Στο άρθρο διερευνάται η σχέση του κέντρου της Αθήνας με την περιφέρειά του, τις γειτονιές της πόλης, και ο τρόπος που αυτή η σχέση αλλάζει από τα πρώτα χρόνια που η Αθήνα γίνεται πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους μέχρι τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο. Η σχέση αυτή προτείνεται ότι συνδέεται όχι μόνο με την ανάπτυξη της Αθήνας και τις δομές του χώρου, αλλά και με τις ταξικές σχέσεις, την ισχύ της αστικής τάξης, την πολιτισμική της ηγεμονία ή την εκτεταμένη αυτονομία των λαϊκών τάξεων. Οι διαδικασίες συγκέντρωσης και αποκέντρωσης μελετώνται μέσα από το παράδειγμα του εορτασμού του καρναβαλιού και του μετασχηματισμού του στο διάστημα ενός αιώνα. Οι αποκριάτικες εκδηλώσεις υφίστανται σημαντικές αλλαγές, και αλλάζει και ο τρόπος με τον οποίο αποτυπώνονται στον χώρο της πόλης.

Θεωρητικοί του χώρου, όπως ο Lefebvre (1977) και ο Castells (1979), έχουν προσδιορίσει την κεντρικότητα ως βασικό συστατικό στοιχείο της αστικής ζωής και έχουν αναπτύξει μια προβληματική για τα πολλαπλά επίπεδα κεντρικότητας (οικονομικής, πολιτικο-θεσμικής, ιδεολογικής-συμβολικής, σε σχέση με την κοινωνική διάδραση και την ψυχαγωγία κλπ) -τα οποία δεν είναι αναγκαίο να συμπίπτουν στον ίδιο χώρο. Ο τρόπος και η ένταση με την οποία συγκεντρώνονται δραστηριότητες σε περιοχές της πόλης και το σημείο της συγκέντρωσης προφανώς υπόκεινται σε αλλαγές. Σε αλλαγές υπόκειται γενικότερα η σχέση του κέντρου της πόλης με την περιφέρεια: μια σχέση υπαγωγής και ελέγχου, κατά τον Merriman (1991), που όμως βρίσκεται διαρκώς υπό αμφισβήτηση. Κρατικοί μηχανισμοί και ανώτερες τάξεις έχουν την έδρα τους στο κέντρο, και η περιφέρεια της πόλης, ακόμα κι όταν δεν κατοικείται από “επικίνδυνες τάξεις”, είναι ένας χώρος στον οποίο η εξουσία ασκεί πιο αδύναμο έλεγχο.

Στο κείμενο αυτό θα δούμε τις διαδικασίες συγκέντρωσης αλλά και αποκέντρωσης και τις σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στο κέντρο και τις γειτονιές της Αθήνας κατά τη διάρκεια ενός αιώνα, όπως εμφανίζονται στον εορτασμό της αποκριάς (Ποταμιάνος, 2020). Συνοπτικά, ο πόλος του κέντρου ενισχύεται διαρκώς μέχρι το γύρισμα του 19ου προς τον 20ό αιώνα, οπότε και σημειώνεται η κορύφωση της συγκέντρωσης των δραστηριοτήτων∙ στη συνέχεια η τάση αυτή ανακόπτεται και οι γειτονιές της πόλης μοιάζουν να αποκτούν μια νέα αυτονομία.

Στη διάρκεια του αιώνα που πέρασε από όταν η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα μέχρι τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, η έκταση και ο πληθυσμός της Αθήνας πολλαπλασιάζονται ραγδαία: από τις 30.000 κατοίκους του 1853 φτάνει το 1940 τους 500.000 σχεδόν κατοίκους (ο δήμος Αθηναίων) και τους 1.100.000 (το σύνολο της περιφέρειας Πρωτευούσης, του Πειραιά συμπεριλαμβανομένου). Προφανώς το κέντρο μετατοπίζεται και επαναπροσδιορίζεται συνεχώς όλη αυτή την περίοδο, για παράδειγμα με την Ομόνοια να βρίσκεται αρχικά στις παρυφές της πόλης και να γίνεται στη συνέχεια ο κατεξοχήν συγκοινωνιακός κόμβος της. Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ δεν είναι να προσδιορίσουμε τον εκάστοτε χώρο που καταλαμβάνει το κέντρο αλλά να εξετάσουμε τη σχέση του με την υπόλοιπη πόλη. Αφενός η ανάγκη ενοποίησης και συντονισμού των αστικών δραστηριοτήτων αυξάνεται, καθώς η πόλη διογκώνεται· αφετέρου η ενίσχυση της αστικής τάξης και του κράτους συνεπάγεται, κι αυτή, την αύξηση της σημασίας του κέντρου της πόλης από πολιτική, διοικητική και συμβολική άποψη.

Χάρτης 1: Η επέκταση του αστικού ιστού στο Δήμο της Αθήνας 1843-1923

Κυριαρχεί, λοιπόν, στη λογοτεχνία και στον τύπο ο χαρακτήρας του κέντρου ως δημόσιου χώρου, φωτεινού, θορυβώδους, πολυπληθούς, στον οποίο κινούνται ιδίως άντρες και το οποίο ορίζεται από μεγάλα δημόσια κτίρια, πλατείες, αφετηρίες τραμ (και αργότερα λεωφορείων), υπερτοπικά κέντρα ψυχαγωγίας. Πρόκειται για έναν χώρο που σταδιακά απαλλάσσεται από τις πιο οχλούσες βιοτεχνικές δραστηριότητες, στον οποίο πρωτοεφαρμόζονται καινοτομίες στις αστικές υποδομές όπως ο ηλεκτροφωτισμός ή η ασφαλτόστρωση, και στον οποίο εμφανίζονται τα πρώτα ρήγματα στην κοινωνία της αλληλογνωριμίας καθώς η Αθήνα μεγαλώνει (Ποταμιάνος, 2015: 44). Παρ’ όλ’ αυτά, το κέντρο παραμένει χώρος κατοικίας καθ’ όλη την περίοδο, και μάλιστα κατοικίας της αστικής τάξης (Μπουρνόβα και Δημητροπούλου, 2015).

Η ενίσχυση της συγκεντρωτικότητας στις δομές της πόλης παίρνει τη μορφή όχι της συγκράτησης στο κέντρο του συνόλου των δραστηριοτήτων που υπήρχαν σ’ αυτό προηγουμένως (αυτό δεν συνέβη, για παράδειγμα, με τις εμπορικές λειτουργίες, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό διαχύθηκαν στις γειτονιές), αλλά της υπαγωγής συνοικιακών δραστηριοτήτων στο κέντρο και υπό τον έλεγχό του. Για παράδειγμα, τα συνοικιακά μανάβικα που προμηθεύονταν το εμπόρευμά τους από την κεντρική λαχαναγορά αντικαθιστούν σε μεγάλο βαθμό τόσο την κάθοδο στο κέντρο για αγορά φρούτων και λαχανικών όσο και τους πλανόδιους που γυρνούσαν στις γειτονιές πουλώντας προϊόντα των περιβολιών τους από τις περιαστικές εξοχές της Αθήνας και τα γύρω χωριά (Ποταμιάνος, 2018). Οι μορφές απευθείας επικοινωνίας μεταξύ των συνοικιών, λοιπόν, περιορίζονται και οι διαδρομές από το κέντρο προς τις γειτονιές και αντιστρόφως γίνονται όλο και πιο συχνές, κάτι που δεν οφείλεται μόνο στην αναπόφευκτα ακτινωτή δομή των αστικών συγκοινωνιών. Χαρακτηριστικά, οι προεκλογικές διαδηλώσεις, όταν εμφανίζονται στην Αθήνα πειραματίζονται αρχικά με διαδρομές διαμέσου των συνοικιών (Μη Χάνεσαι 1 και 2 Ιουλίου 1883, Ακρόπολις 5 Ιουλίου 1887), γρήγορα όμως τυποποιούν τη διαδρομή τους στις κεντρικές λεωφόρους.

Κατά τις απόκριες, στα μέσα του 19ου αιώνα αναφέρεται συγκέντρωση μασκαράδων και γενικότερα των διαφόρων εκδηλώσεων το απόγευμα της τελευταίας Κυριακής στη συμβολή της Ερμού με την Αιόλου· ωστόσο οι ίδιες περιγραφές δίνουν την εντύπωση μιας αρκετά διάχυτης στην πόλη δραστηριότητας (π.χ. Ευτέρπη 1 Μαρτίου 1849: 310-311). Καθώς η συγκέντρωση πλήθους αυξάνεται, η αστυνομία το 1872 απαγορεύει τη διέλευση αμαξών και κάρων από την Ερμού και την Αιόλου την τελευταία Κυριακή της αποκριάς για την αποφυγή ατυχημάτων (Μπουκλάκος, 1874: 341-2). Παράλληλα με τη συγκέντρωση, όμως, αναπτύσσονται και πολλές αποκεντρωμένες πρακτικές, όπως οι περιοδείες μασκαρατών και λαϊκών θεαμάτων στις συνοικίες. Είναι άλλωστε σ’ εκείνα τα χρόνια που θα πρέπει να τοποθετήσουμε και την ακμή μιας αποκριάτικης πρακτικής για την οποία μαθαίνουμε κυρίως εκ των υστέρων από τις «νεκρολογίες» της: της μαζικής ανταλλαγής επισκέψεων μασκαράδων “από συνοικίας εις συνοικίαν” (Εφημερίς των συντεχνιών 3 Μαρτίου 1891). Το 1876 ο Άγγελος Βλάχος έγραφε ότι «οι των κατωτέρων τάξεων μετημφιεσμένοι διατρέχουσι μέχρι βαθείας νυκτός την πόλιν από του Ψυρρή εις την Πλάκαν και από της Νεαπόλεως εις τους Αγίους Αποστόλους» (Εστία τ.1, 1876: 91-93∙ βλ. και Αθάνατος, 2001:52).

Η συγκέντρωση πλήθους στο κέντρο για το καρναβάλι θα ενταθεί από το 1887 ως το 1914, όταν οργανώνονται αποκριάτικες παρελάσεις από τα “κομιτάτα”, επιτροπές μεγαλοαστών με στόχο τον «εκπολιτισμό» του δημόσιου καρναβαλιού και την προσέλκυση επισκεπτών στην Αθήνα. Το επίκεντρο των εκδηλώσεων μετατοπίστηκε τότε περαιτέρω προς τη Σταδίου και την Πανεπιστημίου, αφήνοντας στην Ερμού έναν πιο περιφερειακό χαρακτήρα (π.χ. Σύλλογος 29 Φεβρουαρίου 1888). Το κυριότερο, όμως, είναι ότι το νέο επίκεντρο συγκεντρώνει μεγαλύτερα πλήθη κόσμου σύμφωνα με την εικόνα που δίνουν οι πηγές μας. Το 1900-1901 γίνεται λόγος για «ρυάκια κόσμου» που σχηματίζονταν από τις συνοικίες προς τη Σταδίου, και για αύξηση των κλοπών στις συνοικίες τις ώρες που οι κάτοικοί τους έλειπαν στο κέντρο για να δουν την παρέλαση (Εσπερινή Ακρόπολις 14 Φεβρουαρίου 1900, Σκριπ 7 Φεβρουαρίου 1901, Εστία 17 Φεβρουαρίου 1914). Ο Παπαδιαμάντης το 1899 τοποθετεί ένα από τα αθηναϊκά του διηγήματα, τις “Παραπονεμένες”, σε μια συνοικία κατά τη διάρκεια της αποκριάτικης παρέλασης, την «ώρα της μεγάλης συρροής εις τα κέντρα, της μεγάλης ερημίας εις τ’ απόκεντρα». Δεν είναι τυχαίο που η παρέα που είχε ξεμείνει στη γειτονιά είναι γυναικεία∙ ωστόσο ο μετασχηματισμός του δημόσιου καρναβαλιού που επήλθε με τις παρελάσεις στους κεντρικούς δρόμους ευνόησε την αύξηση της παρουσίας των γυναικών στο κέντρο στα επόμενα χρόνια και γενικότερα συνέβαλε στην κατάκτηση της πρόσβασής τους στον δημόσιο χώρο.

Στην αύξηση των επιπέδων συγκέντρωσης του εορτασμού της αποκριάς συνέβαλαν οπωσδήποτε εξελίξεις όπως η προϊούσα αποσύνδεση του καρναβαλιού από την κοινότητα και η επιτάχυνση της τάσης να μετατραπούν οι εκδηλώσεις του σε πιο απρόσωπα αστικά θεάματα, με επιτελεστές ανθρώπους που βιοπορίζονταν από αυτά και όχι συνδεδεμένους πρώτ’ απ’ όλα με τη γειτονιά, τη συντοπίτικη κοινότητα κλπ: αυτό συνέβη στο ευρύτερο πλαίσιο της ανόδου διεθνώς μιας μαζικής κουλτούρας «περισσότερο επικεντρωμένης στην ατομική κατανάλωση παρά στη συλλογική συμμετοχή» (Vigarello, 2004: 103 κ.ε.).

Το κέντρο της Αθήνας κατά την οικονομική κρίση

Από το 2009, όταν η διεθνής οικονομική κρίση «μεταφέρθηκε» στη χώρα μας και ήρθαν στην επιφάνεια οι αδυναμίες της εγχώριας οικονομίας, η αγορά ακινήτων άρχισε να «παγώνει». Σε όλο το κέντρο της Αθήνας τα καταστήματα έκλειναν το ένα μετά το άλλο και οι συνθήκες διαβίωσης επιδεινώνονταν ραγδαία. Ταυτόχρονα, τα πρώτα χρόνια της κρίσης, το κέντρο έγινε πεδίο διαδηλώσεων, διαμαρτυριών, βίαιων συγκρούσεων.

Στα Εξάρχεια το κλίμα ήταν ήδη βαρύ, καθώς είχε προηγηθεί ένα κομβικό γεγονός: η δολοφονία Γρηγορόπουλου τον Δεκέμβριο του 2008. Οι συνεχείς συγκρούσεις του αντιεξουσιαστικού χώρου με την αστυνομία και οι καταστροφές, παράλληλα με το πρόβλημα των ναρκωτικών, θα «χαρακτηρίσουν» στη δημόσια σφαίρα την περιοχή (συχνά και εκτός Ελλάδας) για το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας της κρίσης.

Λίγα χρόνια μετά την αφετηρία της κρίσης, όμως, το αστικό τοπίο άρχισε να μεταβάλλεται, επηρεαζόμενο από τρεις αλληλένδετες εξελίξεις: την άνοδο από το 2014 του τουριστικού ρεύματος προς την Αθήνα, η οποία μετατρεπόταν ταχύτατα σε προορισμό city break. Την επέλαση του Airbnb, που «σάρωσε» όλο το κέντρο της Αθήνας (στην εικόνα προστέθηκε στην πορεία και η Golden Visa, αν και με σαφώς μικρότερη επίδραση στην αγορά ακινήτων). Τέλος την ανάδυση της Αθήνας διεθνώς ως «επενδυτική ευκαιρία» στην αγορά ακινήτων, κυρίως εξαιτίας των πολύ χαμηλών τιμών (λόγω της βαθιάς οικονομικής κρίσης). Οι εξελίξεις άρχισαν διστακτικά να φαίνονται και στα Εξάρχεια από το 2015 και εμφανώς από το 2017-2018, οπότε και το εγχώριο και διεθνές επενδυτικό κεφάλαιο έκανε εμφανή την παρουσία του στο κέντρο της Αθήνας.

