Ποιος επισκέπτης της Ελλάδας στους περασμένους αιώνες δεν περιηγήθηκε το χώρο ανάμεσα στο λιμάνι του Πειραιά και την Ακρόπολη; Από τα αρχαία χρόνια ως τις μέρες μας η τοποθεσία έχει πολύ λίγο αλλάξει: από τις πλαγιές της Ακρόπολης βλέπει κανείς απευθείας τη θάλασσα, αποφεύγοντας παράλληλα τον βρόμικο αέρα της ακτογραμμής, και κατεβαίνει απαλά το λεκανοπέδιο που περικλείεται από τα όρη Υμηττό και Αιγάλεω, μέχρι τους όρμους του Πειραιά. Σε αυτή την άρθρωση της ενδοχώρας με τον θαλάσσιο χώρο αναπτύχθηκε ο οικονομικός χώρος της αρχαίας Αθήνας που έχτισε τα Μακρά Τείχη, της βαυαρικής πόλης που ξαναβρήκε τα ίχνη της αρχαίας διαδρομής, κατασκευάζοντας δρόμο ήδη το 1836 και κατόπιν σιδηρόδρομο το 1869, και τέλος της σημερινής μητρόπολης.

Χάρτης 1: Χάρτης Αθηνών και Πειραιώς με τα μακρά τείχη

Μετά την ανεξαρτησία της χώρας, ο Όθωνας ανέθεσε, το 1834, στον Σταμάτη Κλεάνθη και τον Eduard Schaubert, το έργο της χάραξης του δρόμου, ως μέρος ενός μεγάλου πολεοδομικού σχεδίου. Το έργο τελικά, λιγότερο φιλόδοξο, ανατέθηκε στον Γερμανό αρχιτέκτονα Leopold von Klenze, απεσταλμένο του Βασιλιά Λουδοβίκου της Βαυαρίας, που ανέλαβε την αναμόρφωση του πολεοδομικού σχεδίου του οποίου η υλοποίηση είχε προκαλέσει πολλές αντιδράσεις. Ο δρόμος κατασκευάστηκε σε δύο χρόνια και λειτούργησε το 1836, πετροστρωμένος. Ο Ηλεκτρικός εγκαινιάστηκε το 1869, ο Σταθμός Πελοποννήσου το 1884, ο Σταθμός Λαρίσης το 1904. Η γραμμή του ΟΣΕ έκλεισε το 2005 και αντικαταστάθηκε από τον Προαστιακό.

Ο παραπάνω χάρτης (Χάρτης 1) είναι μια προσαρμογή του Karten von Attika, 1882, επιμ. J. A. Kaupert, και δείχνει τη χαμηλή χρήση γης εκείνη την περίοδο. Η παραπάνω ακουαρέλα (Εικόνα 1) είναι του Ludwig Köllnberger, που βρίσκεται στο λεύκωμα του Ιωάννη Μελετόπουλου, Τα πρώτα έτη της οθωνικής εποχής εις τας υδατογραφίας του Köllnberger, έκδοση της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, στην Αθήνα, το 1976.

Εικόνα 1: Στρατόπεδο στρατιωτών που κατασκευάζουν την οδό Πειραιώς το 1836

Κατηφορίζοντας τα οχτώ χιλιόμετρα που χωρίζουν την πλατεία Ομονοίας από το λόφο του Πειραιά, μπορούμε να έχουμε μια πρώτη αίσθηση, φευγαλέα αναμφίβολα αλλά ήδη χαρακτηριστική αυτού του χωροχρόνου της ελληνικής οικονομίας. Η οδός Πειραιώς ήταν ο κύριος άξονας ανάπτυξης μέχρι τις πρώτες δεκαετίες της μεταπολεμικής περιόδου, καταλαμβάνοντας σταδιακά τη γη ανάμεσα στην πόλη και το λιμάνι της. Η ιστορία της [1] είναι συνδεδεμένη με την ιστορία της πρωτεύουσας και την οικονομική ανάπτυξη, ιδιαίτερα τη βιομηχανική, ολόκληρης της χώρας.

Τα στοιχεία που έχουμε μας επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε τη μεταμόρφωση του δρόμου από τον Μεσοπόλεμο μέχρι τις μέρες μας, κάνοντας τρεις ιστορικές τομές: α) στις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου (με βάση τον Εμπορικό Οδηγό του Νικολάου Ιγγλέση το 1939), β) αμέσως μετά τον Πόλεμο (με βάση τους Οδηγούς του ιδίου των ετών 1947-48 και του 1957, τον Κατάλογο των τηλεφωνικών συνδρομητών του 1948, τη Μελέτη του Σιδέρη του 1948 [2] και τους Χάρτες της Διαμαντοπούλου του 1955 [3]), γ) στα έτη 2014-2020 με επιτόπια έρευνα.

Η σημερινή οδός Πειραιώς είναι φαρδιά, με τέσσερις λωρίδες που χωρίζονται από κεντρική νησίδα. Οριοθετείται από δύο σιδηροδρομικές γραμμές, αριστερά τον Ηλεκτρικό και δεξιά τον ΟΣΕ Πειραιά-Αθήνα-Λάρισα [4]. Η ροή της κυκλοφορίας είναι καλή και οι επιχειρήσεις εξυπηρετούνται καλά.

Η οδός Πειραιώς διασχίζει την κοιλάδα του Ελαιώνα, που στα αρχαία χρόνια ήταν κατάφυτη από ελαιόδεντρα, και ποτιζόταν από τον Κηφισό και τον παραπόταμό του το ρέμα Προφήτη Δανιήλ, καθώς και από τον Ιλισό, που αρχικά διοχετευόταν από τον Ηριδανό που κατέβαινε από τον Λυκαβηττό. Αυτή η τεράστια λεκάνη (Λεκανοπέδιο) παρέμεινε αγροτική και αραιοκατοικημένη για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ήταν κυρίως κήποι που προμήθευαν με φρούτα και λαχανικά την ταχέως αναπτυσσόμενη αγορά της πρωτεύουσας. Η Λαχαναγορά (που απομακρύνθηκε από την παλιά της θέση, στη γωνία που σχηματίζουν η Ιερά Οδός και η Πειραιώς και που σήμερα είναι το πάρκο Μίκης Θεοδωράκης) εγκαταστάθηκε το 1955 στη βόρεια πλευρά της Πειραιώς, λίγο πριν από τον Κηφισό, και τα Σφαγεία μετακόμισαν το 1920 από τη Χαμοστέρνα στον Ταύρο, πριν παραδοθούν σε ιδιώτη. Η λεκάνη ανοίγει στον κόλπο του Φαλήρου, όπου σε μικρή απόσταση καταλήγουν ο Κηφισός και ο Ιλισός.

Μερικά μεθοδολογικά προβλήματα

Το πρώτο πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε καθώς ξεκινούμε την παρατήρηση της οδού Πειραιώς είναι η αρίθμησή της. Η οδός διασχίζει δήμους που έχουν αποφασίσει καθένας χωριστά για την ονοματοδοσία και την αρίθμηση των κτιρίων που συνορεύουν με αυτήν.

Εμπίπτει λοιπόν η οδός Πειραιώς σε πέντε διαφορετικούς δήμους, αποτέλεσμα ενός περίπλοκου διαχωρισμού [5]: στον Δήμο της Αθήνας και του Πειραιά και, μεταξύ των δύο, στους δήμους που δημιουργήθηκαν την εποχή της εισροής των Μικρασιατών προσφύγων, τον Ταύρο, το Μοσχάτο και τον Άγιο Ιωάννη Ρέντη. Οι Δήμοι Ταύρου και Μοσχάτου δημιουργήθηκαν το 1925 και το 1934 αντίστοιχα, πριν ενωθούν κατά τη μεταρρύθμιση του Καλλικράτη το 2011, και ο Δήμος του Αγίου Ιωάννη Ρέντη δημιουργήθηκε το 1925 και ενώθηκε το 2011 με τον Δήμο Νίκαιας. Ο υπό μελέτη δρόμος, λοιπόν, ονομάζεται «Παναγή Τσαλδάρη» στον Δήμο της Αθήνας, «Πειραιώς» στον Δήμο Ταύρου-Μοσχάτου και στον Δήμο Αγίου Ιωάννη Ρέντη, και τέλος «Αθηνών-Πειραιώς» στον Δήμο Πειραιά.

Η αρίθμηση των κτιρίων αντικατοπτρίζει αυτόν τον διοικητικό μαίανδρο. Η αριθμητική σειρά είναι αύξουσα κατεβαίνοντας την οδό Πειραιώς, από την πλατεία Ομονοίας μέχρι τον Δήμο Ταύρου-Μοσχάτου και μέχρι την οδό Σικιαρίδη: ζυγοί αριθμοί δεξιά και μονοί στα αριστερά. Όμως, οι δήμοι του Αγίου Ιωάννη Ρέντη και του Πειραιά προτίμησαν, καθένας χωριστά, φθίνουσα αρίθμηση, μονοί στα δεξιά και ζυγοί αριστερά! Επιπλέον, ενώ τα νέα κτίρια προσαρμόζονται στην πρόσφατη αρίθμηση, τα παλιά έχουν συχνά διατηρήσει στη σήμανση την προηγούμενη αρίθμηση.

Χάρτης 2: Η εξέλιξη της αρίθμησης στην οδό Πειραιώς

Ένα δεύτερο πρόβλημα είναι η ταυτοποίηση των κτιρίων. Η εκχώρηση επωνυμίας, ημερομηνίας ίδρυσης και οικονομικής δραστηριότητας στις εγκαταστάσεις που βρίσκονται στην οδό Πειραιώς είναι άσκηση επίπονη και ατελής, που απαιτεί συστηματική εξερεύνηση. Το όνομα της εταιρείας δεν είναι πάντα προφανές. Οι Έλληνες βιομήχανοι αποφεύγουν τις επιγραφές σήμανσης, ξεφεύγουν από την έρευνα. Στην πραγματικότητα, ένας άγνωστος στην είσοδο του κτιρίου, με το σημειωματάριο στο χέρι, προκαλεί αμέσως δυσπιστία πριν δηλώσει την ταυτότητά του και εκθέσει τη δραστηριότητά του. Στη συνέχεια, όμως, είναι μάλλον εύκολο να αποκτήσει τις επιθυμητές λεπτομέρειες. Ευτυχώς, έχουμε πολλά στοιχεία τεκμηρίωσης των δραστηριοτήτων, και όχι μόνο όσα συγκεντρώθηκαν από την επιτόπια έρευνα: τη λίστα με τα ογδόντα οκτώ διατηρητέα κτίρια από το 1997 [6], τους εμπορικούς οδηγούς και τον κατάλογο συνδρομητών του ΟΤΕ, που αναφέρονται παραπάνω, αλλά και διάφορες μελέτες που βιβλιογραφούνται στην παρούσα εργασία.

Οι εγκαταστάσεις έχουν άλλοτε κεντρική είσοδο στην οδό Πειραιώς, άλλοτε στους κάθετους ή παράλληλους δρόμους. Γεγονός παραμένει ότι ο δρόμος είναι διάσπαρτος με μεγάλο αριθμό χώρων μη αξιοποιήσιμων, συνήθως κενών. Η διαδικασία μετασχηματισμού του δρόμου επιβραδύνθηκε από διοικητικές διαδικασίες και από την κρίση των ετών 2009-2019. Ορισμένες εκτάσεις είναι δεσμευμένες από αρχαιολογικές ανασκαφές. Χαρακτηριστικό είναι το χαμηλό ποσοστό των κατοικιών στο σύνολο, συμπεριλαμβανομένων των επιχειρήσεων λιανικής πώλησης, που συνάδει με τον χαμηλό αριθμό τηλεφωνικών γραμμών.

Ο δρόμος στις δεκαετίες του 1930 – 1950

Τα αρχεία που χρησιμοποιήθηκαν για τη μελέτη των δεκαετιών 1930 και 1940 –Εμπορικοί Οδηγοί του Νικ. Ιγγλέση από το 1939 έως το 1957 και ο Τηλεφωνικός Κατάλογος του ΟΤΕ του 1948– δεν μας επιτρέπουν να ερευνήσουμε όλους τους κατοίκους της οδού Πειραιώς τις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Φυσικά, ο Τηλεφωνικός Κατάλογος μας επιτρέπει να εντοπίζουμε μόνο τους κατοίκους που είχαν τηλεφωνική σύνδεση, άρα πρωτίστως καταστήματα και επιχειρήσεις, παρά κατοικίες. Όμως οι διαθέσιμοι χάρτες επιβεβαιώνουν ότι το τμήμα του δρόμου που ξεκινά από την πλατεία Ομονοίας και καταλήγει στο Γκάζι είχε πολλά σπίτια.

Οι πιο συνηθισμένες επιχειρήσεις το 1939 ήταν τα καφενεία: υπήρχαν είκοσι έξι, εκ των οποίων μόνο τέσσερα είχαν τηλεφωνική γραμμή το 1948. Εννιά χρόνια αργότερα, το 1948, υπήρχαν μόνο έξι καφενεία με τηλεφωνική γραμμή, γεγονός που εξηγείται από τα υψηλά τέλη συνδρομής, που οι μικρές αυτές επιχειρήσεις δεν μπορούσαν να αντέξουν οικονομικά. Ακόμη και το 1957, δεκαοχτώ καφενεία στην Πειραιώς δεν είχαν τηλέφωνο. Έτσι, αν οι πηγές μας είναι σωστές, η μεγαλύτερη αλλαγή στο δρόμο μεταξύ 1939 και 1957 φαίνεται να είναι η ισχυρή ανάπτυξη των βιομηχανικών εγκαταστάσεων και η μείωση των ελεύθερων επαγγελμάτων, που μετακινήθηκαν σε άλλους δρόμους: παρέμειναν μόνο δεκατέσσερις γιατροί, λόγω του Δημοτικού Βρεφοκομείου, και οχτώ οδοντίατροι. Οι δέκα δικηγόροι του 1939 απομακρύνθηκαν εντωμεταξύ, και αυτό συνιστά μια ακόμη ένδειξη της αλλαγής του χαρακτήρα του δρόμου.

Πίκακας 1 : Αριθμός επιχειρήσεων στην οδό Πειραιώς μεταξύ 1939 και 1957

Πηγή : Εμπορικοί οδηγοί Ν. Ιγγλέση 1939, 1948 και 1957

Λιγότεροι από τους μισούς επαγγελματίες είχαν τηλεφωνική σύνδεση (Γράφημα 1). Αν και το ποσοστό αυξήθηκε από το 25% στο 45% την πρώτη δεκαετία μετά τον Πόλεμο, στη συνέχεια έπεσε σε κάτι λιγότερο από 40%. Ο συνολικός αριθμός των τηλεφωνικών γραμμών αυξήθηκε από 152 σε 202 από το 1939 έως το 1957, αλλά παρ’ όλα αυτά ο ρυθμός αύξησης παρέμενε πολύ χαμηλότερος από εκείνον της πρωτεύουσας, όπου το σύνολο των συνδέσεων αυξήθηκε από 28.000 πριν από τον Πόλεμο σε 75.000 το 1956. Η διαπίστωση αυτή μαρτυρεί και πάλι τη χαμηλή πυκνότητα του πληθυσμού της οδού Πειραιώς

Γράφημα 1 : Ποσοστό επαγγελματιών με τηλεφωνική σύνδεση στην οδό Πειραιώς μεταξύ 1939 και 1956

Πηγή : Kατάλογος τηλεφωνικών συνδρομητών 1948

Μάλιστα, στα μέσα της δεκαετίας του 1950, η Πειραιώς αποτέλεσε την επιτομή των βιομηχανικών οδών της Αθήνας. Μετά τα λιγοστά νεοκλασικά κτίρια στην περιοχή της Ομόνοιας, ξεκινά η περιοχή Γκάζι. Συνεχίζοντας την κάθοδο προς το λιμάνι, συναντάμε πληθώρα εργοστασίων (Γράφημα 2 & 3).

