΑΠ 2001), με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα νέο αρχείο, το οποίο αποτυπώνει πλέον το κτηριακό απόθεμα της ΕΑΠ 2011 (και τούτο διότι οι ορθοφωτογραφίες 2007-2009 είναι το πιο κοντινό, χρονικά, στην ΕΑΠ 2011). Η επικαιροποίηση αυτή συνίσταται στη διαγραφή ή στην ψηφιοποίηση νέων κτηρίων.

Στη συνέχεια δημιουργήθηκε ένα αρχείο αντίγραφο του κτηριακού αποθέματος της ΕΑΠ 2001. Αυτό το αρχείο, με υπόβαθρο το χάρτη ΕΑΠ 1991, μετά την επεξεργασία του αποτελεί ουσιαστικά το κτηριακό απόθεμα της ΕΑΠ 1991. Η επεξεργασία στη συγκεκριμένη περίπτωση συνίσταται ως επί το πλείστον σε διαγραφή κτηρίων και αυτό συμβαίνει διότι πραγματοποιείται δεκαετές «άλμα» πίσω στο χρόνο και το κτηριακό απόθεμα είναι μικρότερο σε σχέση με την επόμενη απογραφή.