Η έρευνα

Για να διερευνηθεί η επίδραση όλων αυτών των παραγόντων, επελέγη ως περιοχή μελέτης η ευρύτερη περιοχή των Εξαρχείων. Με δεδομένο ότι τα διοικητικά όρια μιας περιοχής (πόσο μάλλον εντός του ίδιου δήμου) δεν περιορίζουν στην πράξη την εξέλιξη αστικών διεργασιών, επελέγη ένα «νοητό» buffer zone γύρω από την -ορισθείσα διοικητικώς- γειτονιά των Εξαρχείων, που περιλαμβάνει 227 οικοδομικά τετράγωνα και (εκτός από τα Εξάρχεια) ολόκληρες τις γειτονιές του Μουσείου, του λόφου Στρέφη, ένα τμήμα της Νεάπολης και μικρό τμήμα του ιστορικού κέντρου. Η περιοχή ορίστηκε από την οδό Πατησίων (28ης Οκτωβρίου), την οδό Πανεπιστημίου (Ελ. Βενιζέλου), τη λεωφόρο Αλεξάνδρας και την οδό Ιπποκράτους (χάρτης 1).

Χάρτης 1: Η περιοχή μελέτης

Ακολούθησε πρωτογενής έρευνα στο Υποθηκοφυλακείο Αθηνών το καλοκαίρι του 2019, με βάση την οποία μελετήθηκαν όλες (3.132) οι αγορές ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων που έγιναν το 2009-2018 στην εν λόγω περιοχή. Από το υποθηκοφυλακείο συλλέχθηκαν στοιχεία για την ταυτότητα του κάθε ακινήτου (εμβαδόν, χρήση, όροφος), τον αγοραστή του (φυσικό ή νομικό πρόσωπο, εθνικότητα φυσικών προσώπων) και βέβαια το έτος αγοράς. Συνολικά κατεγράφησαν 3.132 ιδιοκτησιακά δικαιώματα (μέρος ή το όλον ενός ακινήτου) από 2.121 διαφορετικούς ιδιοκτήτες.

Χρόνος

Όπως προκύπτει, η κρίση στην αγορά ακινήτων της ευρύτερης περιοχής των Εξαρχείων ξεκίνησε να γίνεται αισθητή το 2010 (-23,6% σε σχέση με το 2009). Το 2012 και το 2013 οι αγοραπωλησίες στην περιοχή μελέτης ήταν πια ελάχιστες (το 2013 -73% σε σχέση με το 2009). Το 2014 αρχίζει να διαφαίνεται μια ελαφρά ανοδική πορεία, ενώ ουσιαστική διαφορά φαίνεται το 2017 (+43,1% σε σχέση με το 2016) και 2018 (+44,1%) σε σχέση με το 2017), οπότε οι αγοραπωλησίες φτάνουν και ξεπερνούν τα επίπεδα του 2009 (γράφημα 1, χάρτης 2).

Γράφημα 1: Αγορές ακινήτων ανά έτος (2009-2018)

Χαρτης 2: Χωροθέτηση αγοραπωλησιών ανά έτος (2009-2018)

Χώρος

Οι αγοραπωλησίες είχαν πολύ μεγάλη διασπορά στην περιοχή μελέτης. Αγορές εντοπίζονται σχεδόν στο σύνολο των οδών της εξεταζόμενης περιοχής. Το αγοραστικό ενδιαφέρον είναι εντονότερο στις κεντρικές οδούς, εκεί όπου υπάρχει μεγάλος αριθμός κτιρίων γραφείων (συνήθως των 10-30 τμ έκαστο) αλλά δεν περιορίζεται εκεί:

-στην οδό Ακαδημίας (227 καταγραφές, ή 7,25% του συνόλου)

-στην οδό Χαριλάου Τρικούπη (219 καταγραφές, ή 6,99% του συνόλου)

-στην οδό Μαυρομιχάλη (135 καταγραφές, ή 4,31% του συνόλου)

-στην οδό Ιπποκράτους (133 καταγραφές, ή 4,25% του συνόλου)

-στη οδό Ζωοδόχου Πηγής (102 καταγραφές ή 3,26%).

Σημαντικός αριθμός αγοραπωλησιών ακινήτων έγινε και στις οδούς Εμμ. Μπενάκη, Κωλέττη, Νικηταρά, Σολωμού και Σόλωνος. Να σημειωθεί ωστόσο ότι οι αγοραπωλησίες στα εξεταζόμενα τμήματα της λεωφόρου Αλεξάνδρας, της οδού Πανεπιστημίου (Ελ. Βενιζέλου) και της οδού Πατησίων (28ης Οκτωβρίου) ήταν πολύ λιγότερες από ότι σε μικρές οδούς της ευρύτερης περιοχής (χάρτης 3).

Χάρτης 3: Κατανομή αγοραπωλησιών (2009-2018) ανά οδό

Χρήση

Μόνο στις μισές περιπτώσεις (1.809 από 3.132, ήτοι 57,9%) τα ακίνητα που αγοράστηκαν την περίοδο 2009-2018 ήταν κατοικίες. Τα 727 ήταν ακίνητα με χρήση γραφείου (ποσοστό 23,2% του συνόλου), τα 193 ήταν αποθήκες (6,1% του συνόλου), τα 180 ήταν εμπορικοί χώροι (καταστήματα, 5,7% του συνόλου), τα 68 ήταν θέσεις στάθμευσης (2,1% του συνόλου), τα 57 δηλώθηκαν ως επαγγελματικοί χώροι (υπηρεσίες), οι 46 ως χώροι εκπαίδευσης και οι υπόλοιποι άλλες κατηγορίες. Όπως παρατηρείται, το ενδιαφέρον για κατοικίες στην περιοχή μελέτης εκτινάσσεται το 2017 (+48,2% σε σχέση με το 2016) και το 2018 (+35,3% σε σχέση με το 2017), με τις πωλήσεις κατοικιών να ξεπερνούν ήδη από το 2017 τις αντίστοιχες του 2009. Αντίθετα για τα γραφεία, που αντιπροσωπεύουν τη δεύτερη μεγαλύτερη ομάδα ακινήτων που πωλήθηκαν την περίοδο μελέτης, οι πωλήσεις τους ακόμα και το 2017 και 2018 παραμένουν πολύ χαμηλότερες από εκείνες του 2009. Τέλος, στους εμπορικούς χώρους (καταστήματα), οι πωλήσεις σχεδόν εκμηδενίζονται το 2012 (μόλις 5) για να επανέλθουν σταδιακά το 2017 και 2018 στα ίδια επίπεδα με το 2009. Οι ελάχιστες πωλήσεις καταστημάτων στην καρδιά της οικονομικής κρίσης απηχούν και το γενικότερο κλίμα, καθώς πλήθος καταστημάτων είχαν κλείσει εκείνη την περίοδο και στα Εξάρχεια (πίνακας 1, χάρτες 4-8).

Πίνακας 1: Χρήσεις μεταβιβασθέντων ακινήτων 2009-2018

Χάρτες 4-8: Χωροθέτηση μεταβιβασθέντων ακίνητων 2009-2018 ανάλογα με την χρήση. Συνηθέστερες κατηγορίες χρήσης

Εμβαδόν

Την εξεταζόμενη περίοδο στην περιοχή μελέτης πωλήθηκαν ακίνητα συνολικού εμβαδού 90.088 τμ. Τα ακίνητα που πουλήθηκαν τη δεκαετία της κρίσης είχαν κατά μέσο όρο εμβαδόν 53,67 τμ. Η κατανομή του μέσου όρου κάθε έτους δείχνει ότι δεν υπάρχουν ιδιαίτερες αυξομοιώσεις, προφανώς ελλείψει πολλών μεγάλων ακινήτων στην περιοχή, επομένως αντανακλά την «ταυτότητά» της (πίνακας 2).

Πίνακας 2: Μέσος όρος εμβαδού μεταβιβασθέντων ακινήτων ανά έτος

Η ιδιοκτησία

Όπως προκύπτει από την επεξεργασία των στοιχείων (πίνακας 3), από τις 3.132 αγοραπωλησίες, οι 2.158 (68,9% του συνόλου) αφορούσαν το 100% μιας ιδιοκτησίας (δηλαδή ένα ολόκληρο ακίνητο). Ακόμα 691 (22,1% του συνόλου) αφορούσαν το 50% μιας ιδιοκτησίας. Συνήθως οι αγορές αυτές γίνονται ταυτόχρονα από δύο φυσικά πρόσωπα. Επομένως το 91,0% των αγοραπωλησιών αφορούσαν την απόκτηση του 50% ή 100% μιας ιδιοκτησίας, άρα αυτό είναι το κυρίαρχο “μοτίβο”.

Πίνακας 3: Αγορές ακινήτων ανά ποσοστό ιδιοκτησίας

Οι υπόλοιπες αφορούν διάφορα ποσοστά ιδιοκτησίας, που ξεκινούν ακόμα και από 1% (προφανώς στις περιπτώσεις αυτές η αγορά έγινε συνδυαστικά με άλλους ανθρώπους/ εταιρίες). Υπάρχουν περιπτώσεις που την περίοδο μελέτης εμφανίζεται να έχει πωληθεί μόνο ένα μέρος κάποιας ιδιοκτησίας και όχι το σύνολό της. Στην περίπτωση αυτή το πιο πιθανό είναι να εξαγοράστηκε το μερίδιο κάποιου/κάποιων προκειμένου να ξεκαθαριστεί το ιδιοκτησιακό καθεστώς ενός ακινήτου.

Ως προς την κατηγορία των αγοραστών, τη δεκαετία 2009-2018 έγιναν 3.132 αγορές ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων από 2.121 διαφορετικούς ιδιοκτήτες (φυσικά ή νομικά πρόσωπα). Από αυτές, οι 2.680 έγιναν από 1.994 φυσικά πρόσωπα:

-1.658 Έλληνες απέκτησαν 2.221 ιδιοκτησιακά δικαιώματα (ποσοστό 70,9% του συνόλου των αγορών)

-336 αλλοδαποί απέκτησαν 459 ιδιοκτησιακά δικαιώματα (ποσοστό 14,6% του συνόλου των αγορών).

Οι υπόλοιπες 452 αγορές ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων έγιναν από 127 νομικά πρόσωπα (ποσοστό 14,5% του συνόλου των αγορών).

Στο κείμενο αυτό επιχειρούμε να προσδιορίσουμε τις περιοχές της πόλης που θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως περιοχές πολλαπλής αποστέρησης (multiple deprivation areas). Ανάλογες μελέτες έχουν γίνει σε διάφορες χώρες (το ΗΒ είναι μεταξύ εκείνων με τις περισσότερες) και βασίζονται σε μεταβλητές που αφορούν σημαντικές πλευρές της ποιότητας ζωής και της καθημερινότητας. Οι επεξεργασίες που περιλαμβάνονται στο παρόν κείμενο συνοψίζουν δημοσιεύσεις μας για τις περιοχές αποστέρησης στην Αττική (Arapogou et al., 2021; Karadimitriou et al., 2021; Karadimitriou et al. 2017).

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε στην προκειμένη περίπτωση είναι απλή, αλλά καινοτόμος όσον αφορά τη μελέτη της αποστέρησης στις Ελλαδικές πόλεις: Χρησιμοποιήθηκαν μεταβλητές διαθέσιμες από την Απογραφή Πληθυσμού του 2011, οι οποίες όταν έχουν είτε πολύ υψηλές, είτε πολύ χαμηλές τιμές σηματοδοτούν πιθανώς ανησυχητικά φαινόμενα . Οι μεταβλητές αυτές αφορούν τρεις διαφορετικούς τομείς: Απασχόληση, εκπαίδευση και κατοικία. Για κάθε έναν από τους τομείς αυτούς υπολογίστηκε ένας ενιαίος δείκτης. Το άθροισμα των τριών αυτών δεικτών αποτελεί και τον Συνολικό Δείκτη Πολλαπλής Αποστέρησης (ΣΔΠΑ).

Για κάθε έναν τομέα από τους τρεις χρησιμοποιήθηκε διαφορετικός αριθμός μεταβλητών, ενώ στο εσωτερικό των τομέων δημιουργήθηκαν υποτομείς στους οποίους εντάχθηκαν οι επιλεγμένες μεταβλητές (πίνακας 1). Το ειδικό βάρος κάθε υποτομέα ήταν ενιαίο στο πλαίσιο του κάθε τομέα, κάτι που σημαίνει ότι το άθροισμα των δεικτών των μεταβλητών που εντάχθηκαν στον κάθε υποτομέα διαιρέθηκε διά του πλήθους των δεικτών. Αναλογικά, το ίδιο έγινε και για τους τομείς ώστε ο καθένας να συμβάλει ισοβαρώς στο συνολικό δείκτη.

Πίνακας 1: Μεταβλητές που περιελήφθησαν στον υπολογισμό των δεικτών αποστέρησης

Για κάθε μεταβλητή αποδόθηκαν σε κάθε περιοχή (ΜΟΧΑΠ: μονάδες χωρικής ανάλυσης πόλεων που περιλαμβάνουν πληθυσμό 1.200 ατόμων κατά μέσο όρο) δείκτες αποστέρησης από 1 έως 7 με βάση το μέσο όρο (μο) και την τυπική απόκλιση (τα) της μεταβλητής κατά τον ακόλουθο τρόπο:

χ = τιμή της μεταβλητής «ν» στη ΜΟΧΑΠ «ι»

1-7 = τιμές δεικτών αποστέρησης

1:  χ < μο ν

2: μο ν < χ  < μο ν+0,5τα ν

3: μο ν+0,5τα < χ < μο ν+1τα ν

4: μο ν+1τα < χ < μο ν+2τα ν

5: μο ν+2τα < χ < μο ν+3τα ν

7: μο ν+3τα ν < χ

Οι πολύ υψηλές τιμές (μο ν+3τα) ενισχύθηκαν με μία επιπλέον μονάδα δείκτη ώστε να γίνει πιο ευδιάκριτη η ομάδα των περιοχών όπου συγκεντρώνονται ταυτόχρονα πολλές δυσμενείς παράμετροι.

Στους χάρτες 1-3 εμφανίζονται οι περιοχές με βάση τον Συνολικό Δείκτη Πολλαπλής Αποστέρησης (ΣΔΠΑ) για τα έτη 1991, 2001 και 2011. Από τη συγκριτική παρατήρηση των τριών αυτών χαρτών προκύπτει ότι οι περισσότερες συγκεντρώσεις των περιοχών αποστέρησης είναι σταθερές στην περιφέρεια της πόλης (Ασπρόπυργος-Ελευσίνα, Σαλαμίνα, Καματερό-Ζεφύρι-Άνω Λιόσια, Μαραθώνας και ορισμένες περιοχές εκτός χάρτη, όπως το Λαύριο) και στο κέντρο της Αθήνας (Βοτανικός-Ταύρος-Ρέντης). Η μεγάλη αλλαγή που εμφανίζεται καθαρά το 2011 είναι η σημαντική συγκέντρωση αρνητικών δεικτών στο κέντρο του Δήμου Αθηναίων και ειδικά στις περιοχές βόρεια της πλατείας Ομονοίας και γύρω από τους άξονες των λεωφόρων Πατησίων και Αχαρνών.

Χάρτες 1-3: Ομάδες περιοχών κατοικίας με βάση τον Συνολικό Δείκτη Πολλαπλής Αποστέρησης (ΣΔΠΑ) για το 1991, το 2001 και το 2011

Το περιεχόμενο των ομαδοποιημένων περιοχών κατοικίας σε σχέση με τον συνολικό δείκτη αποστέρησης παρουσιάζεται στον πίνακα 2. Οι τιμές του πίνακα είναι συντελεστές χωροθέτησης (location quotients), δηλαδή πολλαπλάσια ή υποπολλαπλάσια του μέσου όρου της κάθε μεταβλητής σε σχέση με το σύνολο της πόλης. Για παράδειγμα, η τιμή 0,69 για την ανεργία στην ομάδα 1 του 1991 σημαίνει ότι το ποσοστό των ανέργων στις περιοχές της ομάδας αυτής με το χαμηλότερο δείκτη αποστέρησης το 1991 ήταν το 0,69 του μέσου όρου ανεργίας, ενώ σε εκείνες με τον υψηλότερο δείκτη αποστέρησης (ομάδα 6) ήταν 1,75 φορές μεγαλύτερο του μέσου όρου.