Τα 152 εργοστάσια που καταμετρήθηκαν το 1939, σχεδόν διπλασιάζονται το 1957, αφού καταγράφονται 272· αυτή η ισχυρή ανάπτυξη σηματοδότησε τη βιομηχανική ακμή στην αρχή της μεταπολεμικής περιόδου. Πίσω από τους αριθμούς, πρέπει να ανακαλύψουμε, βήμα προς βήμα, την πραγματικότητα των δραστηριοτήτων, σε έξι στάδια που αντιστοιχούν σε σχετικά συνεκτικά σύνολα.

Γράφημα 2: Ποσοστό ελεύθερων επαγγελματιών στην οδό Πειραιώς μεταξύ 1939 και 1956

Γράφημα 3: Αριθμός εργοστασίων και βιοτεχνιών στην οδό Πειραιώς μεταξύ 1939 και 1956

Πηγή : Εμπορικοί οδηγοί Ν. Ιγγλέση 1939, 1948  και 1957

Η εξέλιξη των δραστηριοτήτων κατά μήκος της οδού Πειραιώς

Χάρτης 3: Οι ζώνες ενδιαφέροντος της οδού Πειραιώς

1η ζώνη: Από την Ομόνοια έως τη διασταύρωση Ιεράς Οδού-Ερμού

Οι δύο αυτές θέσεις αντιστοιχούν σε δύο από τις τρεις κορυφές του τριγώνου Κλεάνθη-Schaubert (το σχήμα των κυρίων αξόνων της πολεοδομικής πρότασης των δύο αρχιτεκτόνων για το Νέο Σχέδιο της Πόλεως των Αθηνών το 1832 ήταν ένα ισοσκελές τρίγωνο με κορυφή τη σημερινή πλατεία Ομονοίας, σκέλη τις οδούς Πειραιώς και Σταδίου, και βάση την οδό Ερμού). Μία κορυφή η πλατεία Ανακτόρων (σημερινή πλ. Ομονοίας) και δεύτερη κορυφή η πλατεία Κέκροπος (στη θέση της Τεχνόπολης, στο Γκάζι).

Σύμφωνα με τον οδηγό του Νικ. Ιγγλέση του 1939, η αρχή της οδού βρισκόταν στην Πολυκλινική Αθηνών στον αριθμό 3. Ακολουθούσαν και άλλα δημόσια κτίρια: το Δημοτικό Ωδείο στον αριθμό 35, το Δημοτικό Βρεφοκομείο που ανεγέρθηκε το 1859 στον αριθμό 51, το Ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα που γκρεμίστηκε το 1963 –υπάρχει μέχρι σήμερα ο ναός του Αγίου Γεωργίου που είχε χτιστεί στον περίβολο του ορφανοτροφείου το 1900–, το Νοσοκομείο του Πανελλήνιου Συνδέσμου κατά της φυματίωσης που υπήρχε προπολεμικά στον αριθμό 77. Στο ενδιάμεσο, συναντούσε κανείς πολλούς εκπροσώπους του ιατρικού σώματος: στον αριθμό 24Α υπήρχε το Θεραπευτήριο του Αντωνίου Σπίρλα, και μεταξύ των αριθμών 7 και 71 είκοσι πέντε γιατροί, πέντε οδοντίατροι και οχτώ φαρμακοποιοί, μεταξύ των οποίων και ο οφθαλμίατρος Α. N. Αναστόπουλος που φαίνεται να είχε κλινική στον αριθμό 50 της οδού Πειραιώς. Επίσης, στο τμήμα αυτό υπήρχαν πολλοί ελεύθεροι επαγγελματίες (δέκα δικηγόροι), τρεις τράπεζες (Εμπορική, Λαϊκή και Αγροτική, κοντά στη Λαχαναγορά), τρία μεσιτικά γραφεία και γραφεία εξυπηρέτησης, οχτώ ξενοδοχεία, δεκαπέντε ράφτες, πολυάριθμα κουρεία και κομμωτήρια, πολλά καφέ και γαλακτοκομεία. Και λόγω της αύξησης των αυτοκινήτων, υπήρχαν δέκα γκαράζ, καταστήματα με αξεσουάρ αυτοκινήτων και βενζινάδικα. Η Λαχαναγορά ήταν από το 1901 στον αριθμό 100 της οδού Πειραιώς, στη γωνία με την Ιερά Οδό, πριν μεταφερθεί το 1959 στον Ρέντη.

Επιπλέον, πάντα στις παραμονές του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, 260 βιομηχανικές κυρίως, εγκαταστάσεις, βρίσκονταν στο συγκεκριμένο τμήμα του δρόμου. Αυτές αναπτύσσονταν επίσης και στις κάθετες ή παράλληλες με την Πειραιώς οδούς, συγκροτώντας το Μεταξουργείο [7], συνοικία με σαφή μηχανολογική εξειδίκευση. Στον αριθμό 84 της οδού Πειραιώς υπήρχε το ελατηρίων αυτοκινήτων των αδελφών Περδίου (ιδρύθηκε το 1935) και το συνεργείο μηχανημάτων ζύγισης των Αφών Μοσχουντή (ιδρύθηκε το 1900). Η εταιρεία Μουσχουντή διέθετε τη δεκαετία του 1940 ήδη τρεις μηχανολογικές εγκαταστάσεις: στην οδό Μενάνδρου 3, στην οδό Πειραιώς 40 στο Μοσχάτο, και στην οδό Δημοφώντος 36 στα Κάτω Πετράλωνα. Ο βιομηχανικός χαρακτήρας της περιοχής διατηρήθηκε και στη δεκαετία του 1950, όπως δείχνουν οι Οδηγοί του Νικ. Ιγγλέση.

Συγχρόνως, εκτός από την Πολυκλινική Αθηνών, συναντούσε κανείς τον λαουτιέρη Ευάγγελο Τσαμπουρζή στον αριθμό 29, γιατρούς και οδοντιάτρους –ενώ εξακολουθούσε να λειτουργεί τη δεκαετία του 1950 η οφθαλμολογική κλινική του Α. Ν. Αναστασόπουλου–, ξενοδοχεία, συμβολαιογράφο, επτά φαρμακεία, έξι κτηματομεσίτες, την έδρα έξι εφημερίδων, επτά κοσμηματοπωλεία-ωρολογοποιεία. Όμως, οι ράφτες και τα κουρεία είχαν μειωθεί πολύ, γεγονός που υποδηλώνει ότι είχε μειωθεί και ο αριθμός των κατοίκων. Ο αριθμός των καταγεγραμμένων καφενείων είχε συρρικνωθεί, αλλά το ότι δεν είναι εγγεγραμμένα δεν σημαίνει απαραιτήτως ότι δεν υπήρχαν, αφού στον Οδηγό αυτό (που είναι και ο τελευταίος που εκδόθηκε), ο συντάκτης του περιορίζει τον αριθμό των καταστημάτων και επαγγελματιών που σημειώνει (π.χ. δεν περιλαμβάνει ούτε κουρεία ούτε καπνοπωλεία).

Δυναμικός Χάρτης 1: Πληροφορίες για τις βασικες βιομηχανίες που βρίσκονται στην πρώτη ζώνη (από πλατεία Ομονοίαςτη έως τη διασταύρωση Ιεράς Οδού-Ερμού)

Πηγή: Κ. Διαμαντοπούλου, 1955

Η επέκταση του κέντρου της Αθήνας μετέβαλε σταδιακά την οικονομική χρήση αυτού του τμήματος του δρόμου. Οι βιομηχανικές επιχειρήσεις εξαφανίστηκαν, όπως ο Πέρδιος, ή μετακόμισαν, όπως οι Αφοί Μοσχουντή, στη Μάνδρα. Στη θέση τους ανεγέρθηκαν ξενοδοχεία, πολιτιστικά ιδρύματα (Δημοτική Πινακοθήκη, το Ελληνικό Τμήμα του ICOMOS, το Ίδρυμα Γ. Παπανδρέου) ή χώροι αναψυχής (συνοικία Ψυρρή, καφεθέατρο Bios, το οποίο εγκαταστάθηκε το 2002 στο όμορφο κτίριο του Πέρδιου). Στο συγκεκριμένο τμήμα της οδού Πειραιώς, χάρη στη γειτνίασή του με το κέντρο της πόλης, προωθήθηκε ο σταδιακός «εξευγενισμός», και μάλιστα αφού χαμηλά και γραφικά σπίτια εξακολουθούν να αφθονούν στους παράπλευρους δρόμους. Αλλά τα συχνά εγκαταλελειμμένα και κακώς εξοπλισμένα σπίτια απέκτησαν ως ενοικιαστές μόνο πρόσφατους μετανάστες, και η οικονομική κρίση της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα δεν άλλαξε τα πράγματα. Η παρουσία τους είναι ιδιαίτερα ορατή κοντά στο Κέντρο Υποδοχής και Αλληλεγγύης του Δήμου Αθηναίων (ΚΥΑΔΑ).

Στο άρθρο εξετάζονται τα ζητήματα χωρικών πολιτικών και αστικής διακυβέρνησης στην Αθήνα την περίοδο 2009-2015, εστιάζοντας στις νέες σχέσεις και στα δεδομένα που προκύπτουν από τη μετάβαση της μετα-ολυμπιακής πόλης σε αυτή της λιτότητας και της ύφεσης. Σε αυτή την πολύ σημαντική και κρίσιμη περίοδο, οι χωρικές πολιτικές εξελίσσονται μέσα από τη δράση πολλαπλών δρώντων υποκειμένων και θεσμών. Το κείμενο παρουσιάζει αυτούς τους μετασχηματισμούς μέσα από την διερεύνηση των θεσμικών τομών, των απόψεων και θέσεων ειδικών αλλά και στελεχών της δημόσιας διοίκησης, που είχαν σημαντικό ρόλο εκείνη την περίοδο καθώς και την επισκόπηση της βιβλιογραφίας. Το άρθρο εστιάζει στον Δήμο Αθηναίων, η περίπτωση του οποίου υποστηρίζουμε ότι είναι ενδεικτική για την παρουσίαση των ως άνω μετασχηματισμών που έλαβαν χώρα σε τοπικό επίπεδο και του αναβαθμισμένου ρόλου που απέκτησαν οι Δήμοι μέσα στο περιβάλλον της κρίσης.

Εισαγωγή: Από την Μετα-ολυμπιακή πόλη στην Ύφεση

Η περίοδος, μετά το 2004, εκκινεί με τη συγκρότηση της νέας κυβέρνησης της Νέας Δημοκρατίας το Μάρτιο του 2004 (2004-2009), η οποία ανέλαβε τη διακυβέρνηση μετά από μια δεκαετία που την ασκούσε το ΠΑΣΟΚ (1993-2004). Ο διάλογος γύρω από την πόλη, την περίοδο εκείνη, επικεντρώθηκε σε μεγάλο βαθμό γύρω από το ζήτημα της διαχείρισης και αξιοποίησης της ολυμπιακής κληρονομιάς. Όμως οι συνθήκες είχαν αλλάξει. Η ολοκλήρωση των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 έφερε ένα τέλος στο σύστημα «έκτακτης-ανάγκης» που είχε δημιουργηθεί κατά την προετοιμασία και την υλοποίηση της διοργάνωσης, ενώ η κυβερνητική αλλαγή επηρέασε σε επίπεδο προσώπων και στελεχών και τη σύνθεση της δημόσιας διοίκησης (Beriatos and Gospodini 2004; Serraos et.al  2009; Παγώνης 2005; Pagonis 2013). Αυτό το στοιχείο ήταν σημαντικό καθώς το νέο κυβερνητικό σχήμα φαίνεται να μην ήταν προετοιμασμένο  (Ζέικου 2015.12.29) και «δεν ήθελε να ακούει για τους Ολυμπιακούς Αγώνες» (Πυργιώτης 2019.7.24), γεγονός που είχε αντίκτυπο στην αξιοποίηση των υποδομών και την γενικότερη στρατηγική της πόλης. Συνεπώς, τα αποτελέσματα αυτής της διαδικασίας ήταν ιδιαίτερα φτωχά.

Μέχρι το 2010, από τις 19 εγκαταστάσεις, οι πέντε βρίσκονταν υπό τη διαχείριση της εταιρείας Ολυμπιακά Ακίνητα, τρεις είχαν παραχωρηθεί για χρήση σε φορείς του δημοσίου, πέντε σε αθλητικές ομοσπονδίες και μόνο έξι σε ιδιώτες. Οι χρήσεις σχετίζονταν κυρίως με την αναψυχή, το πολιτισμό και το εμπόριο (ΙΟΒΕ 2015; Souliotis, Sayas, and Maloutas 2014; Παγώνης 2005). Παράλληλα, η έλλειψη στρατηγικής αξιοποίησης, και η διαχείριση των ακινήτων ως «φιλέτα» από τα οποία το κράτος θα έπαιρνε πόρους, μεγιστοποιώντας τις συνθήκες κερδοφορίας των ιδιωτών, ενίσχυσε σημαντικά τις ιδιωτικές κατασκευαστικές εταιρείες (Souliotis, Sayas, and Maloutas 2014), συγκροτώντας ένα πλαίσιο κερδοσκοπίας και ειδικών όρων γύρω από την αξιοποίηση των ακινήτων (Ευαγγελίδου 2006; Πορτάλιου 2006).

Υπό αυτή την έννοια ο αρχικός ενθουσιασμός γύρω από τους Αγώνες και τη δυνατότητα τους να μετασχηματίσουν την πόλη εγκαταλείφθηκε αρκετά γρήγορα, ενώ λίγα χρόνια αργότερα, ήταν κοινή διαπίστωση ότι η ευκαιρία των αγώνων χάθηκε για την Αθήνα, με τις υποδομές τους να κινδυνεύουν λόγω της εγκατάλειψης (Λιάλιος 2008). Η διαχείριση της μετα-ολυμπιακής πόλης ανέδειξε για πολλούς τις παθογένειες του συστήματος σχεδιασμού και διακυβέρνησης συνολικότερα: έλλειψη προετοιμασίας, ασυνέχεια, απουσία θεσμών και στρατηγικής (Pagonis 2013; Ζέικου 2015; Κλαμπατσέα 2011; Κλουτσινιώτη 2016; Μαρμαράς 2003; Μπελαβίλας 2005; Παγώνης 2005; Πούλιος 2021) [1]. Όλα τα παραπάνω, σε συνδυασμό με την αύξηση των χωροκοινωνικών ανισοτήτων την ίδια περίοδο (Arapoglou 2012; Arapoglou and Sayas 2009) δημιούργησαν ένα κλίμα πολιτικής και κοινωνικής πόλωσης, γεγονός που θα αποτυπωθεί στο διάλογο για το κέντρο της πόλης (Μαλούτας 2013; Samarinis et.al 2011; Καλαντζοπούλου et.al 2011).  Το κέντρο της Αθήνας άλλωστε συνιστά το χώρο όπου θα αποτυπωθούν με πιο έντονο τρόπο γενικότεροι οι δημογραφικοί μετασχηματισμοί και οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης. Άλλωστε, η ελληνική οικονομία είχε μπει σε ύφεση ήδη από το 2008.