Από τους πίνακες 2-4 προκύπτει ότι οι μεταβλητές που δείχνουν συνθήκες που βρίσκονται πολύ χαμηλότερα από το μέσο όρο της πόλης στις περιοχές έντονης αποστέρησης είναι κοινές σε ορισμένες περιπτώσεις για τις τρεις χρονολογίες (1991, 2001 και 2011). Το υψηλό ποσοστό των ανειδίκευτων εργατών στον ενεργό πληθυσμό, η πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου στις ηλικίες 15-18 και η απουσία συστήματος θέρμανσης είναι μεταβλητές με τιμές υψηλότερες από το 130% του μέσου όρου (με εξαίρεση την περιοχή του κέντρου για το 2011 όπου τα συστήματα θέρμανσης υπήρχαν έστω και αν είχαν αρχίσει να μη λειτουργούν). Όσον αφορά τις υπόλοιπες μεταβλητές με υψηλές τιμές, το 2011 παρατηρείται σημαντική αύξηση των τιμών των μεταβλητών που αφορούν κυρίως το υψηλό ποσοστό συγκέντρωσης ευπαθών ομάδων (άνεργοι, ενοικιαστές, ανειδίκευτοι εργάτες) σε συνθήκες περιορισμένου διαθέσιμου χώρου κατοικίας (<20τμ/κεφαλήν). Στις περιοχές αυτές υπερεκπροσωπούνται και οι μετανάστες από αναπτυσσόμενες χώρες—και κυρίως εκείνοι από την Ινδική υποήπειρο—όμως η μεταβλητή αυτή δεν είχε περιληφθεί στον υπολογισμό του δείκτη αποστέρησης.

Πίνακας 2: Σύγκριση της φυσιογνωμίας περιοχών κατοικίας ομαδοποιημένων βάσει του ΣΔΠΑ για το 1991, με χρήση των συντελεστών χωροθέτησης επιλεγμένων κοινωνικών μεταβλητών

Η συνηθέστερη μορφή παροχής κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα ήταν η ανέγερση συγκροτημάτων κοινωνικής κατοικίας όπως συνέβαινε στις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης. Αυτά τα συγκροτήματα ανεγέρθηκαν την περίοδο του μεσοπολέμου έως το 2004 από διάφορους φορείς αλλά και το κεντρικό κράτος (Υπουργείο Πρόνοιας) για τη στέγαση των προσφύγων, των εσωτερικών μεταναστών, των υπαλλήλων του ιδιωτικού τομέα και των κατοίκων των παλαιών συγκροτημάτων του Υπουργείου Πρόνοιας.

Στο κείμενο αυτό αναδεικνύεται το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε η κοινωνική κατοικία στην Αθήνα, η εξέλιξή της και η ανάλυση των αιτίων που οδήγησαν στην παρακμή της. Μέσω της μελέτης της αθηναϊκής περίπτωσης το κύριο ερώτημα είναι οι προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει σήμερα το κράτος όσον αφορά τα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας [1];

Πολιτική για την κοινωνική κατοικία στην Αθήνα

Στην Ελλάδα δεν υπάρχει επίσημος ορισμός για την κοινωνική κατοικία (Dimitrakopoulos 2003). Η έννοια αυτή ιστορικά διαμορφωνόταν ανάλογα με τις ανάγκες και τους σκοπούς που θα εξυπηρετούσε καθώς και τις ομάδες ωφελούμενων στις οποίες απευθυνόταν. Έτσι, αναφέρονται η προσφυγική, η λαϊκή ή η εργατική κατοικία. Στο άρθρο αυτό χρησιμοποιείται ο πιο γενικός όρος «κοινωνική κατοικία» που περιλαμβάνει όλους τους προαναφερθέντες τύπους.

Το μοντέλο κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα ήταν πάντα το υπολειμματικό (residual). Απευθυνόταν σε συγκεκριμένες ομάδες του πληθυσμού, όπως πρόσφυγες, εσωτερικοί μετανάστες, μισθωτοί και κάτοικοι των παλαιών συγκροτημάτων του Υπουργείου Πρόνοιας. Μέρος των προγραμμάτων αυτών συνδέονταν άμεσα με προγράμματα εκκαθάρισης παραγκουπόλεων και κατασκευής συγκροτημάτων κοινωνικής κατοικίας. Επίσης, υπήρχαν περιπτώσεις όπου τα συγκροτήματα ανεγείρονταν σε εκτάσεις τις οποίες αποκτούσε το δημόσιο ύστερα από απαλλοτρίωση. Τα διαμερίσματα στα συγκροτήματα αυτά δίνονταν απευθείας στους δικαιούχους για ιδιοκατοίκηση και όχι για ενοικίαση (Kandylis et al. 2018). Η Ελλάδα παραμένει η μόνη ευρωπαϊκή χώρα όπου απουσιάζει πλήρως ο τομέας της κοινωνικής ενοικίασης (Pittini and Laino 2011).

Η ιστορική επισκόπηση που ακολουθεί αφορά τις περιόδους 1922–1939, 1950–1974 και 1975–2012. Οι περίοδοι αυτές σχετίζονται στενά με σημαντικά γεγονότα, όπως η ανταλλαγή πληθυσμών της δεκαετίας του 1920, οι πόλεμοι της δεκαετίας του 1940, οι εσωτερικές και εξωτερικές μεταναστευτικές εισροές στη μεταπολεμική περίοδο και από το 1990 και μετά κ.λπ., που άλλαξαν την πληθυσμιακή και την κοινωνική σύνθεση της Αθήνας και έκαναν εντονότερη την ανάγκη για κοινωνική κατοικία.

Περίοδος του μεσοπολέμου (1922–1939)

Ο τομέας της κοινωνικής κατοικίας αναπτύχθηκε για πρώτη φορά μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανάγκη στέγασης του μεγάλου αριθμού προσφύγων από τη Μικρά Ασία, την Ανατολική Θράκη και τον Πόντο που εισέρρευσε στη χώρα απόρροια της ήττας των Ελλήνων στην Μικρασιατική Εκστρατεία το 1922 και της συνακόλουθης υπογραφής τον Ιούλιο του 1923 της Συνθήκης της Λοζάνης (Λοϊζος 1994). Η στέγαση τους ήταν δύσκολο να ολοκληρωθεί από ένα κράτος που δεν είχε προηγούμενη εμπειρία, δεν διέθετε ανεπτυγμένο πρόγραμμα παροχής κρατικής στέγασης και επιπλέον οι οικονομικοί του πόροι ήταν περιορισμένοι λόγω της ήττας στη Μικρασιατική Εκστρατεία αλλά και των πολεμικών συρράξεων που είχαν προηγηθεί (Γκιζελή, 1984).

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920, το Ταμείο Περιθάλψεως των Προσφύγων (ΤΠΠ) και η Επιτροπή Αποκατάστασης των Προσφύγων (ΕΑΠ) ήταν οι δύο φορείς που έδρασαν στο πεδίο της στέγασης μέσω της οικοδόμησης κατοικιών και της ανέγερσης συνοικισμών. Το ΤΠΠ ξεκίνησε την οικοδόμηση νέων συνοικισμών στην περιφέρεια της Αθήνας και του Πειραιά και υπήρξε ο φορέας που έβαλε τα θεμέλια για τη δημιουργία του τομέα της κοινωνικής κατοικίας, αφού στέγασε χιλιάδες πρόσφυγες (Γκιζελή, 1984). Η ΕΑΠ συνέχισε το έργο της στεγαστικής αποκατάστασης των προσφύγων μέχρι το 1930 (Λεοντίδου, 2001). Για παράδειγμα το Ταμείο ξεκίνησε την οικοδόμηση των συνοικισμών του Βύρωνα, της Νέας Ιωνίας, της Καισαριανής και της Νέας Κοκκινιάς (Νίκαια) που ολοκλήρωσε η ΕΑΠ (Βασιλείου, 1944). Επιπλέον, η Επιτροπή κατασκεύασε κατοικίες για τους πρόσφυγες στους συνοικισμούς Νέα Φιλαδέλφεια, Καλλιθέα, Ρέντη, Κοκκινιά κ.ά. (Παπαϊωάννου, 1975).

Ανεξάρτητα από τη δράση των δημόσιων φορέων, όσοι παρέμεναν άστεγοι εγκαθίσταντο σε κενές εκτάσεις και δημιουργούσαν με πρόχειρα μέσα συνοικισμούς από παραπήγματα (Leontidou, 1990). Πιο συγκεκριμένα στην Αθήνα, οι πρόσφυγες αυτοστεγάστηκαν είτε σε κοντινή απόσταση από τους ήδη υπάρχοντες προσφυγικούς συνοικισμούς που είχαν κατασκευαστεί από το κράτος, είτε οπουδήποτε έβρισκαν κενό-ελεύθερο χώρο δημιουργώντας νέους συνοικισμούς (Παπαϊωάννου, 1975).

Συνολικά, για το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων στην Αθήνα και στον Πειραιά την περίοδο του μεσοπολέμου, δημιουργήθηκαν 12 κύριοι και 34 μικρότεροι προσφυγικοί οικισμοί έξω από τον υφιστάμενο αστικό ιστό. Οι συνοικισμοί αυτοί δημιουργήθηκαν στις παρυφές των δύο πόλεων σε περιοχές που ήταν ακατοίκητες πριν το 1922 (χάρτης 1) (Παπαϊωάννου, 1975).

Χάρτης 1: Οι συνοικισμοί που δημιουργήθηκαν από το 1922 έως τα τέλη της δεκαετίας του 1930 εκτός των ορίων της Αθήνας και του Πειραιά

Πηγή: Παπαϊωάννου 1975:15

Η δράση της κεντρικής κυβέρνησης μέσω του Υπουργείου Πρόνοιας ξεκίνησε παράλληλα με τη δράση των δύο φορέων του ΤΠΠ και της ΕΑΠ. Ωστόσο, από το 1930, το Υπουργείο συνέχισε, ως ο αποκλειστικός φορέας, τη στέγαση των προσφύγων σε μόνιμες κατοικίες (Λεοντίδου, 2001). Πιο συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια των δεκαετιών 1930-1940, το Υπουργείο ανήγειρε συγκροτήματα σε παραγκουπόλεις, μετά από την κατεδάφιση των παραπηγμάτων, ή κοντά σε αυτές τις περιοχές (Βασιλείου, 1944). Το Υπουργείο Πρόνοιας κατασκεύασε συγκροτήματα πολυκατοικιών στους προσφυγικούς συνοικισμούς με βάση τις αρχές του μοντέρνου κινήματος που επηρεάστηκε από τη διδασκαλία της Σχολής Μπαουχάους και από τις θέσεις-απόψεις του Λε Κορμπυζιέ (Κολώνας, 2003). Τα διαμερίσματα στις προσφυγικές πολυκατοικίες δόθηκαν στους δικαιούχους Μικρασιάτες πρόσφυγες οι οποίοι ήταν κάτοικοι των παραπηγμάτων. Συγκεκριμένα, από τα οκτώ συγκροτήματα τα τέσσερα βρίσκονται στην Αθήνα, ένα στον Πειραιά ενώ τα υπόλοιπα στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά. Οι πολυκατοικίες αυτές χτίστηκαν σε δύο χρονικές περιόδους, 1933-1936 και 1936-1939, και δόθηκαν στους δικαιούχους αποκλειστικά για ιδιοκατοίκηση και όχι για ενοικίαση (Γεωργακοπούλου 2003, Βασιλείου 1944).

Η διανομή των διαμερισμάτων στους δικαιούχους γινόταν με κλήρωση λαμβάνοντας υπόψη τον αριθμό των μελών της κάθε οικογένειας και υπό τον όρο ότι οι οικογένειες των δικαιούχων δεν διέθεταν ιδιόκτητη κατοικία ή οικόπεδο στο όνομά τους (Βασιλείου 1944). Τα διαμερίσματα αυτά τελικά δεν παραχωρήθηκαν δωρεάν στους δικαιούχους, όπως οι ίδιοι οι πρόσφυγες ανέμεναν εξαιτίας των ανταλλάξιμων περιουσίων, αλλά καταβλήθηκε το ανάλογο αντίτιμο στο Υπουργείο Πρόνοιας (Σταυρίδης κ.ά., 2009). Το Υπουργείο Πρόνοιας τα παραχωρούσε με διευκολύνσεις, όπως την δυνατότητα αποπληρωμής εντός 15 χρόνων του 70% της τιμής που δαπανήθηκε για το οικόπεδο και την κατασκευή της κατοικίας (Βασιλείου, 1944).

Η επίδραση του κρατικού έργου για τη στέγαση των προσφύγων στο γενικότερο ζήτημα της κοινωνικής κατοικίας είναι αναμφισβήτητη. Με αφορμή τη στέγαση των προσφύγων αναπτύχθηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα ο τομέας της κοινωνικής κατοικίας και μπήκαν τα θεμέλια για τη δημιουργία ευρύτερης κοινωνικής πολιτικής για την κατοικία. Όμως, ενώ το γιγαντιαίο σε έκταση έργο προχωρούσε και χιλιάδες πρόσφυγες στεγάζονταν δεν συνέβαινε το ίδιο με τα γηγενή, φτωχά, στρώματα του πληθυσμού (Λυγίζος, 1974) . Ο προσδιορισμός της κοινωνικής κατοικίας ως αυστηρά προσφυγικής παρέμενε (Γκιζελή, 1984).

Τελικά, όμως, και η ίδια η πολιτική στέγασης για τους πρόσφυγες απώλεσε τον κοινωνικό της χαρακτήρα. Τόσο η ΕΑΠ όσο και το Υπουργείο Πρόνοιας προωθούσαν την ιδιοκατοίκηση αφού πωλούσαν τις κατοικίες στους πρόσφυγες, τερματίζοντας με αυτό τον τρόπο κάθε περαιτέρω διαδικασία στήριξής τους (Γκιζελή, 1984).

Μεταπολεμική περίοδος (1950–1974)

Οι ανάγκες για στέγη με το τέλος του Β΄ΠΠ ήταν και πάλι πιεστικές. Τη δεκαετία του 1950, υπήρχαν πρόσφυγες για τους οποίους το ζήτημα της στέγασης παράμενε άλυτο. Η μείωση του οικιστικού αποθέματος λόγω των πολεμικών καταστροφών, καθώς και η μαζική εισροή στις πόλεις εσωτερικών μεταναστών από αγροτικές περιοχές ενέτειναν το φαινόμενο της στεγαστικής ανεπάρκειας. Κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου τα περισσότερα έργα κοινωνικής κατοικίας τα ανέλαβε το Υπουργείο Πρόνοιας. Αυτά τα συγκροτήματα ανεγέρθηκαν με στόχο την αποκατάσταση των Μικρασιατών προσφυγών αλλά και των γηγενών που ζούσαν σε παραπήγματα (Βασιλικιώτη, 1975α).

Οι ωφελούμενοι από διαμερίσματα στα συγκροτήματα ήταν νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος που στεγάζονταν σε ακατάλληλα καταλύματα και δεν ήταν ιδιοκτήτες κατοικίας ή ιδιοκτήτες γης σε κάποια άλλη περιοχή. Η διανομή των διαμερισμάτων στους δικαιούχους γινόταν με κλήρωση, όπως και την προηγούμενη περίοδο, με βάση όμως τον αριθμό των μελών κάθε οικογένειας. Οι δικαιούχοι δεν είχαν τη δυνατότητα επιλογής διαμερίσματος, όπως και την περίοδο του μεσοπολέμου, με αποτέλεσμα το διαμέρισμα το οποίο τελικά τους παραχωρούνταν να μην ανταποκρινόταν πάντα στις ανάγκες τους (Βασιλικιώτη, 1975α).