Πολιτικές της Περιόδου 2009-2011: Προσπάθειες επανεκκίνησης της πόλης σε μια περίοδο ύφεσης

Η εκλογή του ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση το 2009 εγκαινίασε μια περίοδο έντονου διαλόγου και λήψης σημαντικών πρωτοβουλιών στο πεδίο των αστικών πολιτικών, με επίκεντρο και τον Αθηναϊκό χώρο. Οι μετασχηματισμοί σε επίπεδο πολιτικών αφορούσαν θέματα αστικής διακυβέρνησης, στρατηγικών για την Αθήνα και το δημόσιο χώρο της. Σημαντικό τμήμα των πολιτικών αφορούσε την Μητροπολιτική Αθήνα καθώς και πολιτικές αναβάθμισης και βελτίωσης της εικόνας του κέντρου της πόλης.

Η περίοδος ξεκίνησε με μια πολύ σημαντική θεσμική τομή: την αναδιάταξη των αρμοδιοτήτων του Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων, το οποίο θα μετονομαστεί σε Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής  (ΥΠΕΚΑ), το φθινόπωρο του 2009. Η συγκρότηση ενός νέου φορέα με αρμοδιότητες χωρικού σχεδιασμού και ενέργειας, ο οποίος αναλάμβανε μια δέσμευση για την περιβαλλοντική διάσταση του σχεδιασμού–αποσπασμένου από το πεδίο των υποδομών – δημιούργησε ένα κύμα αισιοδοξίας ανάμεσα στην επιστημονική κοινότητα για τις προοπτικές του σχεδιασμού τόσο  στη χώρα όσο και την Αθήνα (Pagonis 2013; Πολύζος 2019.11.22).

Οι σημαντικότερες πρωτοβουλίες ελήφθησαν στο επίπεδο του Μητροπολιτικού Σχεδιασμού με την εκκίνηση των διαδικασιών για την αναθεώρηση του Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας – Αθήνα Αττική 2014 (ΡΣΑ). Η στρατηγική του ΡΣΑ θα διαμορφωθεί μέσα από «10+1» άξονες προτεραιοτήτων που παρουσιάστηκαν από το ΥΠΕΚΑ τον Ιούλιο του 2011 (ΟΡΣΑ 2011) [2]. Η περιβαλλοντική διάσταση του σχεδιασμού, τα θέματα προστασίας του περιβάλλοντος, περιορισμού της αστικής διάχυσης, της βιώσιμης ανάπτυξης και κινητικότητας βρίσκονταν στον πυρήνα της λογικής των προτάσεων [3]. Η νέα κατάσταση όμως που διαμορφώθηκε από την κρίση άλλαξε τις προτεραιότητες, κάτι που γίνεται ορατό μετά το 2011, γεγονός που εν τέλη επηρέασε και το ίδιο το ΡΣΑ.

Οι δράσεις για την αντιμετώπιση των προβλημάτων του κέντρου της Αθήνας ήταν ένας βασικός άξονας του προγράμματος «Αθήνα-Αττική 2014», αλλά και γενικότερα των δημόσιων πολιτικών που σχεδιάζονται για την Αθήνα την περίοδο 2010-2011 (Καλτσά 2015; 2019.7.11; Πολύζος 2019.11.22).

Εικόνα 1: Ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός ιδεών «Αθήνα Χ4» ήταν από τις πρώτες προσπάθειες που επικεντρώθηκαν σε λύσεις για την ανασυγκρότηση του δημόσιου χώρου στο κέντρο της Αθήνας (Πηγή: ΕΑΧΑ.ΑΕ)

Τις πολιτικές γύρω από το κέντρο της πόλης οφείλουμε να τις δούμε και στο πλαίσιο του ΡΣΑ που είχε μακρόπνοους στόχους αλλά και μια συγκεκριμένη στοχοθεσία για τις κεντρικές περιοχές της πόλης (Πολύζος 2019.11.22). Επί της ουσίας, αποτελούσε ένα σύνολο δράσεων: μελέτες, νομοθετικές πρωτοβουλίες, προτάσεις έργων κ.α. με στόχο τη συνολικότερη αναβάθμιση του κέντρου της πόλης (Πίνακας 1).

Πίνακας 1: Πολιτικές για το κέντρο της Αθήνας 2009-2011 (Πηγή: ιδία επεξεργασία)

Η επιτυχία των παραπάνω πολιτικών ήταν σχετικά περιορισμένη. Η εμβάθυνση της κρίσης και της ύφεσης, η έλλειψη χρηματοδοτήσεων και πόρων αλλά και η αλλαγή κατεύθυνσης σε επίπεδο αστικών πολιτικών λόγω των πολιτικών λιτότητας και του προγράμματος δημοσιονομικής προσαρμογής άλλαξε συνολικότερα τις κατευθύνσεις και τις προτεραιότητες [4].

Εικόνες 2-4: Το πρώτο βραβείο στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό «Rethink Athens» από το γραφείο OKRA. (Πηγή: ΕΑΧΑ.ΑΕ).

Πολιτικές της Περιόδου 2010-2015: Δημοσιονομική προσαρμογή, αντιμετώπιση των κοινωνικών φαινομένων της κρίσης και νέοι ρόλοι για την Τοπική Αυτοδίοικηση.

Η επόμενη περίοδος χαρακτηρίστηκε από την ένταση της ύφεσης και των κοινωνικών επιπτώσεων της. Στο επίπεδο της κεντρικής πολιτικής σκηνής ήταν μια περίοδος αστάθειας, εναλλαγής κυβερνήσεων και πρωθυπουργών. Οι χωρικές πολιτικές άρχισαν να προσαρμόζονται στα δεδομένα της ύφεσης και του προγράμματος δημοσιονομικής προσαρμογής. Οι πρωτοβουλίες και οι δράσεις την ελληνικών κυβερνήσεων για την Αθήνα αυτή την περίοδο εξαρτόνταν σε μεγάλο βαθμό από τις δεσμεύσεις που προέκτυπταν από το πρόγραμμα δημοσιονομικής προσαρμογής που είχε κεντρικό άξονα την ενίσχυση-προσέλκυση επενδύσεων, τις ιδιωτικοποιήσεις και τις περικοπές δαπανών στο δημόσιο τομέα. Σε θεσμικό επίπεδο καταγράφονται πολλαπλές αλλαγές οι οποίες αναλύονται στον Πίνακα 2.

Πίνακας 2:  Θεσμικές πρωτοβουλίες της περιόδου 2010-2014 με έμμεση ή και άμεση σχέση με το χωρικό σχεδιασμό και διακυβέρνηση  (Πηγή: ιδία επεξεργασία)

Ενδεικτικά αναφέρουμε: την κατάργηση δημόσιων οργανισμών υπεύθυνων για το στρατηγικό σχεδιασμό στην Αθήνας (ΟΡΣΑ) και τις αναπλάσεις στο κέντρο της πόλεις (ΕΑΧΑ.ΑΕ) [5]. Την ψήφιση σειράς νομοσχεδίων για την διευκόλυνση και προσέλκυση επενδύσεων [6] . Την ίδρυση του Ταμείου Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου (ΤΑΙΠΕΔ) με το ν.3986/2011. Ειδικά, το ΤΑΙΠΕΔ, μια ανώνυμη εταιρεία ειδικού σκοπού, αποτέλεσε τον κεντρικό θεσμό υπό τον οποίο οργανώθηκε όλο το πλαίσιο των αποκρατικοποιήσεων, και η προώθηση μεγάλων παρεμβάσεων στην Ελλάδα. Οι παραπάνω διαδικασίες ενισχύθηκαν και με ένα ειδικό σύστημα χωρικού σχεδιασμού το οποίο συμπυκνώθηκε μέσα από την ψήφιση του ν.4269/2014 «Χωροταξική και πολεοδομική μεταρρύθμιση – Βιώσιμη ανάπτυξη». Η βασική τομή της μεταρρύθμισης αυτής έγκειται στη θεσμοθέτηση του πολεοδομικού εργαλείου των Ειδικών Χωρικών Σχεδίων (ΕΧΣ) (Γιαννακούρου 2019.6.25; Κλαμπατσέα 2019.10.18; Οικονόμου 2017.9.14; Ζήφου 2018.3.28), που περιγράφονται στο άρθρο 8 του ν.4447/2016. Τα ΕΧΣ συγκροτούν μία νέα μεθοδολογία σχεδιασμού, κατάλληλη για προσέλκυση επενδύσεων και παράλληλη με το συμβατικό πολεοδομικό σχεδιασμό.

Η κριτική στις συγκεκριμένες πρωτοβουλίες ήταν πολύ έντονη.  Νέοι θεσμοί όπως το ΤΑΙΠΕΔ και οι υπερεξουσίες που απέκτησε έφεραν σημαντικές αντιδράσεις και θεωρήθηκαν από αρκετούς ειδικούς ως μηχανισμός εκποίησης και ιδιωτικοποίησης της δημόσιας περιουσίας με αμφίβολα οφέλη. Το νέο σύστημα χωρικού σχεδιασμού με το πλήθος ειδικών εργαλείων, δεν έφερε μια ενιαία στρατηγική παρεμβάσεων και παράλληλα ευνόησε τις ασυνέχειες στο σχεδιασμό.  Το αποτέλεσμα ήταν η ενίσχυση του κατακερματισμού, η δημιουργία «παράλληλων» συστημάτων, οι συγκρούσεις ανάμεσα στα διαφορετικά επίπεδα και τελικά η απουσία μιας ενιαίας στρατηγικής για την πόλη.

Μια άλλη πτυχή των πολιτικών επικεντρώθηκε σε θέματα εγκληματικότητας και ασφάλειας, ιδιαίτερα απέναντι στους μετανάστες που άρχισε να γίνεται αισθητή η παρουσία τους στο κέντρο της πόλης ήδη από την μετα-ολυμπιακή περίοδο. Αν και αιτήματα σχετικά με την «ασφάλεια» προερχόταν αρχικά από περιθωριακές ακροδεξιές ομάδες, σύντομα -όσο εξελισσόταν η κρίση- πέρασαν στην κεντρική πολιτική ατζέντα (Souliotis and Kandylis 2013). Αυτή η μετατόπιση γίνεται ορατή με επιχειρήσεις του Υπουργείου Δημόσιας Τάξης και Προστασίας του Πολιτή, όπως ο «Ξένιος Ζέυς» τον Αύγουστο του 2012, μια επιχείρηση καταπολέμησης της παράνομης μετανάστευσης που οδήγησε σε μια ογκώδη κινητοποίηση της αστυνομίας στο κέντρο της Αθήνας και τις συλλήψεις 7.000 μεταναστών.

Παράλληλα, η περίοδος της ύφεσης έφερε συνολικά τους Δήμους και την Τοπική Αυτοδιοίκηση αντιμέτωπους με μια σειρά νέων προκλήσεων. Η κρίση και οι επιπτώσεις της, οι αλλαγές σε θέματα ευρωπαϊκών χρηματοδοτήσεων καθώς και οι διεθνείς τάσεις σε θέματα τουρισμού, ήταν κάποιοι από τους παράγοντες που οδήγησαν στον μετασχηματισμό του ρόλου των Δήμων και αναβάθμισαν τα πεδία δράσης τους. Χαρακτηριστική για την νέα κατάσταση που διαμορφώνονταν είναι η περίπτωση του Δήμου Αθηναίων. Το 2011, μετά από σχεδόν 25 χρόνια διακυβέρνησης του Δήμου από το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας, τις εκλογές κέρδισε ένας συνδυασμός που προέρχονταν από τον προοδευτικό χώρο, [7] με επικεφαλής τον πρώην Συνήγορο του Πολίτη, Γιώργο Καμίνη, ο οποίος επανεξελέγη και δεύτερη φορά το 2015.

Τα καταστήματα και οι υπηρεσίες επιχειρηματιών μεταναστευτικής προέλευσης αποτελούν ένα από τα βασικά συστατικά του εμπορικού ιστού της Αθήνας και μια από τις πλέον ορατές όψεις της εθνοτικής ποικιλομορφίας της πόλης. Το παρόν κείμενο μελετάει την επιχειρηματικότητα των πολιτών τρίτων χωρών μέσω δύο μεθοδολογικών εργαλείων: τη χαρτογράφηση των καταγεγραμμένων επιχειρήσεων στο μητρώο του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Αθηνών (ΕΒΕΑ), καθώς και τη διεξαγωγή έρευνας πεδίου σε επιλεγμένους δρόμους του κέντρου της Αθήνας. Η έρευνα πεδίου συμπεριέλαβε την επιτόπια καταγραφή επιχειρήσεων στην κλίμακα του δρόμου, καθώς και τη διεξαγωγή ημι-δομημένων συνεντεύξεων με εργαζομένους και ιδιοκτήτες των εν λόγω επιχειρήσεων. Μέσω των διακριτών αυτών εργαλείων προκύπτει μεν ο γνωστός χωροκοινωνικός διαχωρισμός μεταξύ ανατολικού και δυτικού κέντρου πόλης, συνάμα όμως αναδεικνύεται η συνύπαρξη επιχειρήσεων διαφορετικών εθνικοτήτων στην μικρο-κλίμακα του δρόμου, επιχειρήσεις οι οποίες εν τέλει συμβάλλουν στη διατήρηση της εμπορικής ζωτικότητας των υπό μελέτη κεντρικών περιοχών.

Εισαγωγή

Τα καταστήματα και οι υπηρεσίες επιχειρηματιών μεταναστευτικής προέλευσης αποτελούν ένα από τα βασικά συστατικά του εμπορικού ιστού της Αθήνας και μια από τις πλέον ορατές όψεις της εθνοτικής ποικιλομορφίας της πόλης. Καταστηματάρχες από την Κίνα, το Πακιστάν ή το Μπαγκλαντές κάνουν την παρουσία τους στους δρόμους της πόλης ορατή μέσα από τις συγκεκριμένες χωρικές και εμπορικές πρακτικές που ακολουθούν. Τα καταστήματα αυτά αποτελούν ένα προνομιακό σημείο μελέτης του μεταναστευτικού φαινομένου στην πόλη καθώς προκαλούν κρίσιμους συσχετισμούς μεταξύ των τόπων κατοικίας, εργασίας και καθημερινότητας του μεταναστευτικού πληθυσμού. Επιτρέπουν, ακόμα, τη μελέτη των παραπάνω κρίσιμων συσχετισμών σε διαφορετικές χωρικές κλίμακες: από την κλίμακα της πόλης σε αυτήν του δρόμου και αντίστροφα. Καθώς η επιχειρηματικότητα των μεταναστών κινητοποιεί και βασίζεται στη δια-εθνική κινητικότητα ανθρώπων, προϊόντων και πρακτικών, μπορεί επιπρόσθετα να υποστηριχθεί ότι το υπό μελέτη ζήτημα αναδεικνύει τις πολλαπλές διασυνδέσεις μεταξύ τοπικού και παγκόσμιου ή, αλλιώς, φέρνει στο προσκήνιο την «παγκοσμιότητα του τοπικού», όπως την περιγράφει η Doreen Massey (1994:120).

Το κείμενο αναλύει τη χωροθέτηση του εμπορίου των μεταναστών στην Αθήνα μέσω δύο βασικών πηγών δεδομένων. Πρώτον, εστιάζει στο επίπεδο του δήμου Αθήνας μέσω των στοιχείων του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Αθήνας για το 2015. Δεύτερον, εστιάζει στη μελέτη περίπτωσης συγκειμένων δρόμων του κέντρου-πόλης, που χωροθετούνται από το ύψος της πλατείας Βάθης μέχρι τον Άγιο Παντελεήμονα, μέσω πρωτογενών δεδομένων που συλλέχθηκαν κατά τη διάρκεια επιτόπιων καταγραφών της εμπορικής δραστηριότητας, για την ίδια χρονιά [1].

Εικόνες 1 & 2: Επιχειρήσεις στην περιοχή μελέτης

Πηγή: Έρευνα πεδίου, Ερευνητικό Πρόγραμμα «Γεωγραφίες εθνοτικού εμπορίου», Ι. Πολύζου, Γαλλική Σχολή Αθηνών, 2015-2017

Μεθοδολογικά, οι δύο αυτές πηγές δεδομένων θα χαρτογραφήσουν υφιστάμενες διαφοροποιήσεις στην κλίμακα του δήμου, ενώ παράλληλα θα αναδείξουν την εθνοτική ποικιλομορφία του κέντρου πόλης στην κλίμακα του δρόμου. Η συγκεκριμένη μεθοδολογική προσέγγιση που εστιάζει στη μικρή χωρική κλίμακα (γειτονιές, οικοδομικά τετράγωνα, εστίαση σε συγκεκριμένους δρόμους), επιτρέπει την ανάλυση των συσχετισμών μεταξύ του χώρου, των πρακτικών εγκατάστασης των μεταναστών, καθώς και των ευρύτερων χωρικών δυναμικών που αναπτύσσονται στον εμπορικό ιστό της πόλης (Hall, 2013).

Χωροθέτηση των επιχειρήσεων ανά υπηκοότητα και είδος δραστηριότητας στο Δήμο Αθηναίων

Τα στοιχεία για τις 2.057 εγγεγραμμένες επιχειρήσεις του μητρώου του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Αθηνών για το 2015 επιτρέπουν την ανάλυση της χωροθέτησης των επιχειρήσεων των αλλοδαπών ανά εθνικότητα και είδος δραστηριότητας. Ενώ το 55% του δείγματος αφορά επιχειρηματική δραστηριότητα υπηκόων ΕΕ και Β. Αμερικής, 40% των επιχειρήσεων ανήκουν σε εμπόρους τρίτων χωρών.

Ειδικότερα, από την επεξεργασία και χαρτογράφηση των δεδομένων προκύπτει ότι οι επιχειρήσεις των υπηκόων ΕΕ και Βόρειας Αμερικής συγκεντρώνονται στις περιοχές Κολωνάκι, Ευαγγελισμός, Παγκράτι, Ιλίσια, εκατέρωθεν των αξόνων Βασιλίσσης Σοφίας, Πανεπιστημίου, Ακαδημίας και Σταδίου. Οι επιχειρήσεις των υπηκόων βαλκανικών χωρών και χωρών πρώην ΕΣΔΔ συγκεντρώνονται γύρω από την περιοχή της Ομόνοιας, με έμφαση στις πλατείες Καραΐσκάκη, Βάθης και Αττικής. Οι επιχειρήσεις των υπηκόων Κίνας, Πακιστάν, Μπανγκλαντές και άλλων ασιατικών χωρών χωροθετούνται στην περιοχή Ομόνοια – Γεράνι, σε ένα τμήμα της περιοχής του Μεταξουργείου, καθώς και διάχυτα στις περιοχές που βρίσκονται δυτικά της Πατησίων. Οι επιχειρήσεις των μεταναστών από χώρες της Μέσης Ανατολής (Αφγανιστάν, Ιράν, Ιράκ, Τουρκία, Συρία, Λίβανος, κλπ) εντοπίζονται στο κέντρο πόλης και δυτικά της Πατησίων. Όσον αφορά τους επιχειρηματίες από αφρικανικές χώρες προκύπτει μια μεγαλύτερη συγκέντρωση στην περιοχή της Κυψέλης και της πλατείας Αμερικής.

Πίνακας 1: Ομαδοποιήσεις χωρών προέλευσης ανά αριθμό επιχειρήσεων στον Δήμο Αθήνας [2].

Πηγή: Επεξεργασία μητρώου ΕΒΕΑ, 2015, Έρευνα πεδίου, Ερευνητικό Πρόγραμμα «Γεωγραφίες εθνοτικού εμπορίου», Ι. Πολύζου, Γαλλική Σχολή Αθηνών, 2015-2017

Χάρτης 1: Κατανομή επιχειρήσεων αλλοδαπών στον Δήμο Αθήνας: ομαδοποιήσεις χωρών προέλευσης

Πηγή: Επεξεργασία Μητρώου ΕΒΕΑ, 2015, Έρευνα πεδίου, Ερευνητικό Πρόγραμμα «Γεωγραφίες εθνοτικού εμπορίου», Ι. Πολύζου, Γαλλική Σχολή Αθηνών, 2015-2017

Από την κατανομή των επιχειρήσεων στις δύο ευρύτερες κατηγορίες (Χάρτης 2)  – υπήκοοι τρίτων χωρών και υπήκοοι ΕΕ και Β. Αμερικής – φαίνεται να προκύπτει ο γνωστός χωρο-κοινωνικός διαχωρισμός μεταξύ της δυτικής και της ανατολικής Αθήνας: οι επιχειρήσεις μεταναστών βρίσκονται διάχυτες, αλλά εμφανώς χωροθετημένες στα δυτικά της πόλης. Αντίθετα, οι λοιπές επιχειρήσεις χωροθετούνται, σύμφωνα πάντα με τα συγκεκριμένα στοιχεία, στην ανατολική Αθήνα.

Χάρτης 2: Κατανομή επιχειρήσεων αλλοδαπών στον Δήμο Αθήνας:  υπήκοοι τρίτων χωρών και υπήκοοι ΕΕ και Β. Αμερικής

Πηγή: Επεξεργασία Μητρώου ΕΒΕΑ, 2015, Έρευνα πεδίου, Ερευνητικό Πρόγραμμα «Γεωγραφίες εθνοτικού εμπορίου», Ι. Πολύζου, Γαλλική Σχολή Αθηνών, 2015-2017

Αναφορικά με την επιχειρηματική εξειδίκευση ανά τύπο δραστηριότητας (ΣΤΑΚΟΔ), οι υπήκοοι ΕΕ και Β. Αμερικής υπερτερούν στους εξειδικευμένους κλάδους των χρηματοπιστωτικών δραστηριοτήτων, των εταιρειών παροχής ηλεκτρικού ρεύματος και Φ.Α., της διαχείρισης ακίνητης περιουσίας, καθώς και στον κλάδο των επιστημονικών ή τεχνικών δραστηριοτήτων. Οι υπήκοοι τρίτων χωρών παρουσιάζουν υψηλότερη συγκέντρωση στον κλάδο του χονδρικού και λιανικού εμπορίου, ενώ – αναλογικά με τον συνολικό αριθμό τους – υπερτερούν ελαφρώς στον κλάδο των κατασκευών.

Πίνακας 2: Ομαδοποιήσεις επιχειρηματικών δραστηριοτήτων σύμφωνα με την Στατιστική Ταξινόμηση Οικονομικών Δραστηριοτήτων (ΣΤΑΚΟΔ 2008) και ανά εθνικότητα

Πηγή: Επεξεργασία Μητρώου ΕΒΕΑ, 2015, Έρευνα πεδίου, Ερευνητικό Πρόγραμμα «Γεωγραφίες εθνοτικού εμπορίου», Ι. Πολύζου, Γαλλική Σχολή Αθηνών, 2015-2017

Διερεύνηση της επιχειρηματικότητας των μεταναστών στην κλίμακα του δρόμου

Προκειμένου να αναδειχθεί η συσχέτιση μεταξύ των χωρικών δυναμικών και των επιχειρηματικών συγκεντρώσεων, διενεργήθηκε έρευνα πεδίου στο ευρύτερο κέντρο πόλης κατά το χρονικό διάστημα 2015-2017. Για το συγκεκριμένο άρθρο, μεταξύ των 28 δρόμων που μελετήθηκαν από το ερευνητικό πρόγραμμα, επελέγη η περιοχή που εκτείνεται από την πλατεία Βάθης μέχρι και τον Άγιο Παντελεήμονα, με κύριο άξονα την οδό Αχαρνών [3] . Η περιοχή συγκεντρώνει έντονη πυκνότητα επιχειρήσεων διαφορετικών εθνικοτήτων, καθώς και μια πληθώρα επιχειρήσεων διαφορετικών κλάδων δραστηριότητας. Πρόκειται για μια κατεξοχήν περιοχή κατοικίας μεταναστών του κέντρου πόλης, με αποτέλεσμα τη συνεπακόλουθή ανάπτυξη επιχειρήσεων προσανατολισμένων σε μια τοπική πελατεία (μίνι μάρκετ, υπηρεσίες αποστολής χρημάτων, κ.α.). Ακόμα, το συγκεκριμένο τμήμα της πόλης, από την έναρξη της προσφυγικής κρίσης του 2015, διαμορφώθηκε ως ένα από τα κεντρικά σημεία αναφοράς και διέλευσης των νεοαφιχθέτων και μετακινούμενων προσφύγων ή αιτούντων άσυλο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη στήριξη των υφιστάμενων επιχειρήσεων, τη διεύρυνση της πελατείας και την ανάπτυξη νέων πρακτικών (βλ. πώληση είδη προσωρινής διαμονής, εργασία Σύρων προσφύγων ως πωλητών, κ.α.). Επιπλέον, στη συγκεκριμένη αυτή περιοχή εντοπίζεται έντονη κινητικότητα τόσο λόγω της καλής συνδεσιμότητας που προσφέρει η στάση του ηλεκτρικού της πλατείας Βικτωρίας, όσο και λόγω της ύπαρξης συλλογικοτήτων, δομών υποστήριξης και μη κυβερνητικών οργανώσεων που ενισχύθηκαν από το 2015.

Η ατελής μεταρρύθμιση: Ρύθμιση του χώρου στην Αθήνα της Μεταπολίτευσης 1978-1985

Το κείμενο εξετάζει τις προσπάθειες ρύθμισης του χώρου στην Αθήνα τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, εστιάζοντας στις χωρικές πολιτικές την περίοδο 1978-1985. Η έρευνα επικεντρώνεται σε θέματα πολιτικών και διακυβέρνησης υπό ένα τριπλό πρίσμα: Μελετά αρχικά το «δομικό πλαίσιο» (structural context) δηλαδή τους ευρύτερους οικονομικούς και κοινωνικούς παράγοντες που επηρεάζουν τα συστήματα διακυβέρνησης. Κατά δεύτερον, το πολιτιστικό πλαίσιο (cultural context), δηλαδή τις «εθνικές» ιδιαιτερότητες και θεσμικές παραδόσεις που εμπεριέχονται στα συστήματα διακυβέρνησης και τα διαμορφώνουν. Τέλος, εξετάζει το ρόλο της πολιτικής (political actors), των πολιτικών κομμάτων, των τοπικών ομάδων πίεσης και κινημάτων [1]. Στην ανάλυση που ακολουθεί, υποστηρίζουμε ότι η σχέση και η αλληλεπίδραση ανάμεσα στους τρεις παραπάνω τομείς διαμορφώνουν όλο το πλαίσιο της διακυβέρνησης και κατ’ επέκταση τις χωρικές πολιτικές στην Αθήνα.

Τα ερωτήματα που τίθενται είναι τα ακόλουθα: Ποιοι ήταν οι παράγοντες που καθόρισαν τις «επιτυχίες και τις αποτυχίες» των χωρικών πολιτικών στην Αθήνα; Πώς αυτοί σχετίζονται με το γενικότερο σύστημα διακυβέρνησης της πόλης; Ποιος ο ρόλος των πολιτικών υποκειμένων; Και πώς επηρεάζουν τις αστικές πολιτικές;

Η κληρονομιά της Χούντας και το «Πρόβλημα» Αθήνα

Η Αθήνα θα μπει στη δεκαετία του 1970 κουβαλώντας όλη την κληρονομιά του μοντέλου της μεταπολεμικής αστικοποίησης, η οποία θα ολοκληρωθεί την περίοδο της επταετίας. Ουσιαστικά, η Χούντα θα συνεχίσει και θα ενισχύσει την ίδια πολιτική μεγέθυνσης και ενίσχυσης της οικοδομικής δραστηριότητας (Πρεβελάκης, 2001; Παπαγιάννης, 2019; Οικονόμου, 2002; Φιλιππίδης, 1990) [2]. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 το λεκανοπέδιο της Αθήνας θα έχει σχεδόν πλήρως αστικοποιηθεί, με μια ιδιαίτερη πύκνωση της δόμησης στο κέντρο της πόλης (Αβδελίδη, 2010). Η διόγκωση των κεντρικών περιοχών σταδιακά οδηγεί στον κορεσμό και την περιβαλλοντική υποβάθμιση. Παράλληλα, γενικεύεται η χρήση του ΙΧ, δημιουργώντας έντονα προβλήματα συμφόρησης και ενισχύοντας την ατμοσφαιρική ρύπανση (Ρωμανός, 2004; Πρεβελάκης, 2001). Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, η Αθήνα αρχίζει να χάνει την ελκυστικότητά της και έτσι ξεκινάει η πρώτη «έξοδος» προς τα προάστια της πόλης και τις, μέχρι τότε, περιοχές παραθερισμού. Οι τάσεις αυτές θα υποστηριχθούν και από το θεσμικό πλαίσιο την περίοδο της Χούντας. Με τον Αναγκαστικό Νόμο 395/68 θα αυξηθούν οι συντελεστές κατά 30%, γεγονός που θα δώσει το πράσινο φως, όπως αναφέρει ο Γιώργος Σαρηγιάννης, για την αστικοποίηση των προαστίων και των παράκτιων περιοχών της Αττικής, μετά και από πιέσεις κύκλων εργολάβων και ιδιοκτητών γης (Σαρηγιάννης, 2000) [3]. Με την αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1974, τα προβλήματα που είχαν δημιουργηθεί με το συγκεκριμένο μοντέλο ανάπτυξης στην Αθήνα και στις άλλες ελληνικές πόλεις ήταν πλέον ευδιάκριτα.  Η ατμοσφαιρική ρύπανση, το κυκλοφοριακό και γενικότερα το πολεοδομικό ζήτημα αρχίζει να παίρνει κεντρική θέση στο δημόσιο διάλογο (Πρεβελάκης, 1984) [4], ενώ μια σειρά φυσικών καταστροφών, όπως οι πλημμύρες του 1977, θα εντείνουν τις πολιτικές πιέσεις για λήψη μέτρων [5]. Ήταν βέβαια αμφίβολο για πολλούς εκείνη την περίοδο, αν η Νέα Δημοκρατία ήταν διατεθειμένη να αναλάβει το πολιτικό κόστος τέτοιων πρωτοβουλιών (Παπαγιάννης, 2019.04.08; ΑΝΤΙ, 1980). Κατά την περίοδο 1978-1980, ο Στέφανος Μάνος διαδέχεται τον Κυπριανό Μπίρη στη θέση του Υφυπουργού Δημοσίων Έργων. Τη δεκαετία του 1980, επί διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, ο Αντώνης Τρίτσης διετέλεσε Υπουργός Χωροταξίας, Οικισμού και Περιβάλλοντος (ΧΟΠ).

Οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες σε επίπεδο πολιτικής γης που έγιναν στις δύο αυτές, διαφορετικές όσο αφορά στη διακυβέρνηση της χώρας περιόδους, του Στέφανου Μάνου και του Αντώνη Τρίτση αντίστοιχα, είναι εξίσου σημαντικές. Η μελέτη των μεταρρυθμίσεων που εισήγαγε κάθε υφυπουργός, καθώς και των αιτιών που οδήγησαν στην αποτυχία τους, θα μας οδηγήσουν σε σημαντικά συμπεράσματα όσο αφορά στο σύστημα διακυβέρνησης, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνονται οι αστικές πολιτικές στην Αθήνα (Πούλιος, 2021).