Επίσης, οι δικαιούχοι έπρεπε να αποπληρώσουν ένα μικρό ποσό, με κάποιες διευκολύνσεις, για να τους δοθεί το τελικό παραχωρητήριο και επομένως να έχουν το δικαίωμα μεταβίβασης ή πώλησης της κατοικίας τους. Η πλειονότητα όμως των Μικρασιατών προσφύγων και των απογόνων τους θεωρούσαν ότι για εκείνους δεν έπρεπε να τίθεται θέμα πληρωμής των διαμερισμάτων που τους δόθηκαν, με το επιχείρημα ότι το ελληνικό κράτος είχε ήδη πληρωθεί από τις ανταλλάξιμες περιουσίες (Σταυρίδης κ.ά., 2009). Αντιθέτως, οι εσωτερικοί μετανάστες πλήρωσαν για τα διαμερίσματα το αντίστοιχο ποσό.

Κατά την περίοδο της κατεδάφισης των παραπηγμάτων και της ανέγερσης των νέων συγκροτημάτων, παρεχόταν επιδότηση ενοικίου στους δικαιούχους. Σε αρκετές περιπτώσεις, τα νοικοκυριά ενός συνοικισμού μετεγκαταστάθηκαν σε διαφορετικές γειτονιές (Βασιλικιώτη 1975α). Αυτές οι μετεγκαταστάσεις, παρόλο που οδήγησαν σε καλύτερες συνθήκες στέγασης, επέφεραν σημαντικές αλλαγές στην κοινωνική συνοχή των γειτονιών και στις σχέσεις μεταξύ των κατοίκων.

Εκτός από το Υπουργείο Πρόνοιας, τη μεταπολεμική περίοδο ξεκίνησε και η δράση του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας (ΟΕΚ). Ο ΟΕΚ ιδρύθηκε το 1954 και ανήκε στο Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικών Ασφαλίσεων. Μέχρι το 1975, τα έσοδα του Οργανισμού προέρχονταν κυρίως από τις εισφορές των εργαζομένων υπέρ ΟΕΚ (Κοτζαμάνης και Μαλούτας, 1985). Αυτός ο οργανισμός παρείχε κατοικία σε μισθωτούς υπαλλήλους του ιδιωτικού τομέα, οι οποίοι δεν διέθεταν ιδιόκτητη κατοικία και δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να αποκτήσουν. Ο ΟΕΚ ήταν ο πρώτος οργανισμός που παρείχε μια πιο ολοκληρωμένη στεγαστική πολιτική, σε αντίθεση με την μέχρι τότε ασκούμενη πολιτική από το κράτος, όπου προτεραιότητα είχε η στέγαση των προσφύγων, όσων κατοικούσαν σε παραπήγματα και των θεομηνιόπληκτων. Ωστόσο, οι πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες -όπως οι άστεγοι και οι άνεργοι- αποκλείονταν από την στεγαστική πολιτική του ΟΕΚ (Σαπουνάκης, 2013).

Στους δικαιούχους είτε δίνονταν δάνεια για αυτοστέγαση ή για αγορά κατοικίας είτε παρεχόταν επιδότηση ενοικίου ή παραχωρούνταν έτοιμη κατοικία στα οικιστικά συγκροτήματα που ανεγείρονταν. Ο ΟΕΚ ως επί το πλείστον πωλούσε τις κατοικίες του στους δικαιούχους, όπως και οι άλλοι κρατικοί φορείς οι οποίοι παρείχαν κοινωνική κατοικία από το 1922. Οι δικαιούχοι έπρεπε να πληρώσουν ένα μικρό ποσό προκειμένου να γίνουν ιδιοκτήτες του διαμερίσματος. Οι κατοικίες δίνονταν στους δικαιούχους ύστερα από κλήρωση. Σε αντίθεση με την αντίστοιχη διαδικασία του Υπουργείο Πρόνοιας, στην περίπτωση του ΟΕΚ η κλήρωση γινόταν με βάση κάποια κριτήρια, κοινωνικά και εντοπιότητας (Σταυρίδης κ.ά., 2009). Για παράδειγμα, όσον αφορά το κριτήριο της εντοπιότητας, στους κατοίκους του νομού Αττικής τα διαμερίσματα κληρώνονταν στην περιοχή που διέμεναν ήδη, με αποτέλεσμα οι δικαιούχοι του Οργανισμού να μην απομακρύνονται από τον τόπο που ζούσαν μέχρι πρότινος (Σταυρίδης κ.ά., 2009).

Οι τύποι κτηρίων που κατασκευάστηκαν ήταν διώροφες μονοκατοικίες και πολυκατοικίες τριών, τεσσάρων, οκτώ και δώδεκα ορόφων. Όσον αφορά το σχεδιασμό των συγκροτημάτων από τον ΟΕΚ υπήρχε πρόβλεψη για πράσινο και ελεύθερους χώρους. Η διάταξη των πολυκατοικιών γινόταν σε στοίχους, καθώς και η απόσταση μεταξύ των κτηρίων είχε υπολογιστεί να είναι τόση που να επιτρέπει τον επαρκή φωτισμό και αερισμό των διαμερισμάτων (Σταυρίδης κ.ά., 2009).

Εν κατακλείδι, το Υπουργείο Πρόνοιας αντιμετώπισε κυρίως καταστάσεις έκτακτης ανάγκης στεγάζοντας ευάλωτα κοινωνικά στρώματα, ενώ τα προγράμματα του ΟΕΚ απευθύνονταν σε συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες με σταθερή απασχόληση, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι άστεγοι ή οι ανεπαρκώς στεγασμένοι και οι άνεργοι (Leontidou,1990). Συγκριτικά με άλλες ευρωπαϊκές χώρες ο αριθμός των κατοικιών που κατασκευάστηκαν από τους δύο φορείς ήταν μικρός. Πιο συγκεκριμένα, το Υπουργείο Πρόνοιας και ο ΟΕΚ κατασκεύασαν 31 συγκροτήματα, κατά τη μεταπολεμική περίοδο, με περίπου 11.930  κατοικίες, ενώ, ενδεικτικά, στα προάστια της Στοκχόλμης, κατασκευάστηκαν 34 συγκροτήματα με 83.796 κατοικίες από το 1951 έως το 1970 (Andersson and Brama, 2018: 368).

Η γειτονιά του Δουργουτίου [1], ακόμα και σήμερα, αποτελεί ένα διακριτό και σαφώς ορισμένο πολεοδομικό συγκρότημα και κοινωνικό περιβάλλον στον αστικό ιστό της σύγχρονης Αθήνας. Οι σημερινοί «ανεπιθύμητοι» μετανάστες, όπως ήταν και οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής, οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, ξαναζωντανεύουν αυτά τα «ανεπιθύμητα» κτήρια, κοινωνικοποιούνται στο δημόσιο χώρο της γειτονιάς και επαναπροσδιορίζουν τις συνθήκες κατοίκησής της. Με βάση τις αρχές τις ετεροτοπίας του Φουκώ, επιχειρώ εδώ να διερευνήσω περαιτέρω τα χαρακτηριστικά της γειτονιάς αυτής, όχι μόνο ως προς τη φυσιογνωμία της εσωτερικά, αλλά και ως προς την εξωτερική σχέση-αλληλεπίδρασή της με την πόλη. Η κουλτούρα, οι συνήθειες, τα κοινωνικά πρότυπα, ο κεκτημένος τρόπος κατοίκησης αποτελούν στοιχεία που μαζί με την ατομικότητα, την συλλογικότητα και την μνήμη δημιούργησαν το σημερινό τοπίο αυτής της γειτονιάς και το αφήγημά της.

Ίσως, στο παρελθόν να προσδιορίζαμε ως γειτονιά την κοινότητα, όχι μόνο με γεωγραφικά όρια αλλά, και με ορισμένες κοινόχρηστες λειτουργίες και κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των κατοίκων της. Σήμερα, στην περίπτωση μας, ίσως οριζόταν ως το τυχαίο προϊόν επιλογής πολλών ατόμων και ενδεχομένως πολλών ταυτοτήτων. Το τοπίο αυτό, των πολλαπλών ταυτοτήτων που αναδύεται στη γειτονιά του Νέου Κόσμου μας προσφέρει μια νέα μέθοδο διαχείρισης της «πολυπολιτισμικής» πραγματικότητας της Αθήνας, μια ευκαιρία θεώρησης του αστικού χώρου γενικότερα από άλλη οπτική γωνία και τελικά μια πρόκληση επανεξέτασης της πόλης που θέλουμε. Κατανοώντας τον τρόπο που δομούνται και λειτουργούν μεταναστευτικές γειτονιές σαν αυτή, θα μπορούσαν να ενσωματωθούν στον χωροταξικό και πολεοδομικό σχεδιασμό της Αθήνας νέες και διαφορετικές προσεγγίσεις.

Ετεροτοπία Δουργούτι: Η χωρική και κοινωνική μεταβολή
ενός τόπου από τη μικρασιατική καταστροφή στη σύγχρονη μετανάστευση

Η γειτονιά του Δουργουτίου, ακόμα και σήμερα, αποτελεί ένα διακριτό και σαφώς ορισμένο πολεοδομικό συγκρότημα και κοινωνικό περιβάλλον στον αστικό ιστό της σύγχρονης Αθήνας. Οι σημερινοί «ανεπιθύμητοι» μετανάστες, όπως ήταν και οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής, οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, ξαναζωντανεύουν αυτά τα «ανεπιθύμητα» κτήρια, κοινωνικοποιούνται στο δημόσιο χώρο της γειτονιάς και επαναπροσδιορίζουν τις συνθήκες κατοίκησής της. Η γειτονιά του Δουργουτίου, λοιπόν, αποτελεί καταρχάς ένα οικιστικό συγκρότημα οριοθετημένο από τις λεωφόρους Συγγρού και Ηλία Ηλιού, δύο «σκληρά» όρια της γειτονιάς που την αποκόπτουν από τη γύρω περιοχή όπου κυριαρχεί η πολυκατοικία της αντιπαροχής. Παράλληλα, η γειτονιά του Δουργουτίου, αποτελεί και ένα διακριτό κοινωνικό περιβάλλον, με το οικιστικό απόθεμα των προσφυγικών και «λαϊκών» πολυκατοικιών να προσελκύει, λόγω παλαιότητας και χαμηλών ενοικίων, κυρίως οικονομικούς μετανάστες, που φτάνουν στην Ελλάδα αναζητώντας εργασία. Δεν πρόκειται, βέβαια, για απόλυτο κανόνα, αφού ακόμα κατοικούν εκεί και πολλοί απόγονοι Μικρασιατών προσφύγων και εσωτερικών μεταναστών 2ης, 3ης και 4ης γενιάς. Παρατηρείται δηλαδή, με το πέρασμα του χρόνου, πως η περιοχή διατηρεί μία συγκεκριμένη κοινωνική δομή, διακριτή από εκείνη της γύρω περιοχής (Βαΐου Ντ. 2007, Μυωφά & Παπαδιάς 2016).

Εικόνα 1: Χωρίς διέξοδο, αραξοβόλι στο Π. Φάληρο

Πηγή: Προσωπικό αρχείο

Η συνύπαρξη των «γηγενών» κατοίκων της γειτονιάς με τους «νεο-μετανάστες» δεν αντιμετωπίζει ιδιαίτερα προβλήματα, παρά την συνύπαρξη δύο διαφορετικών πολιτισμών και ταυτοτήτων. Ίσως επειδή, διαχρονικά, ήταν έντονη εκεί η παρουσία των προσφυγικών και των μεταναστευτικών πληθυσμών, ειδικά των Αρμένιων.

Με βάση τις αρχές της ετεροτοπίας, επιχειρώ εδώ να διερευνήσω περαιτέρω τα χαρακτηριστικά της γειτονιάς αυτής, όχι μόνο ως προς τη φυσιογνωμία της εσωτερικά, αλλά και ως προς την εξωτερική σχέση-αλληλεπίδρασή της με την πόλη. Με βάση την πρώτη αρχή, πιθανόν, δεν υπάρχει κοινωνία και πολιτισμός στον κόσμο που να μην δημιουργεί ετεροτοπίες. Αυτό αποτελεί σταθερή παράδοση κάθε ανθρώπινης ομάδας (Foucault 2012: 261). Έτσι, στην περίπτωσή μας, «η λύση στο πρόβλημα της στέγασης», τόσο κατά την περίοδο της Μικρασιατικής Καταστροφής και των εσωτερικών μεταναστεύσεων στη χώρα, όσο και κατά τη σύγχρονη μετανάστευση, έθεσε τους πρόσφυγες και τους μετανάστες ως άτομα διακριτά από την υπόλοιπη κοινωνία και τον πολιτισμό της. Με συνέπεια, αυτές οι κοινωνικές ομάδες να κατοικήσουν σε ξεχωριστά κομμάτια γης. Χώρους-θύλακες για εκείνους που εξαιρούνται. Χώρους για όσους έχουν διαφορετική ταυτότητα και, λόγω αυτής, κρίθηκε ότι «πρέπει» να κατοικούν «εκεί».

Με βάση τη δεύτερη αρχή της ετεροτοπίας, κατά την ιστορική της εξέλιξη, μία κοινωνία μπορεί να κάνει μία ήδη υπάρχουσα ετεροτοπία, η οποία δεν εξαφανίστηκε ποτέ, να λειτουργήσει κατά τρόπο τελείως διαφορετικό (Foucault 2012: 263). Πράγματι, στην υπό μελέτη περιοχή, η γενική χρήση ήταν πάντα η ίδια, αυτή της κατοικίας για πρόσφυγες και μετανάστες. Για την «έξω» σύγχρονη κοινωνία, σε κάθε διαφορετική χρονική περίοδο, η περιοχή φαντάζει ίδια, μια περιοχή στην οποία κατοικούν πρόσφυγες και μετανάστες, προηγουμένως Αρμένιοι και Μικρασιάτες, τώρα απόγονοι αυτών και μετανάστες τρίτων χωρών. Εν τω μεταξύ, όμως, το Δουργούτι εξελίχθηκε από παραγκούπολη σε μία γειτονιά με συγκροτήματα προσφυγικών και αργότερα «λαϊκών» πολυκατοικιών του Υπουργείου Πρόνοιας, διατηρώντας τη γενική χρήση του χώρου, χρήση κατοικίας, με διαφορετική μορφή και κάτω από διαφορετικές συνθήκες. Σήμερα, παρά τη διατήρηση της ίδιας γενικής χρήσης, η γειτονιά λειτουργεί με διαφορετικούς μηχανισμούς. Μέσα στα «σκληρά» όριά της, αναπτύσσονται διαφορετικές κουλτούρες και διαμορφώνονται νέοι κανόνες, όροι και σχέσεις συνύπαρξης.

Η τρίτη αρχή πως η ετεροτοπία έχει τη δυνατότητα να αντιπαραθέσει σε έναν πραγματικό τόπο πολλούς χώρους και θέσεις οι οποίες μεταξύ τους είναι ασύμβατες (Foucault 2012: 264), γίνεται αντιληπτή στο παράδειγμά μας με τις σημερινές χωροθεσίες των κατοίκων. Παρατηρούμε ξεχωριστούς χώρους κατοικίας των παλιών και νέων μεταναστών, χώρους που μπορεί να γειτνιάζουν αλλά είναι ξένοι και διαφορετικοί μεταξύ τους. Οι νέοι μετανάστες κατοικούν κυρίως στα πρώτα προσφυγικά κτίσματα του 1935 και του 1940, ενώ οι παλιοί μετανάστες στις «λαϊκές πολυκατοικίες» του 1969 (Χάρτης 1).