Εικόνα 1: Το εξώφυλλο του περιοδικού ΑΝΤΙ, τεύχος 156 (1980) με αφιέρωμα στο «Πρόβλημα Αθήνα»

Προσπάθειες ρύθμισης του χώρου στην Αθήνα (1978-1980)

Όταν ανέλαβε υφυπουργός ο Στέφανος Μάνος, τον Ιανουάριο του 1977, οι πολιτικές για την ρύθμιση του χώρου στην Αθήνα διαμορφώνονταν κυρίως σε κεντρικό επίπεδο, μέσω του Υπουργείου Δημοσίων Έργων. Το συγκεντρωτικό αυτό σύστημα είχε θεσμοθετηθεί και από το Σύνταγμα του 1974 όπου δίνονταν αρμοδιότητες σε θέματα πολεοδομικού και χωρικού σχεδιασμού στην κεντρική κυβέρνηση. Η δουλειά του Υπουργείου μέχρι και τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, όπως χαρακτηριστικά σχολιάζει ο Πρεβελάκης (2001:53), ήταν «σχεδόν απόλυτα αποσχυσχετισμένη από την πρακτική» που ρυθμιζόταν από τις δυνάμεις της αγοράς και τα οποιαδήποτε μικρά και μεγάλα συμφέροντα (Σαρηγιάννης, 2000; Φιλιππίδης, 1990; Βοϊβόνδα κ.α., 1977). Όπως ο ίδιος ο Μάνος σχολιάζει, η δουλειά του υφυπουργού ήταν να «μετακινεί δρόμους» και να τροποποιεί το ρυμοτομικό σχέδιο (Μάνος 2018.03.10).

Η πολιτική που ακολούθησε, επικουρούμενος από μια ομάδα νέων συμβούλων που είχαν επιστρέψει από το εξωτερικό, είχε έντονα τα στοιχεία του νεωτερισμού και του εκσυγχρονισμού [6]: Ολοκλήρωσε το Ρυθμιστικό της Αθήνας, που ήταν σε εκκρεμότητα από το 1972. Περιέλαβε Σχέδια Δράσης που στόχευαν στην αναβάθμιση επιμέρους περιοχών. Τέλος, και ίσως το πιο σημαντικό, νομοθέτησε μια νέα πολιτική γης που θα περιόριζε την κερδοσκοπία και θα προστάτευε την αρχιτεκτονική κληρονομιά, θέτοντας ταυτόχρονα νέους όρους για τον σχεδιασμό (Ρωμανός, 2004; Πρεβελάκης, 2001; 1984; Μάνος 2018.03.10).

Το Ρυθμιστικό της Αθήνας θα συνταχτεί από το Υπουργείο ΧΟΠ κατά την περίοδο που εξετάζουμε. Το Σχέδιο-Πλαίσιο «Πρωτεύουσα 2000» ήταν ένα σχέδιο κατευθύνσεων, στα πλαίσια της εθνικής χωροταξικής πολιτικής, η οποία είχε ως βασικό της στόχο την αποσυμφόρηση της Αθήνας και δευτερευόντως της Θεσσαλονίκης, όπως είχε διατυπωθεί από το Εθνικό Συμβούλιο Χωροταξίας και Περιβάλλοντος το 1979 (Ρωμανός 2004). Πέρα από αυτή τη βασική αρχή, το Σχέδιο «Πρωτεύουσα 2000», σύμφωνα με τον Πρεβελάκη (2001), δεν παρουσίαζε κάποιον ιδιαίτερο βαθμό πρωτοτυπίας. Έθετε όμως κάποιες σημαντικές κατευθύνσεις σε θέματα συγκοινωνιακών υποδομών όπως το Μετρό, νέους συγκοινωνιακούς άξονες και το αεροδρόμιο στα Σπάτα.

Χάρτης 1: Τα εννιά διαμερίσματα του Σχεδίου «Πρωτεύουσα 2000» όπου διακρίνονται οι πληθυσμιακές πυκνώσεις. Το Ρυθμιστικό του Μάνου στηριζόταν στην ανάπτυξη της Αθήνας πάνω σε εννιά διοικητικές-γεωγραφικές ενότητες όπου θα αποτελούσαν και τα κέντρα ένταξης νέων δραστηριοτήτων και χρήσεων

Πηγή: Πρεβελάκης, 2001

Τα Σχέδια Δράσης για την αναβάθμιση επιμέρους περιοχών αποτελούσαν παρεμβάσεις αστικών αναπλάσεων που ξεκίνησαν να εφαρμόζονται εκείνη την περίοδο, όπως για παράδειγμα πεζοδρομήσεις. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει η πεζοδρόμηση της Βουκουρεστίου, και κυρίως η συνολική ανάπλαση της Πλάκας, διαδικασία που θα ολοκληρωθεί το 1986.

Οι πιο σημαντικές πρωτοβουλίες σε επίπεδο αστικών πολιτικών πάρθηκαν στον τομέα της μεταρρύθμισης του χωρικού σχεδιασμού, γεγονός που είχε άμεσες επιπτώσεις στην Αθήνα. Συγκεκριμένα, το 1979 υλοποιείται η απόφαση για μείωση των συντελεστών δόμησης, σε μερικές περιπτώσεις της τάξης του 30% (Μάνος 2018.03.10), και υιοθετείται η υποχρέωση δημιουργίας χώρων στάθμευσης στα υπόγεια των πολυκατοικιών (Πρεβελάκης, 1984). Βέβαια ο πιο καθοριστικός νόμος της περιόδου ήταν ο ν.947/79 «Περί οικιστικών περιοχών». Ο νόμος προσπαθούσε να ρυθμίσει ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα του ελληνικού συστήματος χωρικού σχεδιασμού: τον τρόπο με τον οποίο οικιστικές περιοχές εντάσσονταν στο σχέδιο πόλης. Σε αντίθεση με το παρελθόν, όπου η διαδικασία αυτή γινόταν με ένα μεγάλο βαθμό αυθαιρεσίας και υπό τις πιέσεις διάφορων συμφερόντων, ο νόμος περιγράφει ένα εντελώς διαφορετικό πλαίσιο. Σύμφωνα με το νόμο, θα έπρεπε να υπάρχει συγκεκριμένη μελέτη που να δικαιολογεί την επέκταση, ενώ οι ανάγκες σε υποδομές θα καλύπτονταν από την εισφορά σε γη και σε χρήμα των ίδιων των ιδιοκτητών. Οι αντιδράσεις για το νόμο ήταν ραγδαίες, από διάφορα δίκτυα ιδιοκτητών, κατασκευαστών κ.α., με αποτέλεσμα ο ίδιος ο Στέφανος Μάνος να αναγκαστεί σε παραίτηση και η εφαρμογή του νόμου να παγώσει από την κυβέρνηση και τον νέο Υπουργό ΧΟΠ. Ενώ η επόμενη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ άρχισε να επεξεργάζεται ένα νέο Ρυθμιστικό.

Εικόνα 2: Εξώφυλλο του περιοδικού «Επίκαιρα» αφιερωμένο στο Χωροταξικό του Στέφανου Μάνου. Η αντιμετώπιση του νεαρού τότε πολιτικού σαν «ανώριμου» που «στοχεύει τις ιδιοκτησίες του κόσμου» θα αποτελέσει ένα παράδειγμα αντιπολιτευτικού λόγου γύρω από τις προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις

Πηγή: Πρεβελάκης, 2001

Αστικές πολιτικές την περίοδο της πρώτης διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ (1981-1985)

Το ΠΑΣΟΚ θα έρθει στην εξουσία τον Οκτώβριο του 1981, ενισχύοντας τις δημοκρατικές τομές που λάμβαναν ήδη χώρα και την πολιτική ενίσχυσης των εισοδημάτων, στηριζόμενο σε μια σοσιαλιστικού τύπου στρατηγική και ένα εναλλακτικό οικονομικό σχέδιο σε σχέση με αυτό της Νέας Δημοκρατίας (Καζάκος, 2007; Close, 2006).

Κεντρικό στοιχείο αυτής της στρατηγικής ήταν η ενίσχυση της επαρχίας μέσω πολιτικών αποκέντρωσης και η αποσυμφόρηση της Αθήνας (Souliotis 2013). Η πολιτική αυτή, που τη βλέπουμε να είναι κυρίαρχη ήδη από την περίοδο του Μάνου, συνδέεται με μια «διάχυτη εχθρότητα σε σχέση με την Αθήνα» (Πυργιώτης, 2019.07.24). Την άποψη αυτή την υιοθετούσαν σχεδόν το σύνολο των Ελλήνων πολεοδόμων εκείνη την περίοδο (Πρεβελάκης, 2001) και ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στα κόμματα της Αριστεράς. Ιδιαίτερα για την Αριστερά (ΠΑΣΟΚ και τα δύο κομμουνιστικά κόμματα) το φαινόμενο της «αστυφιλίας» – της μεγέθυνσης της Αθήνας – συνδεόταν πάντα με τις πολιτικές ελέγχου του μετεμφυλιακού κράτους και της δεξιάς στην Ελλάδα, καθώς και με τη διαμόρφωση των ιδιαίτερων οικονομικών συμφερόντων γύρω από την κτηματαγορά (Σαρηγιάννης, 2000; Βαϊου και Χατζημιχάλης, 2012).

Έτσι, το ΠΑΣΟΚ θα υιοθετήσει μια σειρά πολιτικών και μια σειρά κατευθύνσεων που στόχο έχουν την καταπολέμηση του «υδροκεφαλισμού» της πρωτεύουσας. Αυτό σήμαινε λιγότερες υποδομές για την πόλη και περιορισμός των οικονομικών δραστηριοτήτων. Έτσι με τον ν. 2601/1984 θα απαγορευτεί η χωροθέτηση βιομηχανιών εντός της Αττικής (Coccossis et al., 2003). Ενώ το νέο Ρυθμιστικό δε θα συμπεριλάβει μεγάλες υποδομές όπως το αεροδρόμιο των Σπάτων και το Μετρό (Hastaoglou et al. 1987; Souliotis et al., 2014). Γενικότερα, θα ακολουθήσει μια λογική συγκράτησης της ανάπτυξης της πόλης (Ρωμανός, 2004). Οι συγκεκριμένες απόψεις αποτελούσαν και θέσεις του Αντώνη Τρίτση, πολεοδόμου, βουλευτή του ΠΑΣΟΚ και κεντρικής προσωπικότητας που καθόρισε τη χάραξη χωρικών πολιτικών κατά την διάρκεια της πρώτης κυβέρνησης του Ανδρέα Παπανδρέου. Η περίοδος του Τρίτση θα χαρακτηριστεί από τη γενίκευση των μεταρρυθμίσεων και την προσπάθεια ρύθμισης του χώρου σε όλη την επικράτεια. Οι σημαντικότερες τομές της περιόδου ήταν η ψήφιση του νέου οικιστικού νόμου ν. 1337/1983, το Ρυθμιστικό της Αθήνας 1515/85 και η ίδρυση του Οργανισμού Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας (ΟΡΣΑ).

Εικόνα 3: Φυλλάδιο του ΥΧΟΠ για το Ρυθμιστικό του 1983

Πηγή: Γραφείο Παπαγιάννη

Το κείμενο παρουσιάζει μια παραγνωρισμένη πτυχή του παρελθόντος της πόλης της Αθήνας. Ουσιαστικά, πρόκειται για μια απόπειρα να εξηγήσω μια νέα κατηγορία ιστορικού τόπου: εκείνη του τόπου υγείας.  Για να αναλύσω την ιδιαιτερότητα και τα ιστορικά χαρακτηριστικά που συνηγορούν υπέρ των ιστορικών τόπων, θα αναφερθώ συνοπτικά στην ιστορία ίδρυσης σανατορίων στις παρυφές της Πεντέλης και στη θεωρία της ιατρικής κλιματολογίας που υπέδειξε συγκεκριμένους τόπους ως λιγότερο ή περισσότερο κατάλληλους για την ίαση των φυματικών.

Από τα τέλη του 19^ου αι. ως τον Μεσοπόλεμο ευκατάστατοι φυματικοί παραθέριζαν στο εξοχικό Μαρούσι σε μία προσπάθεια να θεραπευτούν από το ευεργετικό φυσικό περιβάλλον. Αργότερα, αυτή η πρακτική θα επισύρει το ενδιαφέρον μεμονωμένων γιατρών, ευεργετών και επενδυτικών σχημάτων. Όλοι αποσκοπούσαν στη δημιουργία μεγάλων νοσοκομειακών υποδομών στο καταπράσινο βουνό της Πεντέλης. Πολλά από αυτά τα σανατόρια μετατράπηκαν σε γενικά κρατικά νοσοκομεία στα μεταπολεμικά χρόνια, έχοντας απεκδυθεί πλήρως την ιστορική ταυτότητά τους. Σήμερα ελάχιστοι κάτοικοι του Αμαρουσίου και των Μελισσίων θυμούνται ακόμη αυτές τις ιστορίες. Στόχος του λήμματος είναι να συζητήσει μια νέα περίπτωση διατήρησης της μνήμης μέσα στον αστικό χώρο −μέσω της διαδικασίας της αποκατάστασης ιστορικών κτηρίων− και επομένως αποφυγής της λήθης για τα κτήρια αυτά. Επίσης, στόχος είναι να κατατεθούν μερικές προτάσεις διατήρησης της μνήμης με αφορμή την ανάδειξη ενός νοσοκομειακού συγκροτήματος στη Βαρκελώνη και την αποκατάσταση ενός σανατορίου στο Βέλγιο.

Η ανάδειξη της ιστορικής διαδρομής αυτών των μεγάλων συγκροτημάτων μπορεί να μεταβάλλει ριζικά τη σχέση των Αθηναίων και των κατοίκων της Πεντέλης με το δασικό περιβάλλον, το οποίο βιαστικά χαρακτηρίζεται ως μη ιστορικό. Ακόμη οι ιστορίες φωτίζουν το παρελθόν μιας αστικής περιοχής, η οποία περιγράφεται ως σύγχρονο και ανιστορικό προάστιο. Τέλος, στόχος του κειμένου είναι να δείξει πως η μελέτη των αρχειακών τεκμηρίων μπορεί να αποκαλύψει λησμονημένους τόπους και ιστορίες που διαφεύγουν της ματιάς των ιστορικών, όπως εκείνες της περίθαλψης των ασθενών.

Οι θεραπευτικοί τόποι

Η πρόσληψη των βιομηχανικών εγκαταστάσεων ως τμημάτων της αρχιτεκτονικής και ιστορικής κληρονομιάς των νεότερων κοινωνιών υπήρξε αποτέλεσμα των επιστημονικών διεργασιών και συζητήσεων, που ενσωμάτωσε μεταπολεμικά η βιομηχανική αρχαιολογία. Πρόκειται για ένα πεδίο καταγραφής, μελέτης και διατήρησης των καταλοίπων των παραγωγικών δραστηριοτήτων παλαιών και νεότερων κοινωνιών. Η ανάγκη για έρευνα και κατανόηση των μικρών και μεγάλων οικονομικών διαδικασιών οδήγησε στο αίτημα για τη διατήρηση των υλικών καταλοίπων και αργότερα των άυλων αποτυπώσεων στα αποθετήρια μνήμης. Αυτή τη διεύρυνση των ερωτημάτων πέρα από τα στενά όρια της τεχνικής εξέλιξης αποτύπωσε ο ορισμός του Jacques Pinard το 1985: «Η βιομηχανική αρχαιολογία επιδιώκει να δημιουργήσει λοιπόν κάτι περισσότερο από μια ιστορία των επιστημών και των τεχνικών, θέλοντας να αναπλάσει, με αφετηρία συγκεκριμένα στοιχεία, όλο εκείνον τον υλικό και ανθρώπινο χώρο που περιβάλλει μια κοινωνία» (Pinard, 1991:11). Αυτό το νέο πεδίο συζήτησης υπήρξε η αφορμή για να εμφανιστεί στην Ελλάδα στο τέλος της δεκαετίας του 1980 η τάση της διατήρησης αρκετών βιομηχανικών εγκαταστάσεων και της ανάδειξης τους μέσω διαφορετικών προγραμμάτων αποκατάστασης.

Αυτό το κείμενο δεν θα ασχοληθεί με τη βιομηχανική κληρονομιά. Μέσω αυτού του παραδείγματος αναζητώ απαντήσεις στο ερώτημα γιατί οι εγκαταστάσεις που αφορούν τη δημόσια υγεία και την περίθαλψη των πολιτών διαφεύγουν της ένταξης στα μνημεία νεότερης αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Μολονότι οι αρχιτέκτονες αναφέρονται σε αυτά και μελετούν τους δημιουργούς τους, η αδιάλειπτη λειτουργία μέσα στα ίδια κελύφη οδηγεί σε ακούσια μάλλον αποσιώπηση του παρελθόντος τους και τελικά σε συλλογική λήθη. Λίγοι πολίτες μπορούν να αναφερθούν σε γεγονότα ή πρόσωπα που συνδέθηκαν με τα ελληνικά νοσοκομεία και τις δομές περίθαλψης. Με την αναφορά μου στη βιομηχανική αρχαιολογία θέλησα να υπενθυμίσω ότι σε άλλες περιπτώσεις τα επίμονα ερωτήματα της επιστημονικής κοινότητας συνέβαλαν στην ένταξη μιας κατηγορίας χρηστικών κατασκευών στη σφαίρα των νεότερων ιστορικών μνημείων. Οι λιγοστές μελέτες για τις ιστορικές διαδρομές των ελληνικών νοσοκομείων, η απουσία συγκροτημένων αρχειακών συνόλων με διοικητικές, οικονομικές, και λειτουργικές πληροφορίες οδήγησαν σε μια μακρά λήθη τα προηγούμενα χρόνια. Αγνοούμε δηλαδή σε πολλές περιπτώσεις τις ειδικές συνθήκες, τα κρατικά προγράμματα δημόσιας υγείας, τις κοινωνικές ανάγκες μέσα από τις οποίες γεννήθηκαν αυτοί οι οργανισμοί περίθαλψης.

Μέσα από τη μελέτη ενός τέτοιου ιστορικού παραδείγματος, θα προσπαθήσω να αναδείξω μια ιδιαίτερη περίπτωση όχι ιστορικών νοσοκομειακών ιδρυμάτων αλλά περισσότερο ενός ευρύτερου λησμονημένου τόπου υγείας. Στη διδακτορική διατριβή μου χρησιμοποίησα τον όρο ‘θεραπευτικοί τόποι’ για να εξηγήσω την ιατρική πρακτική του 19^ου αι., σύμφωνα με την οποία το κλίμα διάφορων οικισμών ανά την υφήλιο χαρακτηριζόταν ως ιαματικό για ορισμένες παθήσεις (Στογιαννίδης, 2016: 50-73). Στις αρχές του 19^ου αι. οι γιατροί στα Βρετανικά Νησιά αναζητούσαν θεραπεία για μια διαδεδομένη νόσο μεταξύ των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Η φυματίωση πρόσβαλε τους νεαρούς φοιτητές, καλλιτέχνες και συγγραφείς. Εφόσον οι εύποροι αστοί μπορούσαν να καταβάλλουν τα έξοδα της ιατρικής επίσκεψης και περίθαλψης, οι γιατροί αναζήτησαν θεραπευτικά μέσα προσαρμοσμένα στις οικονομικές δυνατότητες αυτών των κοινωνικών ομάδων. Οι πρώτες ιδέες περιλάμβαναν την αποστολή νεαρών φυματικών στην εύκρατη Μεσόγειο (κεντρική Ιταλία, νότια Γαλλία, Επτάνησα). Αποτύπωναν τις σκέψεις τους σε πραγματείες, στις οποίες περιέγραφαν το φυσικό περιβάλλον (χλωρίδα, πανίδα, κλίμα) αυτών των περιοχών (Clark, 1820; Clark, 1829; Fisk, 1907; Johnson, 1890; Matthews, 1835; Weber & Weber, 1907)

Σύντομα, παρατήρησαν ότι ο συνδυασμός της πλούσιας διατροφής με τις κλιματικές συνθήκες του ευρωπαϊκού νότου οδηγούσαν σε πρόσκαιρη ανάκαμψη της υγείας των ασθενών. Καθώς οι γιατροί συγκέντρωναν περισσότερα ενθαρρυντικά δεδομένα για τα μεσογειακά κλίματα οδηγήθηκαν σε μια επιστημονική θεωρία, η οποία έμεινε γνωστή ως ιατρική κλιματολογία. Ισχυρίζονταν δηλαδή ότι ειδικές κλιματικές συνθήκες μπορούσαν να καταπολεμήσουν τη νόσο της φυματίωσης και να παρατείνουν τον βίο των φορέων. Η θεωρία διαδόθηκε σε τέτοιο βαθμό, ώστε ορισμένοι γιατροί να ισχυρίζονται ότι οι κλιματικές συνθήκες της Μεσογείου μπορούν να διαμορφωθούν τεχνητά σε διάφορα γεωγραφικά σημεία της υφηλίου. Έτσι, άρχισαν να προτείνουν τρόπους για να μειώσουν την εσωτερική υγρασία και να αυξήσουν τη φωτεινότητα των κτισμάτων, στα οποία θα περιέθαλπαν τους φυματικούς. Ένας από τους πιο γνωστούς υπερασπιστές αυτών των ιδεών υπήρξε ο Τζέιμς Κλαρκ (James Clark), ο μετέπειτα βασιλικός γιατρός της Βικτώριας της Αγγλίας (Clark, 1829). Ο Κλαρκ είδε από την πρώτη στιγμή ότι οι προτάσεις για μετεγκατάσταση των εύπορων φυματικών στη Μεσόγειο προκαλούσαν διαφυγόντα κέρδη στην εγχώρια οικονομία. Μετά από αρκετές καταγραφές των κλιματικών συνθηκών σε διαμορφωμένα και μη θέρετρα της Αγγλίας, δημιούργησε έναν κατάλογο με τα ειδικά χαρακτηριστικά κάθε περιοχής που την καθιστούσαν κατάλληλη για να περιθάλπει φυματικούς και όσους έπασχαν από νοσήματα του αναπνευστικού συστήματος (Στογιαννίδης, 2016:44-46).

Ουσιαστικά, σε αυτό το σημείο είχε γεννηθεί ήδη η ιδέα του σανατορίου ως χώρου περίθαλψης των φυματικών. Όπως όλες οι ιδέες, χρειάστηκαν μερικές δεκαετίες και ορισμένοι πιονέροι γιατροί για να εμφανιστεί στις Άλπεις μεταξύ 1850-1860 ως νέα κατηγορία ιδρύματος περίθαλψης (Στογιαννίδης, 2016: 51-53). Μέχρι τα τέλη του 19^ου αι. είχε καθιερωθεί στην κεντρική Ευρώπη ως τύπος ειδικού νοσοκομείου και χώρου απομόνωσης των φορέων μετάδοσης των μικροβίων (βακίλων). Η ιδέα της ανέγερσης ειδικών νοσοκομείων για την απομόνωση και την περίθαλψη των φυματικών διαδόθηκε συστηματικά σε όλη την ήπειρο και πέρα από τα γεωγραφικά της όρια μετά την εργαστηριακή τεκμηρίωση (1882) της μεταδοτικής φύσης της φυματίωσης από τον Ρόμπερτ Κοχ. Η αποκάλυψη της μεταδοτικότητας των μικροβίων οδήγησε στην ανάγκη περιορισμού των φορέων, ώστε να προστατευθεί το υγιές τμήμα της κοινωνίας. Ακολουθώντας τις ιδέες γιατρών όπως ο Κλαρκ, οι Έλληνες γιατροί στις αρχές του εικοστού αιώνα αναζητούσαν τόπο για την ανέγερση σανατορίων.

Ιστορική αναδρομή στην περίθαλψη των απόρων και ευπόρων φυματικών στην Αθήνα

Ήδη από τα τέλη του 19^ου αι., οι φυματικοί Αθηναίοι κατέφευγαν στα δάση και τις εξοχές του Αμαρουσίου για να ανακουφιστούν από τη διαδεδομένη νόσο των πόλεων (Στογιαννίδης, 2016: 367-368). Είναι βέβαιο ότι πρόκειται για πρακτική που είχε ήδη διαδοθεί, αφού στον Τύπο δημοσιεύονταν σύντομα διηγήματα για φυματικούς που παραθέριζαν κάτω από τα δέντρα και δίπλα στα νερά της Πεντέλης (Η φθισική, 1888). Αυτά τα δημοσιεύματα μαζί με πιθανόν άλλα δεδομένα από την παρατήρηση του αττικού κλίματος οδήγησαν τους γιατρούς και προασπιστές της υγιεινολογίας Κωνσταντίνο Σάββα και Βασίλειο Πατρίκιο την άνοιξη του 1902 σε επιτόπια επίσκεψη στην Πεντέλη. Την ίδια περίοδο το Μέγαρο της Δούκισσας της Πλακεντίας είχε περιέλθει στην κατοχή του ελληνικού δημοσίου. Έτσι, οι δυο γιατροί και εκπρόσωποι του Πανελλήνιου Συνδέσμου κατά της Φυματιώσεως πρότειναν να λειτουργήσει το Μέγαρο στο εξής ως σανατόριο (Σκριπ, 23.04.1902; Στογιαννίδης, 2016: 258-259). Το ζήτημα της μετατροπής του Μεγάρου μεταφέρθηκε στο Κοινοβούλιο χωρίς όμως κάποιο αποτέλεσμα. Ιδέες αξιοποίησής του κατατέθηκαν ξανά το 1919, όταν ο Κώστας Κιτσίκης ανέλαβε τη μελέτη μετατροπής του σε ξενοδοχείο-υδροθεραπευτήριο (Φεσσά-Εμμανουήλ & Μαρμαράς, 2005).

Η Επιτροπή δεν κατέληξε αναφορικά με την επιλογή της Πεντέλης και τα ηνία πήρε η Σοφία Σλήμαν, η οποία προχώρησε στην οικοδόμηση ενός μικρού κτίσματος στην αγροτική περιοχή των Αμπελοκήπων. Η απόφαση της Σλήμαν και της επιτροπής να κτιστεί ένα λαϊκό σανατόριο το οποίο θα περιέθαλπε κατά προτεραιότητα τους φτωχούς φυματικούς σε αυτή τη θέση είχε κοινωνικό στίγμα. Τα βασικά κριτήρια ήταν η αναζήτηση μιας περιοχής  που διέθετε δασικό περιβάλλον αλλά και η σχετικά κοντινή απόσταση από το κέντρο της πόλης. Αυτός ο τύπος των σανατορίων πόλης εφαρμόστηκε με επιτυχία στις αμερικανικές πόλεις. Η ανέγερση του ΣΩΤΗΡΙΑ ήταν η λύση που εν τέλει δόθηκε για την περίθαλψη των άπορων ή μεροκαματιάρηδων φυματικών, οι οποίοι ήθελαν να νοσηλεύονται σε ένα οικείο περιβάλλον και σε μικρή απόσταση από την οικογενειακή εστία τους.

Η διοικητική διαδρομή του ΣΩΤΗΡΙΑ υπήρξε ανάλογη με τις κοινωνικές συνθήκες που διαμόρφωσε ο δεκαετής πόλεμος (Βαλκανικοί, Μικρασία). Φυματικοί πρόσφυγες και στρατιώτες συνέρρεαν στις πύλες του μικρού σανατορίου. Οι χορηγίες εύπορων πολιτών (Άμπετ, Οικονομίδης, Κυριαζίδης) επέτρεψαν στη διοίκηση να ανοικοδομήσει μικρές κλινικές, ώστε με μικρά βήματα να αυξηθεί η δυναμικότητα του σανατορίου σε κλίνες. Μετά την άφιξη των πολυάριθμων μικρασιατών στο λιμάνι του Πειραιά το ΣΩΤΗΡΙΑ δέχτηκε περισσότερα αιτήματα εισαγωγής από όσα μπορούσε να ανταποκριθεί με αποτέλεσμα να απορρίπτει αρκετούς ασθενείς. Οι φυματικοί που δεν γίνονταν δεκτοί κατασκήνωναν στα άλση που περιέβαλαν τις κλινικές. (Στογιαννίδης, 2016: 286-332) Η πίεση που ασκούσαν οι υπαίθριες κατασκηνώσεις των ασθενών σε ακατάλληλες και επιβαρυντικές για την υγεία τους συνθήκες προκάλεσε νέες πρωτοβουλίες.

Η ανέγερση ιδιωτικών σανατορίων για την περίθαλψη ευκατάστατων φυματικών ήταν μια ιδέα που απασχόλησε Έλληνες επιχειρηματίες και πολιτικούς ήδη από τις αρχές του εικοστού αιώνα. Μάλιστα, αρκετοί προσπάθησαν να συνεργαστούν με γιατρούς της Κεντρικής Ευρώπης, ώστε να δημιουργήσουν ένα δίκτυο εισαγωγής ασθενών από αυτές τις χώρες (Στογιαννίδης, 2016: 169-175). Σύμφωνα με τον Arnold η προτίμηση στα θέρετρα της Μεσογείου είχε προκύψει ως συνέχεια των πολύμηνων ταξιδιών των ευρωπαίων καλλιτεχνών και διανοούμενων στη νότια Ευρώπη (Arnold, 2012: 16-18). Τα περισσότερα εγχειρήματα ήταν μάλλον ανώριμα ή αρκετά μεγαλεπήβολα για την ανώριμη ελληνική οικονομία. Φαίνεται ότι ο χώρος της δημόσιας υγείας δεν ήταν ακόμη προετοιμασμένος για μεγάλους ιδιωτικούς οργανισμούς περίθαλψης. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι τοπικές κοινωνίες απώθησαν αυτούς τους σχεδιασμούς φοβούμενες τη μετάδοση των μολυσματικών μικροβίων.

Μολονότι η ιδιωτική δραστηριότητα στον χώρο της υγείας συνδέεται με το οικονομικό κέρδος, το αδιέξοδο των πρώτων εγχειρημάτων για ιδιωτικά σανατόρια επιβεβαιώνει ότι οι περιρρέουσες κοινωνικές συνθήκες επηρεάζουν αυτές τις πρωτοβουλίες. Μερικές δεκαετίες αργότερα η διοικητική και οικονομική κατάρρευση του ΣΩΤΗΡΙΑ έκανε επιτακτική την ίδρυση άλλων οργανισμών που θα αναλάμβαναν την περίθαλψη των φυματικών πολιτών. Τα υπάρχοντα σανατόρια στα Χάνια, στη Θεσσαλονίκη και το μικρό σανατόριο της Πάρνηθας αδυνατούσαν να ανταποκριθούν στα εκατοντάδες αιτήματα. Δεκάδες φυματικοί επέλεγαν να κατασκηνώσουν στα περίχωρα της Πεντέλης και στη Λυκόβρυση (Μαγκουφάνα), αναζητώντας τις ευεργετικές ιδιότητες του ήλιου και του καθαρού αέρα. Η ενισχυμένη παρουσία αυτών των ασθενών στη δασική ύπαιθρο, τα αιτήματα των Μαρουσιωτών για την απομάκρυνσή τους και το σταθερό ενδιαφέρον των γιατρών να εργαστούν σε μεγάλα νοσοκομεία, που θα εφάρμοζαν τα ευρωπαϊκά πρότυπα ενθάρρυναν ένα κύμα ανοικοδόμησης σανατορίων. Μολονότι το βουνό της Πεντέλης δεν είχε επιλεγεί στις αρχές του αιώνα, τη δεκαετία του 1930 έμοιαζε η ιδανική λύση για τη δημιουργία του ελληνικού Νταβός.