Χάρτης 1: Παλαιότητα Κτισμάτων

Πηγή: Προσωπικό αρχείο, Επίσκεψη Πρόνοια 8/3/2019

Οι ετεροτοπίες συνδέονται πολύ συχνά με τμήματα του χρόνου. Οι ετεροχρονισμοί αποτελούν την τέταρτη αρχή (Foucault 2012: 265). Η γειτονιά του Δουργουτίου θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μία ετεροτοπία του χρόνου, όπου συσσωρεύεται «η μορφή» του προσφυγικού στοιχείου. Κτίσματα που με την παρουσία τους αποτελούν ένα «μνημείο» που προσδιορίζει μορφές μαζικής κατοίκησης με βάση το μοντέρνο κίνημα και τον δυτικό πολιτισμό του 20ου αιώνα. Δύο μορφές της νεωτερικότητας στον σύγχρονο ιστό της Αθήνας.

Οι ετεροτοπίες προϋποθέτουν πάντοτε την ύπαρξη ενός συστήματος ανοίγματος και κλεισίματος, το οποίο τις απομονώνει και συγχρόνως τις καθιστά προσπελάσιμες. Εν γένει, ένας ετεροτοπικός τόπος δεν είναι τόσο ελεύθερα προσβάσιμος (Foucault 2012: 267). Με την πέμπτη αρχή γίνεται σαφές ότι ένας τέτοιος τόπος έχει όρια. Οι δρόμοι ταχείας κυκλοφορίας που ορίζουν την περιοχή μπορούν να θεωρηθούν σκληρά υλικά όρια και μια ζώνη ελέγχου, σε συνδυασμό με τον μεταλλικό τοίχο (Eικόνα 2) που χρησιμοποιήθηκε ως στήριγμα για να τοποθετηθεί ένα διαφημιστικό πανί των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 στην Αθήνα. Μια χειρονομία που, για κάποιους κατοίκους, έγινε στο σημείο αυτό για να κρύψει τη γειτονιά πιθανώς από εκείνους που κινούνται στη λεωφόρο Συγγρού (Αυγέα 2014). Όρια που δεν αποτελούν απλά ένα αποτύπωμα στο χάρτη, αλλά και τα νοητά όρια της περιοχής, τον θύλακα που την κάνουν να ξεχωρίζει από την γύρω περιοχή της αντιπαροχής.

Εικόνα 2: Μεταλλικός τοίχος, το “τεχνητό” όριο

Πηγή: Προσωπικό αρχείο

Η συνοικία του Ψυρρή είναι μία από τις παλαιότερες συνοικίες της Αθήνας. Περικλείεται από τις οδούς Ευριπίδου, Αθηνάς, Ερμού, Αγίων Ασωμάτων και Πειραιώς (Παναγή Τσαλδάρη) και, παρά την περιορισμένη έκτασή της, τα τελευταία χρόνια αλλάζει σταδιακά όψη (Καιροφύλας 2000), αντανακλώντας τυπικούς μετασχηματισμούς που υφίσταται το ευρύτερο κέντρο της Αθήνας.

Στο κείμενο αυτό, παρακολουθούμε τους χωροκοινωνικούς μετασχηματισμούς που λαμβάνουν χώρα στη συνοικία του Ψυρρή μέσα από την αντιπαραβολή ορισμένων χαρτογραφήσεων του 1996 και του 2019. Οι χάρτες των χρήσεων γης της περιοχής του 1996 βασίζονται σε μελέτη της Αττικό Μετρό ενώ οι αντίστοιχοι χάρτες του 2019 σε επιτόπια καταγραφή που πραγματοποιήθηκε από το συγγραφέα. Κατά την επιτόπια καταγραφή, χαρτογραφήθηκαν οι χρήσεις των κτιρίων, ξεχωριστά οι χρήσεις των ισογείων και οι χρήσεις των ορόφων, καθώς και οι ανοικτοί χώροι, ώστε να προκύπτει μια πλήρης εικόνα των χρήσεων γης της περιοχής.

Το χαρτογραφικό υπόβαθρο του χάρτη χρήσεων γης του 1996 σχεδιάστηκε με τη βοήθεια του λογισμικού QGIS, όπως ακριβώς απεικονιζόταν σε χάρτη της Αττικό Μετρό που αφορούσε τις χρήσεις των κτιρίων.

Παράλληλα, το χαρτογραφικό υπόβαθρο για το χάρτη του 2019 δόθηκε από την ΕΛΣΤΑΤ και στη συνέχεια έγινε επεξεργασία του με τη βοήθεια του λογισμικού QGIS ώστε να φαίνονται οι χρήσεις ισογείων και ορόφων χωριστά. Πιο συγκεκριμένα, ανασχεδιάστηκαν τα περιγράμματα των κτιρίων και επισημάνθηκαν τα ισόγεια και οι όροφοί τους. Το υπόβαθρο της ΕΛΣΤΑΤ αφορούσε το 2001[1] και έτσι, σε ορισμένες περιπτώσεις, χρειάστηκε ανασχεδιασμός των κτιρίων ώστε ο χάρτης του 2019 να ανταποκρίνεται όσο το δυνατό περισσότερο στη σημερινή κατάσταση.

Από την πρώτη κιόλας επίσκεψη στη γειτονιά του Ψυρρή, διαπιστώθηκε ότι η εικόνα της περιοχής έχει αλλάξει σημαντικά μέσα από την εγκατάσταση νέων χρήσεων γης. Συγκρίνοντας τους χάρτες χρήσεων γης της περιοχής κατά το 1996 και κατά το 2019, παρατηρεί κανείς τις χωρικές μεταβολές που έχουν συμβεί σε ένα διάστημα 23 χρόνων και έχουν αλλάξει σημαντικά τη φυσιογνωμία της περιοχής ενώ προϊδεάζουν για τη μελλοντική εξέλιξή της. Επιπλέον, μέσα από στοχευμένη σύγκριση συγκεκριμένων κατηγοριών χρήσεων γης, αποκτά κανείς μία πιο λεπτομερή εικόνα για τις αλλαγές που έχουν επέλθει σε αυτό το χρονικό διάστημα.

Χρήσεις γης στου Ψυρρή το 1996 και το 2019

Με μία πρώτη ματιά, φαίνεται ότι το 1996 η περιοχή του Ψυρρή (Χάρτης 1) φιλοξενούσε κυρίως κτίρια που χρησιμοποιούνταν για εμπορικές χρήσεις και υπηρεσίες, καθώς και κατοικίες, ενώ μεγάλος ήταν ο αριθμός οικοδομήσιμων ανοιχτών χώρων. Στο Χάρτη 2, που αποτυπώνει τις χρήσεις γης στην περιοχή κατά το 2019, γίνεται αντιληπτό ότι το εμπόριο και οι υπηρεσίες διατηρούν ακόμα τη δυναμική τους, όπως και οι κατοικίες, οι οποίες συνεχίζουν να αποτελούν μία σημαντική κατηγορία χρήσεων γης. Επίσης, η εστίαση-αναψυχή και ο τουρισμός ανήκουν σήμερα στις κυρίαρχες και αναπτυσσόμενες χρήσεις γης της περιοχής.

Χάρτης 1: Χρήσεις γης στου Ψυρρή το 1996

Πηγή: Υπόβαθρο από ΕΛΣΤΑΤ, Μελέτη της Αττικό Μετρό 1996, ιδία επεξεργασία

Χάρτης 2: Χρήσεις γης στου Ψυρρή το 2019

Πηγή: Υπόβαθρο από ΕΛΣΤΑΤ, επιτόπια καταγραφή, ίδια επεξεργασία

Τέλος, ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι μεγάλος αριθμός κτιρίων παραμένουν χωρίς χρήση. Όπως φαίνεται στο Χάρτη 3, πρόκειται είτε για κτίρια που είναι εξ ολοκλήρου εγκαταλελειμμένα ή κλειστά είτε για κτίρια με εγκαταλελειμμένους ή κλειστούς ορόφους ή ισόγεια. Τα συναντάμε σε ολόκληρη την περιοχή ενώ ορισμένοι δρόμοι, όπως οι οδοί Αισχύλου και Αριστοφάνους, αποτελούνται σχεδόν αποκλειστικά από κτίρια χωρίς χρήση. Οι δρόμοι αυτοί (όπως φαίνεται και στην Εικόνα 1 που αφορά την οδό Αριστοφάνους) αποπνέουν μία αίσθηση εγκατάλειψης και υποβάθμισης, συγκεντρώνοντας συχνά αστέγους και τοξικομανείς.

Χάρτης 3: Κτίρια, ισόγεια ή όροφοι κτιρίων χωρίς χρήση στου Ψυρρή το 2019

Πηγή: Υπόβαθρο από ΕΛΣΤΑΤ, επιτόπια καταγραφή, ιδία επεξεργασία

Εικόνα 1: Κτίρια χωρίς χρήση στην οδό Αριστοφάνους

Πηγή: Προσωπικό αρχείο 2019

Μέσα από τη χαρτογράφηση των χρήσεων γης στου Ψυρρή, προκύπτει ότι το φαινόμενο των «λουκέτων» υπακούει και αυτό, όπως ολόκληρη η εμπορική δραστηριότητα, σε γνωστά χωρικά πρότυπα. Τα «λουκέτα» δηλαδή, όπως και τα ανοιχτά εμπορικά καταστήματα, διαμορφώνουν «πιάτσες» (Εμπορικός Σύλλογος Αθηνών 2017) ενώ αφορούν ολόκληρα κτίρια που μένουν μέχρι σήμερα κενά.

Συγκρίσεις κατηγοριών χρήσεων γης

Συγκρίνοντας τους οικοδομήσιμους ανοιχτούς χώρους που εντοπίζονται το 1996 και το 2019 στην περιοχή του Ψυρρή, οι αλλαγές που παρατηρούνται είναι σημαντικές (Χάρτες 4 και 5). Το 1996 οι οικοδομήσιμοι ανοιχτοί χώροι αποτελούσαν μία από τις κυρίαρχες κατηγορίες και εμφανίζονταν σε ολόκληρη την περιοχή. Πιο συγκεκριμένα, το 1996 εντοπίζονταν περίπου 70 οικοδομήσιμοι ανοιχτοί χώροι, αρκετοί από αυτούς σημαντικής έκτασης, ενώ το 2019 εντοπίζονται μόνο 10. Στους άλλοτε ανοιχτούς χώρους, ορθώνονται σήμερα κτίρια με ποικίλες χρήσεις γης. Ο μεγαλύτερος οικοδομήσιμος ανοιχτός χώρος βρίσκεται σήμερα βορειοδυτικά και καλύπτει σχεδόν ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο. Περικλείεται από τις οδούς Πειραιώς (Παναγή Τσαλδάρη), Αγίων Ασωμάτων, Ψαρομηλίγκου και Σαμουήλ Καλογήρου. Οι υπόλοιποι ανοιχτοί χώροι είναι περιορισμένης έκτασης και «στριμωγμένοι» σε έναν πυκνό σήμερα αστικό ιστό.

Χάρτης 4: Οικοδομήσιμοι Ανοιχτοί Χώροι στου Ψυρρή το 1996

Πηγή: Υπόβαθρο από ΕΛΣΤΑΤ, Μελέτη της Αττικό Μετρό 1996, ιδία επεξεργασία

Χάρτης 5: Οικοδομήσιμοι Ανοιχτοί Χώροι στου Ψυρρή το 2019

Πηγή: Υπόβαθρο από ΕΛΣΤΑΤ, επιτόπια καταγραφή, ιδία επεξεργασία

Στις χρήσεις αναψυχής και τουρισμού, παρατηρεί κανείς τη μεγαλύτερη αλλαγή με το πέρασμα των χρόνων. Το 1996, τα κτίρια που φιλοξενούσαν δραστηριότητες αναψυχής και τουρισμού ήταν ελάχιστα. Αντίθετα, το 2019, η εστίαση, η αναψυχή και ο τουρισμός είναι μία από τις κυρίαρχες χρήσεις γης στου Ψυρρή. Εστιατόρια, μπαρ, καφέ έχουν έντονη παρουσία, ιδιαίτερα πέριξ της πλατείας Ηρώων, στα ανατολικά της και νοτιότερα. Οι επιχειρήσεις που συγκεντρώνονται στου Ψυρρή είναι μικρού μεγέθους, έχουν κοινές αισθητικές και πολιτισμικές ταυτότητες και ανήκουν σε επιχειρηματίες, πολλοί εκ των οποίων ασκούσαν προηγουμένως επαγγελματικές δραστηριότητες που δεν σχετίζονταν με την αναψυχή (Σουλιώτης 2009). Επίσης, διάσπαρτα εντοπίζεται σημαντικός αριθμός ξενοδοχείων και όλο και περισσότερα ενοικιαζόμενα διαμερίσματα τύπου Airbnb. Ορισμένα παλαιά κτίρια έχουν ανακαινιστεί πλήρως και έχουν μετατραπεί σε τουριστικά καταλύματα. Εντοπίζονται κυρίως σε δρόμους όπου υπάρχουν ήδη εμπορικά καταστήματα, εστιατόρια και μπαρ-καφέ.

Τα ενοικιαζόμενα διαμερίσματα τύπου Airbnb μπορεί να βρίσκονται είτε σε ορόφους κατοικιών, είτε σε ορόφους ή ταράτσες κτιρίων που χρησιμοποιούνται ως αποθήκες, βιοτεχνίες ή είναι κλειστά χωρίς κάποια άλλη χρήση. Ο αριθμός τους στην περιοχή είναι σημαντικός και συνεχώς αυξάνεται. Σε αυτό συμβάλλει η συνολικότερη φυσιογνωμία της περιοχής, στραμμένη σημαντικά προς την εστίαση/αναψυχή και προς τον τουρισμό, σε συνδυασμό με τη γεωγραφική της θέση που δημιουργεί τις προϋποθέσεις ώστε μελλοντικά τα ξενοδοχεία και τα ενοικιαζόμενα διαμερίσματα τύπου Airbnb να αυξηθούν ακόμα περισσότερο.

Χάρτης 6: Χρήσεις αναψυχής-τουρισμού στου Ψυρρή το 1996

Πηγή: Υπόβαθρο από ΕΛΣΤΑΤ, Μελέτη της Αττικό Μετρό 1996, ιδία επεξεργασία

Χάρτης 7: Χρήσεις αναψυχής-τουρισμού στου Ψυρρή το 2019

Πηγή: [2]

Εικόνα 2: Χώροι εστίασης-αναψυχής στην πλατεία Ηρώων και πέριξ αυτής

Πηγή: Προσωπικό αρχείο 2019

Εικόνα 3: Ενοικιαζόμενα διαμερίσματα (αριστερά) και ξενοδοχείο (δεξιά) στην οδό Καραϊσκάκη, τα οποία συνδυάζονται με χώρους εστίασης και αναψυχής

Πηγή: Προσωπικό αρχείο 2019

Οι βιοτεχνίες και οι αποθήκες από το 1996 είναι συγκεντρωμένες στο κομμάτι Σαρρή – Ευριπίδου – Αθηνάς – Ερμού. Μέχρι και σήμερα συναντώνται σε αυτό το τμήμα, κυρίως προς τους περιμετρικούς δρόμους, ενώ παράλληλα στο εσωτερικό έχουν αναπτυχθεί η εστίαση, η αναψυχή και ο τουρισμός, το εμπόριο και οι υπηρεσίες, μαζί με πλήθος κτιρίων χωρίς χρήση.