Τα σανατόρια που κτίστηκαν στην Πεντέλη πλησίαζαν αρκετά στο μοντέλο των ιδιωτικών κεντροευρωπαϊκών σανατορίων και αποτέλεσαν μια απόπειρα απορρόφησης του συναλλάγματος που διέρρε έως τότε στα σανατόρια των χωρών αυτών. Πρόκειται για μεγάλα νοσοκομεία, τα οποία υιοθέτησαν τις μεσοπολεμικές αρχιτεκτονικές τάσεις και στόχευαν από την πρώτη ημέρα λειτουργίας τους να εξυπηρετήσουν εκείνους τους φυματικούς, οι οποίοι δεν επιθυμούσαν να εισαχθούν στα κρατικά σανατόρια. Αυτό το εκτεταμένο εγχείρημα ανέγερσης σανατορίων φαίνεται ότι πέτυχε διότι πέρα από τα διαθέσιμα κεφάλαια είχε διατυπωθεί με αρκετή σαφήνεια το αίτημα περίθαλψης και απομάκρυνσης από τον δημόσιο χώρο των χιλιάδων φυματικών (Στογιαννίδης, 2017: 36-38; Στογιαννίδης, 2016: 221-253).

Τα νέα σανατόρια της Πεντέλης ανανέωσαν σημαντικά τον αρχιτεκτονικό πλούτο της περιοχής και μετέτρεψαν στο τέλος της δεκαετίας του 1930 τις πλαγιές του βουνού σε ένα φυσικό πάρκο με θεραπευτικές ιδιότητες. Ανάμεσα στα πεύκα ξεπρόβαλλαν εντυπωσιακά συγκροτήματα που ενέπνεαν εμπιστοσύνη και ελπίδα για το μεσοπολεμικό πρόγραμμα περίθαλψης. Τα σανατόρια Παπαδημητρίου και Τσαγκάρη ανήκουν στην κατηγορία των μεγάλων σανατορίων (Εικόνας 1 & 2, Χάρτης 1). Μάλιστα, η περίπτωση Τσαγκάρη είναι μια περίπτωση μεγάλου επενδυτικού εγχειρήματος, αφού συμμετείχαν στην ανέγερση του Έλληνες επιχειρηματίες, βιομήχανοι, πολιτικοί και γιατροί (Εικόνες 3-4, Χάρτης 1).

Εικόνες 1-4: Τα σανατόρια Παπαδημητρίου και Τσαγκάρη

Η Αθήνα, το παραλιακό της μέτωπο και η Βουλιαγμένη

Η πρωτεύουσα είχε παραδοσιακά γυρισμένη την πλάτη στη θάλασσα και ο Πειραιάς, που λειτουργούσε πάντα ως ξεχωριστή ενότητα, χρησιμοποιούσε τη θάλασσα πρωτίστως για μεταφορές και εμπόριο. Το παραλιακό μέτωπο δεν ήταν ποτέ επίκεντρο έντονης οικιστικής ανάπτυξης για την πρωτεύουσα. Η περιοχή από το Ελληνικό μέχρι τη Βάρκιζα, δηλαδή το κεντρικό τμήμα της λεγόμενης «Αθηναϊκής Ριβιέρας» (όρος στη λογική του μεσιτικού place branding), ήταν αραιοκατοικημένη μέχρι τη δεκαετία του 1980 και πολλοί πυρήνες των οικισμών της δεν ήταν πάνω στο κύμα. Αντίθετα, σε κεντρικά σημεία του παραλιακού μετώπου βρίσκονταν επί πολλές δεκαετίες αθλητικές και άλλες εγκαταστάσεις μεγάλης έκτασης –όπως το παλιό αεροδρόμιο και ο Ιππόδρομος που μετακινήθηκαν στα Σπάτα και στο Μαρκόπουλο αντίστοιχα, αλλά και το γήπεδο Καραϊσκάκη και το στάδιο Ειρήνης και Φιλίας που παραμένουν. Οι πιο κεντρικοί οικισμοί της παραλίας (Νέο Φάληρο, Μοσχάτο, Καλλιθέα), επίσης δεν είχαν το κέντρο τους στο παραλιακό μέτωπο. Ακόμη και στο Παλαιό Φάληρο, που αποτελούσε περιοχή αναψυχής με κεντρικό στοιχείο τη θάλασσα, η δυναμική της οικιστικής του ανάπτυξης τροφοδοτήθηκε από την επιθυμία των ξεριζωμένων Κωνσταντινοπουλιτών της δεκαετίας του 1950 να έχουν την επαφή με τη θάλασσα που είχαν συνηθίσει.

Χάρτες 1-4: Κατανομή του πληθυσμού ανάλογα με την παλαιότητα της κατοικίας

Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Κατά την περίοδο του μεσοπολέμου δημιουργήθηκαν εξοχικοί συνοικισμοί στα πρότυπα των προαστείων-κηπουπόλεων, με συγκεκριμένα πολεοδομικά και αρχιτεκτονικά πρότυπα, στα προάστεια της Αθήνας από ιδιώτες επιχειρηματίες. Για την ανάπτυξη του παραλιακού μετώπου σημαντικό ρόλο έπαιξε η ανάπτυξη των υποδομών, του οδικού δικτύου από το Φάληρο μέχρι τη Βουλιαγμένη, που κατασκευάστηκε εκείνη την περίοδο. Το 1922 έγινε το πρώτο σχέδιο για την περιοχή της Ευρυάλης (Γλυφάδα) που επεκτάθηκε το 1925, ενώ το 1926 εγκρίθηκε το σχέδιο και ο οικοδομικός κανονισμός για τον συνοικισμό του Αλίμου (Καλαμάκι), τον συνοικισμό «Τράχωνες» (σημερινή Αργυρούπολη), και τη Βούλα. Εξαίρεση αποτελεί το Παλαιό Φάληρο το οποίο σχεδιάστηκε από την αρχή (1880) ως θέρετρο. Κατά την δεκαετία του 1930 στη ευρύτερη περιοχή ιδρύθηκαν και οικοδομικοί συνεταιρισμοί, όπως στις περιοχές της Βούλας και της Βάρκιζας (βλ. Καυκούλα, 1990).

Παράλληλα, το παραλιακό μέτωπο δεν ήταν ποτέ τόπος μαζικής προαστιακής συγκέντρωσης των υψηλών κοινωνικοεπαγγελματικών ομάδων της Αθήνας, όπως το Ψυχικό, η Φιλοθέη, η Κηφισιά και η Εκάλη. Υπήρξε τόπος παραθερισμού με σχετικώς διαταξικό χαρακτήρα, που σταδιακά μετατράπηκε σε περιοχή μόνιμης κατοικίας. Στην κοινωνική του φυσιογνωμία κυριαρχούσαν τα μεσαία στρώματα, χωρίς έντονη παρουσία εργατικών κατηγοριών και με λίγες και χωρικά εντοπισμένες συγκεντρώσεις μεγαλοαστικών ομάδων.

Χάρτες 5-8: Τα σχέδια των εξοχικών συνοικισμών του Μεσοπολέμου

Η δημογραφική και κοινωνική εξέλιξη του παραλιακού μετώπου, σε σύγκριση με ορισμένες άλλες περιοχές της αθηναϊκής μητρόπολης, συνοψίζεται στον Πίνακα 1. Πληθυσμιακά το τμήμα από το Φάληρο μέχρι τη Βάρη-Βούλα-Βουλιαγμένη παρουσιάζει σημαντική αύξηση πληθυσμού (+26%) την περίοδο 1991-2021, όταν η αύξηση στο σύνολο της πόλης ήταν 3,8% και στο τμήμα του μετώπου από τον Πειραιά μέχρι την Καλλιθέα ο πληθυσμός μειώθηκε κατά 19% και στο κέντρο της Αθήνας κατά 23%. Όσον αφορά την κοινωνική φυσιογνωμία, το παραλιακό μέτωπο από το Παλαιό Φάληρο μέχρι τη Βουλιαγμένη παρουσιάζει σημαντική άνοδο της κοινωνικής φυσιογνωμίας την περίοδο 1991-2011, όπως αυτή καταγράφεται από το ποσοστό των υψηλών επαγγελματικών κατηγοριών –διευθυντικών στελεχών και επιστημονικών και ελεύθερων επαγγελματιών– σε σχέση με το ποσοστό των ίδιων κατηγοριών στο σύνολο της πόλης. Η αλλαγή αυτή της κοινωνικής φυσιογνωμίας είναι αντίθετη με αυτή που καταγράφεται σε όλες τις υπόλοιπες περιοχές της πόλης που αναφέρονται στον Πίνακα 1. Ο Δήμος Αθηναίων παρουσιάζει σημαντική μείωση των υψηλών επαγγελματικών κατηγοριών, με το ποσοστό τους να μειώνεται από 1,21 φορές το μέσο ποσοστό της πόλης το 1991 σε 0,92 φορές το 2011. Ακόμη και οι περιοχές με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση των κατηγοριών αυτών –όπως ο Δήμος Φιλοθέης-Ψυχικού– καταγράφουν σχετική μείωση κατά την ίδια περίοδο. Συνολικά, καταγράφεται μια σύγκλιση της κοινωνικής φυσιογνωμίας του παραλιακού μετώπου (Φάληρο-Βουλιαγμένη) με εκείνη των περιοχών συγκέντρωσης των υψηλών και ιδίως των υψηλών-μεσαίων επαγγελματικών κατηγοριών στα βορειοανατολικά προάστια της πόλης.

Πίνακας 1. Δημογραφική εξέλιξη του παραλιακού μετώπου (1991-2021) και αλλαγή της κοινωνικής φυσιογνωμίας (1991-2011)

Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015) για 1991 και 2011 και ΕΛΣΤΑΤ (2022)

Χάρτης 9: Δημογραφική εξέλιξη στην περιφέρεια Αττικής (1991-2021)

Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015) για 1991 και 2011 και ΕΛΣΤΑΤ (2022)

Η Βουλιαγμένη, που θεωρείται σήμερα περιοχή κατοικίας υψηλών κοινωνικοπεγγαλματικών ομάδων, παρουσιάζει σημαντικές διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό της. Το κέντρο του οικισμού της –στη δυτική πλαγιά του λόφου που τη χωρίζει από τη Βάρκιζα (Εικόνα 1)– ήταν παλιά διάσπαρτο από ξύλινες μονώροφες παραθεριστικές παράγκες που σταδιακά αντικαταστάθηκαν από σύγχρονες κατασκευές. Αυτό το τμήμα του οικισμού αλλοιώθηκε σημαντικά επί δικτατορίας, οπότε και κατασκευάστηκαν πολυώροφες πολυκατοικίες, πολλές φορές χαμηλής ποιότητας (Εικόνες 2-3), με ώθηση  από τη μεγάλη αύξηση του συντελεστή δόμησης (Εικόνες 4-5).

Οι γύρω περιοχές που εποικίστηκαν αργότερα, δηλαδή τα χαμηλότερα σημεία στις δύο πλευρές του λόφου που χωρίζει τη Βουλιαγμένη από τη Βάρη και τη Βούλα (Εικόνες 6-7), προσέλκυσαν νεότερα υψηλά-μεσαία στρώματα σε μονάδες τύπου μεζονέτας ή μικρής πολυκατοικίας, καθώς οι συντελεστές δόμησης είχαν εν τω μεταξύ μειωθεί και ο στεγαστικός δανεισμός για τέτοια ακίνητα ήταν απρόσιτος για ομάδες χαμηλότερου εισοδήματος. Οι μεγαλοαστικές ομάδες στην περιοχή συγκεντρώνονται, εδώ και πολλές δεκαετίες, στην άκρη της χερσονήσου στο Καβούρι (Εικόνα 8) και, πιο πρόσφατα, γύρω από την είσοδο του ερευνητικού κέντρου «Αλέξανδρος Φλέμιγκ», πάνω στο μικρό δρόμο που ενώνει τη Βουλιαγμένη με τη Βάρη (Εικόνα 9).

Εικόνες 1-10: Η οικιστική ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής της Βουλιαγμένης

Μεγάλο διακύβευμα για το μέλλον της ευρύτερης περιοχής είναι η προνομιακή και αδόμητη, μέχρι σήμερα, περιοχή της Φασκομηλιάς, κατά μήκος του παραλιακού δρόμου που συνδέει τη Βουλιαγμένη με τη Βάρκιζα (Εικόνα 10). Τα σχέδια αξιοποίησης της περιοχής από την ιδιοκτήτρια Εκκλησία της Ελλάδος έχουν εμποδιστεί κατά καιρούς από τις δημοτικές αρχές και από προστατευτικές διατάξεις σε κεντρικότερο επίπεδο. Η μεταφορά, ωστόσο, της αξιοποίησης της «Αθηναϊκής Ριβιέρας» στο ΤΑΙΠΕΔ (Χατζηγεωργίου 2022) και ο επιθετικός επενδυτικός προσανατολισμός της κυβέρνησης της Νέας Δημοκρατίας για την παραλιακή ζώνη «Πειραιάς-Σούνιο», δημιουργούν σοβαρές ανησυχίες για το περιβαλλοντικό και κοινωνικό μέλλον αυτού του κομματιού του παραλιακού μετώπου της Αττικής.

Αν το μέλλον της αδόμητης Φασκομηλιάς εξακολουθεί να αποτελεί διακύβευμα, υπάρχουν πολλές άλλες εξελίξεις τα τελευταία χρόνια που δείχνουν καθαρά την κατεύθυνση που έχουν πάρει τα πράγματα.

Οι αλλαγές στην αγορά των ακινήτων

Η οικοδομική δραστηριότητα, που είχε περιοριστεί επί πολλά χρόνια, έχει έντονα αναζωογονηθεί τελευταία. Αυτό αφορά νέες οικοδομές στην περιφέρεια των οικισμών, αλλά κυρίως την ανέγερση πολυτελών πολυκατοικιών (συχνά με ιδιωτική πισίνα ανά διαμέρισμα) στη θέση παραθεριστικών μονοκατοικιών και μικρών πολυκατοικιών παλαιάς κατασκευής. Πρόκειται για δραστηριότητα που παρατηρείται πολύ στη Βουλιαγμένη, τη Βούλα, τη Γλυφάδα, τη Βάρκιζα (Εικόνες 11-22). Σε ένα μικρό δρόμο στη Βουλιαγμένη, δεύτερο παράλληλο από την παραλιακή λεωφόρο όπου η οικοδομική δραστηριότητα ήταν μηδενική επί πολλά χρόνια, ανεγείρονται ταυτόχρονα τρεις νέες οικοδομές παράλληλα με ακόμη περισσότερες ανακαινίσεις σε μήκος πέντε οικοδομικών τετραγώνων.