Η μεταποίηση (βιοτεχνία ή βιομηχανία) και γενικά οι παραγωγικές δραστηριότητες του δευτερογενούς τομέα βρίσκονται σε διαρκή κρίση στο κέντρο της Αθήνας από τη δεκαετία του 1970. Μία σειρά από πολιτικές, σχεδιασμούς και μέτρα τις απομάκρυναν λόγω όχλησης, περιβαλλοντικής υποβάθμισης, επιβάρυνσης της κατοικίας (Βασιλοπούλου και Τριάντης 2012) και, συνολικά, λόγω ασυμβατότητας με την επιθυμητή φυσιογνωμία του Ιστορικού Κέντρου που στόχος ήταν να αναδειχθεί σε «θεματικό πάρκο» για την ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού (Μαντουβάλου 2010). Πιο συγκεκριμένα, στην περιοχή προωθήθηκαν πολιτικές απομάκρυνσης της βιοτεχνίας, μέσα από το Ρυθμιστικό Σχέδιο του 1985, καθώς επίσης μέσα από το Προεδρικό Διάταγμα/ΦΕΚ για τις περιοχές Ομόνοια – Ψυρρή, [3] χωρίς όμως να επιτευχθεί η ενίσχυση της κατοικίας (Βασιλοπούλου και Τριάντης 2012).

Σήμερα εντοπίζεται περιορισμένη βιοτεχνία στου Ψυρρή, όπως επίσης υπάρχουν αρκετές πολυκατοικίες βιοτεχνικού τύπου που φιλοξενούν και αποθηκευτικούς χώρους (Βασιλοπούλου και Τριάντης 2012). Όπως φαίνεται στο Χάρτη 9, η πλειοψηφία των αποθηκών βρίσκονται στους ορόφους τέτοιου είδους κτιρίων. Πολλά από αυτά τα κτίρια είναι κενά ή απαξιωμένα, ενώ συχνό είναι το φαινόμενο να έχουν καταληφθεί από μετανάστες, άστεγους ή/και τοξικομανείς.

Χάρτης 8: Βιοτεχνίες και αποθήκες στου Ψυρρή το 1996

Πηγή: Υπόβαθρο από ΕΛΣΤΑΤ, Μελέτη της Αττικό Μετρό 1996, ιδία επεξεργασία

Χάρτης 9: Βιοτεχνίες και αποθήκες στου Ψυρρή το 2019

Πηγή: Υπόβαθρο από ΕΛΣΤΑΤ, επιτόπια καταγραφή, ιδία επεξεργασία

Σήμερα που η πανδημία του κοροναϊού COVID-19 έχει αναδειχτεί ως το σημαντικότερο υγειονομικό ζήτημα της εποχής μας, καθίσταται πολύτιμη για τη διαχείρισή της η ιστορική γνώση γύρω από τους τρόπους που οι κοινωνίες αντιμετώπισαν παλαιότερες πανδημίες. Πράγματι, εκτός από την ιατρική, η ιστορία είναι απαραίτητο εργαλείο για να φωτιστούν οι εμπειρίες από την εφαρμογή αποφάσεων και πολιτικών που ελήφθησαν στο παρελθόν, προκειμένου να αντιμετωπιστούν άλλες επιδημίες και πανδημίες. Οι ιστορικοί έχουν μελετήσει τη θνησιμότητα που κατά καιρούς προκαλούσαν οι διάφορες ασθένειες, αλλά και τις επιπτώσεις των ασθενειών και των επιδημιών στη μετέπειτα υγεία των ανθρώπων και, βεβαίως, στην κοινωνία ολόκληρη. Κατά το ξέσπασμα μιας επιδημίας, εκτός από την ανθρώπινη οδύνη, ο πανικός που προκαλούνταν στον πληθυσμό και η συνακόλουθη διατάραξη της κοινωνικής και οικονομικής δομής συμπλήρωναν την καταστροφική συνθήκη, με αποτέλεσμα να διακόπτεται κάθε ανάπτυξη στις πληγείσες περιοχές. Δηλαδή, ο ίδιος μηχανισμός που παρατηρούμε σήμερα έχει ήδη αποτελέσει αντικείμενο ιστορικής μελέτης και γι’ αυτό θα άξιζε να τον γνωρίζουμε καλύτερα.

Στο άρθρο αυτό θα παρουσιάσω με αδρές γραμμές τη μελέτη μου για την ισπανική γρίπη στην Αθήνα, μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2018 [1] και τώρα συμπληρώνεται με τη χωρική αποτύπωση [2] των θυμάτων της γρίπης του 1918 στην πρωτεύουσα.

Αν και έχουν γραφτεί τα τελευταία χρόνια αρκετές μελέτες για τη λεγόμενη ισπανική [3] γρίπη του 1918, που προκάλεσε πενήντα περίπου εκατομμύρια θανάτους και μετά το πέρασμά της άφησε αποδυναμωμένο το επίπεδο υγείας του πληθυσμού των κρατών που ενεπλάκησαν στον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο, παρόλ’ αυτά το ζήτημα δεν έχει απασχολήσει την ελληνική ιστοριογραφία. Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι η γρίπη δεν είχε φτάσει στην Ελλάδα ή ότι δεν είχαμε θύματα εξαιτίας της. Την περίοδο εκείνη, όμως, άλλες λοιμώδεις ενδημικές ασθένειες, όπως η φυματίωση, ο τυφοειδής πυρετός και η ελονοσία προξενούσαν σαφώς περισσότερους θανάτους.

Πράγματι, η δημόσια υγεία βρισκόταν σε πολύ χαμηλό επίπεδο σε όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου και χαρακτηριζόταν από υψηλή βρεφική θνησιμότητα (148‰ το 1920-24, ενώ ο αδρός δείκτης θνησιμότητας ήταν 21,2‰ (Valaoras 1959).

Κατά τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα, οι υγειονομικές δομές στην Αθήνα ήταν υποτυπώδεις. Σε όλο τον Δήμο Αθηναίων, με τις 300.000 κατοίκους, μόνο τρία από τα δώδεκα νοσοκομεία λειτουργούσαν ως γενικά νοσοκομεία, κι αυτά με πολύ περιορισμένες δυνατότητες: ο «Ευαγγελισμός» (ιδρύθηκε το 1884), το Δημοτικό Νοσοκομείο «Ελπίς» (ιδρύθηκε το 1835) και το Στρατιωτικό Νοσοκομείο (ιδρύθηκε το 1836). Βεβαίως, υπήρχαν και πολλές ιδιωτικές κλινικές, αλλά διέθεταν μόνο μερικά κρεβάτια καθεμία. Συνολικά όμως, τα παραπάνω υγειονομικά ιδρύματα προσέλκυαν στην πρωτεύουσα ασθενείς και από άλλες περιοχές, με αποτέλεσμα να αυξάνεται όχι μόνο ο αριθμός των νοσηλευόμενων σε αυτά αλλά και των θανάτων που καταγράφονταν, συνεπώς και η θνησιμότητα στην πρωτεύουσα.

Η ισπανική γρίπη στην ελληνική ιστοριογραφία

Ο Φωκίων Κοπανάρης, Διευθυντής Υγιεινής, από το 1912, του Υπουργείου Υγιεινής, αναφέρεται στην ισπανική γρίπη στο έργο του Η δημόσια υγεία εν Ελλάδι, που δημοσιεύτηκε το 1933, αλλά της αφιερώνει μόνο τρεις αράδες:

Ο συγγραφέας δεν σχολιάζει τον αριθμό των θανόντων. Εκτός από τη Θεσσαλονίκη όμως, θύματα είχε και η Πάτρα, κυρίως λόγω του λιμανιού της στο οποίο αποβιβάζονταν φορείς της νόσου. Οι νεκροί από την ισπανική γρίπη στην Πάτρα έφτασαν τους πεντακόσιους (95 θάνατοι ανά 10.000 κατοίκους).

Η γρίπη εκδηλώθηκε στην Ελλάδα το καλοκαίρι του 1918, αλλά τα πρώτα της θύματα καταγράφηκαν στην πρωτεύουσα τον Σεπτέμβριο. Ωστόσο, τον Οκτώβριο 1918, το Υπουργείο των Εσωτερικών, στο οποίο υπαγόταν η Υπηρεσία της Δημόσιας Υγείας, δήλωνε ότι δεν προτίθετο να λάβει ιδιαίτερα μέτρα και ότι:

Μόλις ενημερώθηκε η κοινή γνώμη για την ανακάλυψη του Βιεννέζου καθηγητή Σάιλερ ότι:

ο υπουργός διέταξε:

Όμως ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και μέλος του Ιατροσυνεδρίου Μενέλαος Σακκόραφος είναι συγκρατημένος και δηλώνει:

Εικόνα 1: Απόσπασμα από την εφημερίδα Εμπρός (24 Οκτωβρίου 1918)

Πράγματι, η βιεννέζικη «ανακάλυψη» δεν είχε το αναμενόμενο αποτέλεσμα και η ελληνική πολιτεία προσπάθησε να πάρει μέτρα για τον περιορισμό της εξάπλωσης:

Συγχρόνως, το κοινό ενημερώνεται από τους ειδικούς για τις πιθανές επιπλοκές από τη χρήση του ενέσιμου υδραργύρου και σημειώνεται η ευπάθεια των λαϊκών στρωμάτων:

Η επιδημία εξαπλώθηκε τους φθινοπωρινούς μήνες και οδήγησε σε κλείσιμο σχολείων, κινηματογράφων, θεάτρων, και καφενείων και στην εφαρμογή ειδικών μέτρων καθαριότητας. Ωστόσο τα θύματα τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο αυξήθηκαν πολύ:

Οι ληξιαρχικές πράξεις θανάτου του Δήμου Αθηναίων το 1918

Στην Ελλάδα δεν διαθέτουμε στατιστικά δεδομένα για τις αιτίες θανάτου πριν από το 1921. Επιπλέον, μέχρι τη δημοσίευση της φυσικής κίνησης του πληθυσμού το 1921 –η οποία είχε διακοπεί μετά το 1885–, δεν διαθέτουμε για την πρωτεύουσα ούτε στατιστικά στοιχεία που αφορούν τον ετήσιο αριθμό θανάτων και γεννήσεων. Χάρη σε μελέτη του γιατρού και μετέπειτα καθηγητή μαιευτικής και γυναικολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Τρύφωνα Ανδριανάκου (1885-1966), την οποία δημοσίευσε το 1926 (Ανδριανάκος 1925), γνωρίζουμε τον αριθμό των θανόντων κατά την περίοδο 1914-1923. Το 1918, λοιπόν, οι θάνατοι στο Δήμο Αθηναίων –ο οποίος συγκέντρωνε περίπου 300.000 κατοίκους– ήταν 9.257 άτομα (5.335 άνδρες και 3.922 γυναίκες) έναντι 6.354 του προηγούμενου έτους, δηλαδή 45% περισσότεροι. Άρα, ο δείκτης της γενικής θνησιμότητας το 1918 εξαιτίας της γρίπης έφτασε το 33,06‰. Η επιδημία υποχώρησε το 1919, οπότε ο συνολικός αριθμός των θανάτων το 1919 ήταν πολύ μικρότερος από αυτόν του 1917, αφού είχαν ήδη πεθάνει όλοι οι ευπαθείς κάτοικοι (Πίνακας 1). Όπως τεκμαίρεται και από τη συστηματική αποδελτίωση των ληξιαρχικών πράξεων θανάτου του Δήμου Αθηναίων των πρώτων πέντε μηνών του 1919, η επιδημία δεν ξαναεμφανίστηκε (Γράφημα 1). Δεν επανεμφανίστηκε ούτε το 1920, όπως παρόμοια συνέβη και σε άλλες χώρες, καθώς και στη γειτονική μας Βουλγαρία.

Πίνακας 1: Αριθμός θανάτων και αδρός δείκτης θνησιμότητας στην Αθήνα, 1916-1920

Πηγή : Τρύφων Ανδριανάκος, Η μαιευτική και γυναικολογία εν Ελλάδι, Αθήναι, 1925, σ. 179

Γράφημα 1: Μηνιαία κατανομή θανάτων στον Δήμο Αθηναίων από τον Ιανουάριο του 1918 έως τον Μάιο 1919

Πηγή: Ληξιαρχικές πράξεις θανάτου του Δήμου Αθηναίων

Η Ταξινόμηση των Αιτιών Θανάτου του 1918 (Πίνακας 2) αναδεικνύει την κυριαρχία των επιδημιών, των ενδημικών ασθενειών και των λοιμώξεων, που συνιστούσαν τον κανόνα και ήταν υπεύθυνες για σχεδόν τους μισούς θανάτους· είναι φανερό ότι στον ελληνικό χώρο δεν είχε ακόμη γίνει η «επιδημιολογική μετάβαση», που χαρακτηρίζεται από τη μείωση των λοιμωδών νοσημάτων στον πληθυσμό –τα οποία σχετίζονταν με τις συνθήκες διαβίωσης, και τους προηγούμενους αιώνες αποτελούσαν την κύρια αιτία θανάτου σε όλον τον κόσμο– και την ταυτόχρονη αύξηση των χρόνιων εκφυλιστικών νοσημάτων. Οι ασθένειες του πεπτικού συστήματος εξακολουθούσαν να προκαλούν το 12% των θανάτων και οι ασθένειες του αναπνευστικού συστήματος, όπως η πνευμονία και η πλευρίτιδα, το 10% των θανάτων.

Πίνακας 2: Αιτίες θανάτου στην Αθήνα το 1918 (κατάταξη σύμφωνα με τη Διεθνή Ταξινόμηση των Αιτιών Θανάτου του 1920)

Πηγή: Ληξιαρχικές πράξεις θανάτου του Δήμου Αθηναίων

Αν όμως αναλύσουμε περισσότερο αυτές τις δεκαπέντε γενικές κατηγορίες και κατατάξουμε τις ασθένειες στις τριάντα οκτώ πιο αναλυτικές κατηγορίες της Διεθνούς Ταξινόμησης των Αιτιών Θανάτου του 1920 (ILCD 3), μπορούμε να μελετήσουμε καλύτερα την υγειονομική κατάσταση της Αθήνας και, βεβαίως, και τις επιπτώσεις της γρίπης του 1918.

Από τη σύγκριση των δύο διαγραμμάτων (Γράφημα 2 και 3) μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι, παρά την παρουσία της επιδημίας γρίπης τους μήνες Οκτώβριο, Νοέμβριο και Δεκέμβριο 1918, η ιεραρχία των ασθενειών που προκαλούσαν τους περισσότερους θανάτους δεν άλλαξε, και η φυματίωση μαζί με τις άλλες ασθένειες του αναπνευστικού καθώς και οι ασθένειες του πεπτικού συστήματος παρέμειναν οι βασικοί υπεύθυνοι της μεγάλης βρεφικής και παιδικής θνησιμότητας.

Γράφημα 2: Αιτίες θανάτου που προκάλεσαν περισσότερο από 2% των θανάτων το 1918 στον Δήμο Αθηναίων (κατάταξη σύμφωνα με τη Διεθνή Ταξινόμηση των Αιτιών Θανάτου του 1920)

Πηγή: Ληξιαρχικές πράξεις θανάτου του Δήμου Αθηναίων

Γράφημα 3: Αιτίες θανάτου που προκάλεσαν περισσότερο από 2% των θανάτων τους τρεις μήνες (Οκτώβριο, Νοέμβριο και Δεκέμβριο) της επιδημίας του 1918 στον Δήμο Αθηναίων (κατάταξη σύμφωνα με τη Διεθνή Ταξινόμηση των Αιτιών Θανάτου του 1920)

Πηγή: Ληξιαρχικές πράξεις θανάτου του Δήμου Αθηναίων

Γράφημα 4: Κατανομή σε ομάδες ηλικιών και ανά φύλο των θανάτων στην Αθήνα το 1918 (σε ποσοστά %)

Πηγή: Ληξιαρχικές πράξεις θανάτου του Δήμου Αθηναίων

Το Κουκάκι εκτείνεται από την οδό Διονυσίου Αρεοπαγίτου μέχρι την πλατεία Κουντουριώτη («Παιδική Χαρά») και από τις παρυφές του Φιλοπάππου ως τη λεωφόρο Συγγρού (Xάρτης 1). Πρόκειται για μία περιοχή με μακρά ιστορία και, κατά τις πρόσφατες δεκαετίες, σημαντικούς μετασχηματισμούς: την πεζοδρόμηση δύο κεντρικών οδών, έπειτα την απόκτηση δύο σταθμών μετρό, τη λειτουργία του νέου Μουσείου της Ακρόπολης και, πιο πρόσφατα, την εμφάνιση του φαινομένου Airbnb και την εντατικοποίηση των χρήσεων αναψυχής. Οι παραπάνω εξελίξεις προσεγγίζονται εδώ μέσα από τα μάτια επτά κατοίκων της περιοχής, με διαφορετική διαδρομή, εμπειρία και πρόσληψη της γειτονιάς και των μετασχηματισμών της.

Χάρτης 1: Το Κουκάκι

Αρχικά, «Κουκάκι» ονομαζόταν η περιοχή κοντά στις συμβολές των οδών Βεΐκου και Δημητρακοπούλου με την οδό Γεωργάκη Ολυμπίου (Xάρτης 1), όπου βρισκόταν το σπίτι του Κουκάκη, ενός κατασκευαστή σιδερένιων κρεβατιών (Γιοχάλας & Καφετζάκη, 2012). Από την παιδική χαρά που βρίσκεται στο τέρμα των οδών Βεΐκου και Δημητρακοπούλου και αποτελεί «προθάλαμο» του Κουκακίου στα νοτιο-δυτικά μέχρι και την αρχή των Πετραλώνων, η περιοχή αναφέρεται στη σχετική βιβλιογραφία ως «Φιλοπάππου» (Βουγιούκα & Μεγαρίδης, 2006), τοπωνύμιο που σήμερα έχει σημαντικά υποχωρήσει. Από την άλλη πλευρά, στα βορειο-ανατολικά, το Κουκάκι γειτνίαζε με την περιοχή «Γαργαρέττα», που εκτεινόταν από την οδό Νότη Μπότσαρη μέχρι την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, ενώ από εκεί και πέρα εκτεινόταν η συνοικία «Μακρυγιάννη». Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, οι τέσσερις παραπάνω συνοικίες (Κουκάκι, Φιλοπάππου, Γαργαρέττα και Μακρυγιάννη) συνηθίζεται να αναφέρονται ως Κουκάκι, ενώ μόνο η συνοικία «Μακρυγιάννη» αναφέρεται ξεχωριστά από αρκετούς μέχρι σήμερα.

Καθώς περιπλανιέται κανείς στις παραπάνω συνοικίες, ο χαρακτήρας της περιοχής αλλάζει. Μέχρι δύο-τρεις δεκαετίες πριν, η ταξική διαφοροποίηση γινόταν έντονα αισθητή. «Η εικόνα άλλαζε βαθμιαία όσο κατηφόριζες από του Φιλοπάππου προς την Συγγρού και άρδην αν περνούσες απέναντι στο Δουργούτι», θυμάται ο κύριος Α., συνταξιούχος πανεπιστημιακός και κάτοικος της περιοχής για περισσότερα από 50 χρόνια. Παρόμοια φθίνουσα ταξική αλλαγή παρατηρούνταν και κατά μήκος της νοητής γραμμής από τα όρια της γειτονιάς του Κουκακίου προς την Πλάκα μέχρι εκείνα προς την Καλλιθέα [1].

Νοητό όριο αποτελούν και οι οδοί Ζαχαρίτσα και Τσάμη Καρατάσου, καθώς πάνω από αυτές υπάρχει σχεδόν αποκλειστικά χρήση κατοικίας ενώ κάτω από αυτές εντοπίζονται και άλλες χρήσεις γης, για παράδειγμα κατά μήκος των κεντρικών οδών Βεΐκου και Δημητρακοπούλου, των δύο μεγαλύτερων εμπορικών αξόνων της περιοχής. «Πέρα από αυτό, και οι ίδιες οι κατοικίες είναι διαφορετικές πάνω από τη Ζαχαρίτσα, καθώς υπάρχουν εκεί πολύ περισσότερες μονοκατοικίες ενώ, αντίθετα, μεταξύ Ζαχαρίτσα και Συγγρού οι πολυκατοικίες είναι περισσότερες», σημειώνει η κυρία Β., κοινωνιολόγος, ένοικος διαμερίσματος επί της συγκεκριμένης οδού από το 1968 και κάτοικος της περιοχής από ακόμα παλαιότερα.

Εικόνες 1-4: Πάνω από το νοητό όριο των οδών Ζαχαρίτσα και Τσάμη Καρατάσου

Πηγή: Γ Δημητρόπουλος 2020

Εικόνες 5-8 : Κάτω από το νοητό όριο των οδών Ζαχαρίτσα και Τσάμη Καρατάσου

Πηγή: Γ Δημητρόπουλος 2020

Το Κουκάκι υπήρξε διαχρονικά κυρίως περιοχή κατοικίας. Τα εμπορικά καταστήματα περιορίζονται, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, πάνω στους δύο κεντρικούς οδικούς άξονες, την οδό Βεΐκου και την οδό Δημητρακοπούλου. Ωστόσο, ακόμα και οι δύο αυτοί δρόμοι είναι επίσης δρόμοι κατοικιών, καθώς πάνω από τα ισόγεια εμπορικά καταστήματα υψώνονται πολυκατοικίες με διαμερίσματα και όχι με γραφεία, υπηρεσίες ή άλλες δραστηριότητες. Πόσο πυκνοκατοικημένοι ήταν οι δύο αυτοί κεντρικοί εμπορικοί δρόμοι ήδη από τη δεκαετία του 1980, το γνωρίζει καλά όποιος ήταν τότε παιδί. Στα κάλαντα των Χριστουγέννων, το να πάρεις κατά μήκος τις πολυκατοικίες της Βεΐκου και της Δημητρακοπούλου ήταν έργο ατελείωτο αλλά και πολύ προσοδοφόρο. Λίγο πιο κάτω, η οδός Φαλήρου, πρώτη παράλληλη της λεωφόρου Συγγρού, όπου σήμερα ξεφυτρώνουν μπαράκια και καφετέριες, πριν από όχι πολλά χρόνια ήταν πιάτσα συνεργείων και φανοποιείων που έμοιαζε σαν να είχε αποσχιστεί από το Νέο Κόσμο και να πέρασε απέναντι.

Εικόνες 9-11: Αλλαγές χρήσεων, πρίν και μετά

Πηγή: Γ Δημητρόπουλος 2020

Η πολυκατοικία είναι γενικότερα το είδος του κτηρίου που κυριαρχεί στο Κουκάκι, όπως άλλωστε στις περισσότερες κεντρικές περιοχές της Αθήνας. Παρά τον μεγάλο αριθμό μονοκατοικιών που διατηρούνται μέχρι σήμερα στις παρυφές του Φιλοπάππου, οι πολυκατοικίες αποτελούν το μεγαλύτερο τμήμα του κτηριακού αποθέματος του Κουκακίου, χτισμένες οι περισσότερες κατά τις δεκαετίες του 1960 και 1970. Η κυρία Β. υποστηρίζει πως «κάτω από την Τσάμη Καρατάσου δεν υπάρχει κανένα αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον». Πράγματι, με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι πολυκατοικίες του Κουκακίου δεν αποτελούν «υψηλά» δείγματα του αθηναϊκού μοντερνισμού, όπως αυτά που μπορεί να συναντήσει κανείς στο Κολωνάκι, στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας, στην οδό Μαυροματαίων και αλλού, ενώ βέβαια δεν έχουν καμία σχέση, πέραν της εγγύτητας, με τα κτήρια που «κοσμούν» τη Διονυσίου Αρεοπαγίτου.

Εικόνα 12: Προπολεμική πολυκατοικία αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος

Πηγή: Γ Δημητρόπουλος 2020

Το Κουκάκι αποτελούσε μία μεσοαστική περιοχή, σαφώς πιο εύρωστη οικονομικά όσο ανέβαινε στους πρόποδες του Φιλοπάππου. Οι κάτοικοι, σύμφωνα με τον κύριο Α., «χωρίς να τους λες αριστοκράτες, ήταν αυτό που λέμε: νοικοκυραίοι». Ο κύριος Γ., αρχιτέκτονας και μεσίτης, 40 ετών, κάτοικος της περιοχής σχεδόν από τη γέννησή του, συμπληρώνει ότι «παλαιότερα, ήταν φτηνή περιοχή, όχι στους πρόποδες του Φιλοπάππου αλλά προς την Συγγρού. Για το λόγο αυτόν, συγκέντρωσε κατά τη δεκαετία του 1990 και αρκετούς οικονομικούς μετανάστες, κυρίως Αλβανούς. Σήμερα βλέπω σαφώς λιγότερους».

Η περιοχή μελέτης υπήρξε ένας από τους συνοικισμούς που δημιουργήθηκαν στην Αθήνα (όπως εκείνοι του Δουργουτίου, του Ασυρμάτου, των Αμπελοκήπων κ.ά.) για τη στέγαση των Μικρασιατών προσφύγων της δεκαετίας του 1920. Η εγκατάσταση των προσφύγων έγινε είτε με αυτοστέγαση σε παραπήγματα, είτε οργανωμένα στις κατοικίες που κατασκευάστηκαν από το κράτος. Τα επόμενα χρόνια η γειτονιά δέχθηκε σημαντικό αριθμό εσωτερικών μεταναστών, ενώ από το 1950 ξεκίνησε η σταδιακή ανέγερση των προσφυγικών και εργατικών πολυκατοικιών για τη στέγαση όσων κατοικούσαν σε παραπήγματα. Σε αντίθεση με άλλους προσφυγικούς συνοικισμούς (όπως για παράδειγμα του Ιλισσού, του Πολυγώνου, των Κουντουριώτικων) που κατεδαφίστηκαν και τα ίχνη τους χάθηκαν αφού ενσωματώθηκαν πλήρως στην ευρύτερη περιοχή τους, ο Ταύρος κατάφερε με τη δημιουργία των συγκροτημάτων κοινωνικής κατοικίας να παραμείνει μια ιδιαίτερη γειτονιά σε σχέση με την ευρύτερη περιοχή της.

Η θέση της γειτονιάς

Η γειτονιά των συγκροτημάτων κοινωνικής κατοικίας στον Ταύρου βρίσκεται στο νότιο τμήμα της ομώνυμης Δημοτικής Ενότητας του Δήμου Μοσχάτου-Ταύρου [1]. Είναι χωροθετημένη σε κομβικό σημείο εύκολα προσπελάσιμο από την οδό Πειραιώς, ενώ η απόσταση από το κέντρο της Αθήνας και του Πειραιά είναι μικρή (3,5 χλμ. από την πλατεία Συντάγματος και 5 χλμ. από την πλατεία Κοραή αντίστοιχα) (Χάρτης 1).

Χάρτης 1: Η γειτονιά

Ο συνολικός αριθμός των πολυκατοικιών (προσφυγικών και εργατικών) που κατασκευάστηκαν από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 έως τα τέλη της δεκαετίας του 1980, και αποτελούν τα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας της γειτονιάς, είναι 88 (Χάρτης 2).

Χάρτης 2: Τα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας του Ταύρου

Η ιστορία της γειτονιάς: εγκατάσταση των προσφύγων τη δεκαετία του 1920

Ο προσφυγικός συνοικισμός του Ταύρου δημιουργήθηκε σε εκτός σχεδίου έκταση της πόλης της Αθήνας από πρόσφυγες που κατέφυγαν στην Ελλάδα με τη Μικρασιατική Καταστροφή από τη Σμύρνη, την Αττάλεια, το Ικόνιο κ.α. Ο Ταύρος παλαιότερα ονομαζόταν συνοικισμός «Νέων Σφαγείων» [2] και ανήκε διοικητικά στο Δήμο Αθηναίων (Βαρελίδης, 1999: 314). Όμως, από το 1934 αποσπάστηκε και αποτέλεσε αυτόνομη Κοινότητα. Το 1935 «το Κοινοτικό Συμβούλιο με ομόφωνη απόφασή του […] είχε ζητήσει την απαλλαγή του ονόματος “Ν. Σφαγείων” από την Κοινότητα σαν κακόηχο και την μετονομασία της σε Κοινότητα Ταύρου» (Σούτος, 1983: 238). Η πιθανότερη εκδοχή για την ετυμολογία της ονομασίας Ταύρος είναι αυτή που τη συνδέει με την οροσειρά του Ταύρου στη νότια Τουρκία. Άλλωστε τμήμα της οροσειράς βρίσκεται στην Αττάλεια και στη Μερσίνη (Ελευθερουδάκης, 1931: 55), περιοχές από τις οποίες μεγάλος αριθμός προσφύγων εγκαταστάθηκε στον Ταύρο.

Πριν από την εγκατάσταση των προσφύγων, η περιοχή ήταν ακατοίκητη. «Στην περιοχή αυτή, ανάμεσα στην Αθήνα και στον Πειραιά, τη γεμάτη από λάσπες και χωράφια σπαρμένα [….] ήλθαν να εγκατασταθούν οι πρώτοι κάτοικοί της, άνθρωποι δυστυχισμένοι και κυνηγημένοι, ξεριζωμένοι από τα πάτρια εδάφη τους » (Σούτος, 1983: 105). Η εγκατάσταση των προσφύγων στον Ταύρο -η οποία ξεκίνησε το 1922 και ολοκληρώθηκε το 1927- έγινε κυρίως σε παραπήγματα που κατασκεύασε είτε το κράτος, είτε οι ίδιοι οι πρόσφυγες με αυτοστέγαση. Οι επιμέρους περιοχές όπου εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες χωρίζονταν με βάση τα συγκροτήματα, αλλά και τις ενορίες [3] στις οποίες εντάχθηκαν. Έτσι προέκυψαν οι περιοχές: παραγκούπολη «Παναγίτσας», «Γερμανικά» παραπήγματα (Κάτω Νέα Σφαγεία) και «Εσταυρωμένου» (Άνω Νέα Σφαγεία) [4]  (Εικόνα 1).

Η πρώτη ομάδα παραπηγμάτων, η παραγκούπολη της «Παναγίτσας», βρισκόταν νοτιοανατολικά της οδού Πειραιώς και η δεύτερη ομάδα, τα «Γερμανικά» παραπήγματα, βορειοδυτικά της οδού Πειραιώς (Εικόνα 1). Αυτές οι δυο εκτάσεις ανήκαν στις λεγόμενες «εθνικές γαίες», οι οποίες με την ίδρυση του νεοελληνικού Κράτους το 1827 περιήλθαν στη δικαιοδοσία του Δημοσίου, το οποίο τις παραχώρησε στους Μικρασιάτες πρόσφυγες για να στεγαστούν. Η πρώτη εγκατάσταση των προσφύγων έγινε στην παραγκούπολη της «Παναγίτσας» (Εικόνες 2 & 3) με αυτοστέγαση, ενώ ακολούθησε την περίοδο 1925-1927 η εγκατάσταση στα «Γερμανικά», που ήταν πιο οργανωμένη και μεκαλύτερες κατασκευές. Τα «Γερμανικά» ήταν προκατασκευασμένοι ξύλινοι οικίσκοι [5] που δόθηκαν ως αποζημίωση από τη Γερμανία για τις καταστροφές του Α΄ΠΠ (Σούτος, 1983: 93, 105-109).

Εικόνα 1: Οι τέσσερις περιοχές εγκατάστασης των προσφύγων στον Ταύρο

Πηγή: Παπαδοπούλου, Σαρηγιάννης, 2006: 183 και ιδία επεξεργασία

Εικόνες 2-4: Η παραγκούπολης της Παναγίτσας

Η εγκατάσταση των προσφύγων, που αποτελούσαν φτηνό εργατικό δυναμικό, στον Ταύρο προσέλκυσε εργοστάσια στην περιοχή και τη μετέτρεψε σταδιακά σε σημαντική βιομηχανική-βιοτεχνική ζώνη. Επιπλέον, η ύπαρξη των σφαγείων στον Ταύρο προσέλκυσε βιοτεχνίες σχετικές με την επεξεργασία του δέρματος.

Εγκατάσταση εσωτερικών μεταναστών τη μεταπολεμική περίοδο στην έκταση των πρώην Φυλακών Συγγρού

Στον Ταύρο άρχισαν να εισρέουν εσωτερικοί μετανάστες από διάφορες περιοχές της Ελλάδας λόγω του Εμφυλίου πολέμου και λόγω της ανάγκης για εύρεση εργασίας. Άλλωστε, στην περιοχή υπήρχαν τα Δημοτικά Σφαγεία, καθώς και αρκετές βιοτεχνίες όπου μπορούσαν οι νεοαφιχθέντες πληθυσμοί να απασχοληθούν. Οι εσωτερικοί μετανάστες που δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να κατοικήσουν αλλού, έβρισκαν στέγη στην εγκαταλελειμμένη έκταση των πρώην Φυλακών Συγγρού [6]. Εγκαθίστανται στο χώρο των πρώην φυλακών ήδη από το 1945, κάνοντας κατάληψη στα υφιστάμενα εγκαταλελειμμένα κτίσματα (κελιά) ή κατασκευάζοντας μόνοι τους πρόχειρες κατοικίες μέσα στην έκταση. Σύντομα συγκεντρώθηκαν σε αυτό το χώρο πάνω από 200 οικογένειες (Σούτος, 1983: 211).

Το κράτος κατέβαλλε προσπάθειες απομάκρυνσης των οικιστών από την έκταση αυτή ήδη από το 1950. Ωστόσο, οι νέοι αυτοί κάτοικοι είχαν ιδρύσει Σύλλογο «Ακτημόνων Οικιστών τέως Φυλακών Συγγρού» με κύριο αίτημα τη στέγασή τους χωρίς την απομάκρυνσή τους από την περιοχή. Οι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής, όμως, διαφωνούσαν με την κατάληψη της έκτασης και θεωρούσαν ότι οι οικιστές προσπαθούσαν να ιδιοποιηθούν το χώρο αυτό, ενώ στην πραγματικότητα είχαν τη δυνατότητα να στεγαστούν αλλού (Σούτος, 1983: 212).

Το 1955 ο πρωθυπουργός Σοφοκλής Βενιζέλος πρότεινε τη δημιουργία λαϊκών πολυκατοικιών στην έκταση αυτή για τη στέγαση των οικιστών των πρώην φυλακών. Εντέλει, μετά από πίεση του συλλόγου προς τους ιθύνοντες, κατεδαφίστηκαν τα οικήματα στο χώρο και ανεγέρθηκαν εννέα πολυκατοικίες για τη στέγασή τους. Η κατασκευή των πολυκατοικιών ολοκληρώθηκε το 1959 και τα διαμερίσματα δόθηκαν στους δικαιούχους το διάστημα 1960-1961, με τη διαδικασία της κλήρωσης (Εικόνα 5) (Σούτος, 1983: 213-214).

Εικόνα 5: Πλατεία Ηρώων Πολυτεχνείου και μια από τις εργατικές πολυκατοικίες που ανεγέρθηκαν στη θέση των πρώην Φυλακών Συγγρού

Η εξέλιξη της γειτονιάς με τη δημιουργία των συγκροτημάτων κοινωνικής κατοικίας

Οι πρώτες πολυκατοικίες που κατασκευάστηκαν στο συνοικισμό του Ταύρου μετά από την κατεδάφιση τμήματος της παραγκούπολης της «Παναγίτσας» ανεγέρθηκαν το 1936 και το 1950 στο Οικοδομικό Τετράγωνο (ΟΤ) 1Γ [7], δηλαδή μεταξύ των οδών Πειραιώς-Θράκης-Κλαζομενών και Καραϊσκάκη, σε έκταση 9.687 τ.μ. (Εικόνες 1, 6α και 6β. Σε αυτές τις οκτώ πολυκατοικίες στεγάστηκαν πρόσφυγες που κατοικούσαν κυρίως στην παραγκούπολη της «Παναγίτσας» (Σούτος, 1983: 105). Όπως ανέφεραν πληροφορητές  (Μυωφά, 2019), το συγκρότημα αυτό ήταν γνωστό ως τα «διώροφα του Μεταξά», αφού κατασκευάστηκαν την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά (Εικόνα 7).

Εικόνα 6α: Σχέδιο του ΟΤ 1Γ πριν την ανάπλαση

Εικόνα 6β: Σχέδιο του ΟΤ 1Γ μετά την ανάπλασηΕικόνα 7: Το συγκρότημα των πρώτων προσφυγικών πολυκατοικιών στον Ταύρο

Τα ηλεκτρικά πατίνια έκαναν την εμφάνισή τους τελευταία και στην Αθήνα, συνοδευόμενα, όπως και σε άλλες ελληνικές πόλεις, από έναν επιδοκιμαστικό λόγο εκ μέρους των δημοσιογράφων και της τοπικής αυτοδιοίκησης (Αθηναϊκό-Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, 2019 / Η Εφημερίδα των Συντακτών, 2019 / TyposThes, 2019) για την ενσωμάτωση στην πόλη της νέας εναλλακτικής πράσινης πρότασης για τις μεταφορές [1]. Οι σχετικές ειδήσεις δεν συγκροτούν ένα δημόσιο διάλογο για την πόλη, αλλά μια άκριτη αποδοχή του δυτικού μοντερνισμού συνοδευόμενη από την αδιαφορία οργάνωσης του δημόσιου χώρου της πόλης. Πρόκειται για το αποτέλεσμα μια ιδιότυπης πολεοδομικής δημοσίας αφωνίας στην οποία συγκατανεύουν επί δεκαετίες Αρχές και Αθηναίοι, που έχουν βρει καταφύγιο στα οφέλη της μεγαλύτερης ή μικρότερης ιδιοποίησης του δημοσίου χώρου. Με το παρόν κείμενο επιχειρούμε να ασκήσουμε κριτική σε αυτό το νέο μέσο μεταφοράς, με απώτερο σκοπό την υπεράσπιση του δημόσιου κοινόχρηστου χώρου.

Επικεντρώνοντας στα ηλεκτρικά πατίνια οφείλουμε να κάνουμε έναν διαχωρισμό μεταξύ αυτών που είναι ιδιωτικής χρήσης και μεταξύ αυτών που είναι δημοσίας χρήσης, δηλαδή των ενοικιαζόμενων. Αν εξαιρέσουμε προς το παρόν την εκδοχή των ενοικιαζόμενων, τα ιδιωτικής χρήσης μοιάζουν σε μεγάλο βαθμό με τη μεταφορική λύση των μηχανών. Το κοινό τους στοιχείο είναι ότι τόσο τα πατίνια όσο και οι μηχανές είναι εκδοχές μηχανοκίνητων δίκυκλων. Ωστόσο, διαφέρουν κυρίως ως προς τα εξής:

• Τα πατίνια είναι ελαφρύτερα και μικρότερα από τις μικρότερες μηχανές. Αυτό σημαίνει ότι στην περίπτωση που είναι ιδιωτικής χρήσης σταθμεύουν εντός των κτιρίων.
• Είναι ηλεκτροκίνητα και όχι βενζινοκίνητα, πράγμα που σημαίνει ότι δεν απελευθερώνονται ρύποι στο αστικό περιβάλλον.
• Τα πατίνια έχουν μικρότερες ρόδες σε σχέση με τα μηχανάκια, γεγονός που τα καθιστά πιο ασταθή και επικίνδυνα, με αποτέλεσμα οι χρήστες τους για λόγους προσωπικής ασφάλειας να τα χρησιμοποιούν ως μη όφειλαν επάνω στα πεζοδρομία, δηλαδή στον ζωτικό χώρο των πεζών. Αν δηλαδή τα μηχανάκια μέχρι σήμερα απλώς σταθμεύουν στα πεζοδρομία, τα πατίνια κινούνται επιπλέον επί αυτών. Τα πατίνια είναι ένας ακόμα περιοριστικός παράγοντας για την πεζή μετακίνηση.
• Επιπλέον, η αστάθεια των πατινιών σε σύγκριση με τα μηχανάκια περιορίζει τη δυνατότητα χρήσης των πρώτων από άτομα μεγαλύτερης ηλικίας.
• Ένα πατίνι έχει τιμή αγοράς μικρότερη από ένα μηχανάκι, δεν χρειάζεται άδεια οδήγησης και ασφάλεια, αλλά είναι ένα μέσο με μικρότερη ενεργειακή αυτονομία και μικρότερες ταχύτητες κίνησης.

Τα πατίνια όμως δεν οφείλουν την πρόσφατη επιτυχία τους στην ιδιωτική τους εκδοχή αλλά στη δημόσια. Αυτό στην πράξη σημαίνει ότι το πατίνι μπορεί να λειτουργεί ως ένα ενδιάμεσο μέσο από ή προς ένα ΜΜΜ ή και ένα ΙΧ. Με αυτήν την έννοια, το πατίνι περιορίζει τη χρήση των ΙΧ και κάνει πιο φιλικά τα ΜΜΜ.

Χωρίς αμφιβολία, πρόκειται για ένα ενδιαφέρον τεχνικό επιχείρημα στη φαρέτρα όσων προωθούν αυτόν τo νεοτερισμό. Θα ήταν εύλογο από τους δημοσιογράφους, πολίτικους και συγκοινωνιολόγους να προωθούν με την ίδια θέρμη και τη λύση των δημόσιων ποδηλάτων -επίσης δυτικής έμπνευσης- την οποία αντικαθιστούν τα πατίνια, για τους λόγους που θα εξηγήσουμε στη συνέχεια. Πριν όμως αναλύσουμε αυτήν τη μετάβαση από τα ποδήλατα στα πατίνια, οφείλουμε κατ’ αρχάς να αντιπαραθέσουμε στο επιχείρημα που θέλει την Αθήνα ακατάλληλη για τη χρήση του ποδηλάτου, εξ αιτίας του έντονου αναγλύφου της, ότι τα ποδήλατα έχουν και υβριδική εκδοχή, συνδυάζοντας τη μηχανοκίνηση και την ποδοκίνηση [2].

Ήδη από τη δεκαετία του 1990, η Ευρωπαϊκή Ένωση προωθεί το σχεδιασμό της συμπαγούς πόλης (Commission of the European Communities, 1990). Η συμπαγής πόλη βασίζεται στη θεωρητική ιδέα ότι αν η αστική δομή είναι πυκνότερη και μεικτής χρήσης τότε θα περιοριστούν και οι ανάγκες μετακίνησης του πληθυσμού (Neuman 2005). Όμως, οι πυκνότερες δομές είναι ακόμα λιγότερο φιλικές προς το ΙΧ, λόγω των χωρικών τους απαιτήσεων (Melia, Parkhurst & Barton 2011). Έτσι, δημιουργήθηκε η ανάγκη για την ανάπτυξη του σχεδίου της «βιώσιμης κινητικότητας». Η αρχική εκδοχή αυτού του σχεδίου αναζητούσε τον περιορισμό της χρήσης και του χώρου που καταναλώνει το ΙΧ, με την ταυτόχρονη ανάπτυξη των ΜΜΜ και των μη μηχανοκίνητων μέσων (δηλαδή το περπάτημα και το ποδήλατο). Σε αυτό το πλαίσιο, αναπτύχθηκαν συστήματα δημόσιων ποδηλάτων με σταθερά σημεία στάθμευσης, δια της αγκύρωσης σε ειδική εγκατάσταση, που χωροθετούνται σε σημεία που προηγουμένως ήταν χώροι στάθμευσης ΙΧ. Στη συνέχεια, εμφανίστηκαν και υβριδικά ποδήλατα, ώστε να συμπεριλάβουν όλες τις εδαφολογικές συνθήκες και όλες τις ηλικίες χρηστών. Τα συστήματα αυτά, τα οποία συναντά κάνεις από το Παρίσι έως την πόλη του Μεξικού, είναι αποτέλεσμα δημόσιας επένδυσης με χαμηλό κόστος για τον χρήστη και με μικρότερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα.

Στο νεοφιλελεύθερο πλαίσιο διακυβέρνησης, ο σχεδιασμός της μη μηχανοκίνητης μετακίνησης κατέληξε στα χέρια της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν να χαθούν όλα τα ευεργετικά αποτελέσματα που είχε το αρχικό σχέδιο της «βιώσιμης κινητικότητας» για το περιβάλλον και τη σωματική αγωγή των κατοίκων. Σε ό,τι αφορά το σχεδιασμό, πρώτον, το σύστημα αγκύρωσης αντικαταστάθηκε από την αναζήτηση του ποδήλατου μέσω GPS, με αποτέλεσμα αυτά πλέον να καταλήγουν σταθμευμένα στα πεζοδρόμια. Δεύτερον, αναζητήθηκε ένα προϊόν πιο φτηνό και πιο εύχρηστο από το υβριδικό ποδήλατο, που είναι ακριβό λόγω της πολυπλοκότητας της κατασκευής του και σχετικά δύσχρηστο λόγω του βάρους και του όγκου του. Το αποτέλεσμα ήταν να καταργηθεί τελικά η ποδοκίνητη επιλογή. Η έλλειψη αγκύρωσης έχει και μια περιβαλλοντική συνέπεια. Τα συστήματα οχημάτων δημόσιας χρήσης δεν είναι αυτορρυθμιζόμενα· δηλαδή, είτε λόγω του επικλινούς του εδάφους είτε λόγω των καιρικών συνθηκών είτε για διάφορους άλλους λόγους τα οχήματα τείνουν να συσσωρεύονται σε συγκεκριμένα σημεία της πόλης. Την εξισορρόπηση του συστήματος αναλαμβάνουν μηχανοκίνητα φορτηγά ή ΙΧ που φροντίζουν για την ανακατανομή των δικύκλων. Έτσι, ενώ στην περίπτωση των συστημάτων με αγκύρωση η ανακατανομή πραγματοποιείται από σταθμό σε σταθμό στάθμευσης, στην περίπτωση των πατινιών αυτά πρέπει να συλλεχθούν από τυχαία σημεία της πόλης και επιπλέον να φορτιστούν προτού επιστραφούν σε επιλεγμένα σημεία, αυξάνοντας σημαντικά το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της εξισορρόπησης.

Εν τέλει, δηλαδή, αντί να αυξάνεται ο χώρος των πεζών και των μη μηχανοκίνητων μέσων, σύμφωνα με τον αρχικό και φιλικότερο προς το περιβάλλον σχεδιασμό, καταλήγουμε στη χρήση μηχανοκίνητων μέσων που χρησιμοποιούνται και σταθμεύουν στο χώρο των πεζών και των ποδηλάτων.

Εικόνα 1: Σταθμευμένα επί του πεζοδρομίου ηλεκτρικά πατίνια με διάταξη που παρεμποδίζει την διέλευση των πεζών, Λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας, Αθήνα, Αύγουστος 2019