Εικόνες 11-22: Νέες και αναγειρόμενες κατασκευές στη Βούλα και τη Βάρκιζα

Οι νέες κατασκευές δίνουν την εντύπωση μιας περιβαλλοντικά ευαίσθητης αρχιτεκτονικής –κάτι που δεν ισχύει κατ’ανάγκη– η οποία ακολουθεί ένα πρότυπο κατασκευών του παντού και του πουθενά, απρόσωπων και ρευστών, χωρίς αναφορές στο συγκείμενο που τις περιβάλλει. Παράλληλα, οι κατασκευές αυτές δομούν με σαφήνεια την απομόνωση των οικιστών από τον φυσικό και κοινωνικό περίγυρό τους. Ο χώρος της κατοικίας απομονώνεται οπτικά και οχυρώνεται «αμυντικά» από το δρόμο με ψηλούς μαντρότοιχους και φυσικά εμπόδια για την ασφάλεια προσώπων και περιουσίας, ενώ απομακρύνεται και από τη θάλασσα, η οποία είναι μεν κοντά αλλά λειτουργεί ως σκηνικό, αντικαθιστάμενη λειτουργικά από την ιδιωτική πισίνα. Χτίζονται έτσι αυτοαναφορικές νησίδες οικιστικής πολυτέλειας [1] για όσους μπορούν να τις αποκτήσουν (Εικόνες 23-28).

Εικόνες 23-28: Νέες πολυτελείς κατασκευές στη Βουλιαγμένη και τη Γλυφάδα

Χάρτης 10: Χωροθέτηση αγγελιών βραχυχρόνιας μίσθωσης στην περιοχή της Βουλιαγμένης

Πηγή: AIRDNA.co, 5/08/2022

Η αυξημένη οικοδομική δραστηριότητα σχετίζεται προφανώς με την αυξημένη ζήτηση. Αυτή αφορά εγχώρια ζήτηση ευκατάστατων νοικοκυριών που επιλέγουν να μετακινηθούν προς την παραλία –πρόσφατα και ως απότοκο της πανδημίας– αλλά κυρίως αφορά ζήτηση από το εξωτερικό. Η τελευταία περιλαμβάνει τη ζήτηση για τουριστική βραχυχρόνια μίσθωση, καθώς και για πιο μακροπρόθεσμη μίσθωση (αυτή των ψηφιακών νομάδων, για παράδειγμα) ή για επένδυση με στόχο την εκμετάλλευση της γενικώς αυξημένης ζήτησης για καταλύματα στην περιοχή. Η αυξημένη ζήτηση στο παραλιακό μέτωπο αντικατοπτρίζεται στο χάρτη των αγγελιών για βραχυχρόνια μίσθωση (χάρτης 10), και στην μικροτερη μείωση της ζήτησης στην παραλία σε σύγκριση με την υπόλοιπη μητροπολιτική περιοχή (Ρουσάνογλου 2022). Συγχρόνως, η παρουσία ζήτησης από το εξωτερικό  αναδεικνύεται και μέσα από πολλές μικροϊστορίες: σε μικρή οικογενειακή πολυκατοικία με πέντε διαμερίσματα κατασκευασμένη το 1966, σε κεντρικό δρόμο στη Βουλιαγμένη, πωλήθηκαν από τον αρχικό ιδιοκτήτη δύο διαμερίσματα (το πρώτο τη δεκαετία του 1970 και το δεύτερο τη δεκαετία του 2000) στον ίδιο Έλληνα αγοραστή, που τα χρησιμοποίησε για παραθεριστική κατοικία της οικογένειάς του και μακροπρόθεσμη επένδυση.

Η μεταποιητική παραγωγή με τη μορφή της διάχυτης εκβιομηχάνισης, συνέβαλε ιστορικά και καθοριστικά στη δημιουργία και ανάπτυξη αστικών παραγωγικών συστημάτων και βιομηχανικών συγκεντρώσεων στην Αθήνα. Το μοντέλο ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας ευνόησε τη δημιουργία και λειτουργία ενός αρχιπελάγους μικρών επιχειρήσεων ως μέρος του μεγαλύτερου τομέα της εγχώριας μεταποιητικής δραστηριότητας. Η αστική ανάπτυξη της Αθήνας εξελίχθηκε σε σχέση με τη διασπορά των παραγωγικών δραστηριοτήτων στον αστικό ιστό (μικρές/μεσαίες επιχειρήσεις, βιοτεχνίες, άτυπες δραστηριότητες), όπου επικράτησαν οι μικτές χρήσεις γης, ενώ η ελληνική μεταποίηση διαμορφώθηκε από μια παραγωγική δομή στην οποία διακλαδικές συγκεντρώσεις συνυπάρχουν και επηρεάζουν τα συστήματα παραγωγής και αναπαραγωγής. Οι συγκεντρώσεις αυτές αποτελούνται από τοπικές βιομηχανίες εξειδικευμένων οικονομιών με μεγάλη συνήθως ιστορική παρουσία, οι οποίες εκτός της ικανότητας τους να προσαρμόζονται στις αλλαγές της αγοράς,   συμβάλλουν σημαντικά στην οικονομική και κοινωνική αναζωογόνηση ολόκληρων περιοχών, εντός και πέρα των φυσικών τους ορίων.

Η οργάνωση της ελληνικής μεταποίησης έχει σχετικά κοινά χαρακτηριστικά με αλλά τοπικά παραγωγικά συστήματα της Νότιας Ευρώπης καθώς  και με τις λεγόμενες βιομηχανικές περιοχές Industrial Districts (ID’s), ορισμός που δόθηκε στα Ιταλικά παραγωγικά συστήματα της Τρίτης Ιταλίας. Η αποκεντρωμένη δομή των συστημάτων της Νότιας Ευρώπης προσφέρει ένα τυπολογικό εύρος διάρθρωσης της αγοράς εργασίας (Lewis and Williams 1987; Mingione 1995) που αντιπροσωπεύει κοινές κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις και έχει συγκεκριμένα πολιτιστικά και άλλα χαρακτηριστικά (Hadjimichalis 1987; Garofoli 1992).  Οι σχέσεις αυτές, ορίζουν συγκεκριμένα πρότυπα τοπικής και περιφερειακής δυναμικής και ένα ευρύ φάσμα αναπτυξιακών και τοπικών χαρακτηριστικών, αντί για ένα ενιαίο μοντέλο ανάπτυξης μέσα στους διαφορετικούς “κόσμους παραγωγής” (Storper 1997) [1]. Αυτά τα πρότυπα δεν αποτελούν ένδειξη υπανάπτυξης και περιθωριοποίησης, αντιθέτως, αντιπροσωπεύουν ένα διαφορετικό μοντέλο βιομηχανικής παραγωγής και  ανάπτυξης από το κυρίαρχο δυτικοευρωπαϊκό.

Το κείμενο εξετάζει τη σχέση της μεταποιητικής δραστηριότητας με τον αστικό χώρο μέσα από τη διερεύνηση της παρουσίας και λειτουργίας των τοπικών παραγωγικών συστημάτων στην τοπική και περιφερειακή οικονομία της Αθήνας. Εστιάζει στην οργάνωση της μεταποιητικής δραστηριότητας σε δύο διαφορετικές χωρικές κλίμακες. Στο πρώτο μέρος, χαρτογραφείται και αναλύεται η ποσοτική εικόνα της βιομηχανικής θέσης στην Περιφέρεια Αττικής. Στη συνέχεια, αναλύεται, μέσω εμπειρικής έρευνας, η λειτουργία ενός τοπικού παραγωγικού συστήματος, η βιομηχανική πιάτσα Τσαλαβούτα, η οποία βρίσκεται στην θεσμοθετημένη ζώνη του Ελαιώνα και ανήκει στον Δήμο Περιστερίου. Η περιοχή αποτελεί τυπικό παράδειγμα της ελληνικής εκδοχής της αστικής διάχυτης εκβιομηχάνισης και ανήκει στην ιστορικά παραγωγική ζώνη στο δυτικό τμήμα του πολεοδομικού συγκροτήματος της Αθήνας. Η πιάτσα αποτελείται από βιομηχανικά σύνολα κυρίως μικρών/μεσαίων πολυκλαδικών επιχειρήσεων και λίγων μεγάλων και πολύ μεγάλων επιχειρήσεων [2]  Όμοια με άλλα παραδείγματα τοπικών παραγωγικών συστημάτων αυτού του είδους, η περιοχή διαμορφώνεται από μια κοινότητα ανθρώπων και επιχειρήσεων που ασχολούνται με την τοπική παραγωγή, η οποία προοδεύει διαδοχικά τον χωρικό καταμερισμό εργασίας αξιοποιώντας την επίδραση της εξωτερικής αγοράς. Ενώ η πλειονότητα των επιχειρήσεων είναι ανώνυμες, όχι ιδιαίτερα «δυναμικές», η ζωτικότητα και η αναπαραγωγή τους εξαρτώνται από την προσαρμογή και ανανέωση του παραγωγικού μηχανισμού και την ανανέωση δημιουργικών πρακτικών η οποία επιτυγχάνεται χάρη στη λειτουργία των – εσωτερικών στην πιάτσα- κοινωνικοοικονομικών διεργασιών. Οι διεργασίες αυτές, στηρίζονται στην αμοιβαία υποστήριξη και συνεργασία, τις κοινές αξίες και τους σιωπηρούς κανόνες της πιάτσας, του περιβάλλοντος εκείνου στο οποίο κυκλοφορεί η παραγωγική γνώση, τονώνεται η επιχειρηματικότητα και διαδίδεται η αμοιβαία συνεργασία.

Εικόνα 1: Η βιομηχανική πιάτσα Τσαλαβούτα στην αναπτυξιακή ζώνη του Ελαιώνα εντός των ορίων του Δήμου Περιστερίου

Η ελληνική κρίση επέφερε αλλαγές που δοκίμασαν την λειτουργία του συστήματος, το οποίο ανέπτυξε αμυντικούς και πιο δυναμικούς μηχανισμούς και τακτικές προσαρμογής μέσα από τη διάχυση της εξειδίκευσης, της ευελιξίας και της συνεργασίας. Ταυτόχρονα, η  χωροθέτηση του παραγωγικού συστήματος εντός του αστικού ιστού, σε εγγύτητα με άλλες τοπικές αγορές, κρίνεται σημαντική καθώς δίνει πλεονεκτήματα θέσης και διευκολύνει την συνεργασία με τα- εκτός της πιάτσας- διαφορετικά δίκτυα.

Η γεωγραφία της μεταποίησης στην Περιφέρεια Αττικής

Από το 2009, η κρίση επηρέασε δραματικά την περιφέρεια Αττικής. Eνώ συναφείς χωρικές μελέτες από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και μετά, αναγνωρίζουν όλες τις περιόδους ως «περιόδους κρίσης» για τον τομέα της μεταποίησης, τα επεξεργασμένα σημερινά στοιχεία δείχνουν την άνευ προηγουμένου μείωση του μεγαλύτερου μέρους της απασχόλησης, καθώς και μεγάλη συρρίκνωση στο πλήθος των παραγωγικών μονάδων. Σε απόλυτους αριθμούς, το 2011 σημειώθηκε σχεδόν το 1/2 των απωλειών θέσεων εργασίας σε σχέση με το 2001. Ο δείκτης απασχόλησης στη μεταποίηση στο σύνολο του εργατικού δυναμικού της Περιφέρειας μειώθηκε κατά 3,76% μεταξύ 2011 και 2001 και κατά 2,88% μεταξύ 2001 και 1991 και παρόλο που η μεγαλύτερη μείωση παρατηρείται μεταξύ του 2011 και του 2001, η μείωση κατά την προηγούμενη δεκαετία (περίοδος ανάπτυξης της Ελληνικής οικονομίας) είναι ιδιαίτερα αυξημένη [3].

Γράφημα 1: Χρονοδιάγραμμα της εξέλιξης της απασχόλησης ανά μεταποιητικό κλάδο, 1991, 2001, 2011. Περιφέρεια Αττικής

Πηγές: ΕΛΣΤΑΤ 1991, 2001, 201. Ιδία επεξεργασία στοιχείων

Συνολικά, το ποσοστό της μεταποίησης στο συνολικό εργατικό δυναμικό της Περιφέρειας Αττικής, ακολούθησε μια συνεχή  πτωτική τάση, φτάνοντας από το 16,22% στο 13,34 και στο 9,58% μεταξύ των ετών 1991, 2001 και 2011 αντίστοιχα. Τα συμπεράσματα της ανάλυσης ενισχύουν την υπόθεση της έρευνας ότι η πτωτική τάση της μεταποίησης δεν είναι ένα νέο φαινόμενο και ενώ η κρίση οδήγησε σε μαζική καταστροφή του παραγωγικού τομέα ως αποτέλεσμα της μεγάλης ύφεσης και στασιμότητας, εμφανίζεται ως η συνέχεια του μοντέλου οικονομικής και περιφερειακής αναδιάρθρωσης που είχε προηγουμένως οδηγήσει στη χρηματιστικοποίηση, την απορρύθμιση της αγοράς εργασίας και την χωρική αναδιοργάνωση της εργασίας σε παγκόσμια, εθνική και τοπική κλίμακα.

Σε ότι αφορά στη θέση των βιομηχανικών μονάδων, η έρευνα προχώρησε στην επεξεργασία του συνόλου των διευθύνσεων των μεταποιητικών μονάδων, το οποίο γεωκωδικοποιήθηκε για το σύνολο των 15525 επιχειρήσεων ανά βιομηχανικό κλάδο, στο σύνολο των 24 κλάδων της βιομηχανίας ανά Δήμο και Ταχυδρομικό Κώδικα [4].

Χάρτης 1: Χωροθέτηση των μεταποιητικών μονάδων στην περιφέρεια Αττικής, 2016

Πηγές: Γενικό Εμπορικό Μητρώο (Γ.Ε.ΜΗ.) 2016. Ιδία επεξεργασία στοιχείων

Με αυτόν τον τρόπο αποτυπώθηκε η ποσοτική εικόνα της χωρικής διασποράς της μεταποιητικής δραστηριότητας καθώς και η τοπική εξειδίκευση μέσω της κλαδικής ανάλυσης τοπικά και περιφερειακά. Ήδη από το 1995, παρατηρούμε μια σταδιακή μείωση στο συνολικό αριθμό των μονάδων. Ωστόσο, τη περίοδο μεταξύ 2010 και 2015 καταγράφεται σημαντική μείωση στον συνολικό αριθμό των επιχειρήσεων (- 32,11%) στη συντριπτική πλειονότητα των μεταποιητικών κλάδων. Τα στοιχεία δείχνουν ότι μέσα σε μια δεκαετία (2005 – 2015), ο αριθμός των βιομηχανιών που εδρεύουν στην Αττική μειώθηκε στο μισό. Και εδώ τα στοιχεία υποδηλώνουν ότι οι μεταβολές στο οικονομικό περιβάλλον που προκλήθηκαν από την ύφεση έχουν επηρεάσει δραματικά την παρουσία της παραγωγής τόσο σε τοπικό όσο και σε εθνικό επίπεδο. Εντούτοις, καταδεικνύουν την σημαντική μείωση στον αριθμό των επιχειρήσεων και κατά την περίοδο της οικονομικής μεγέθυνσης της ελληνικής οικονομίας την δεκαετία του 2000 όταν καταγράφεται μείωση -10% την περίοδο μεταξύ των ετών 2005-2008 και -19% πριν και κατά το ξεκίνημα της οικονομικής κρίσης μεταξύ 2008 και 2010.

Από τη συνολική κλαδική συγκέντρωση καθώς και την γεωγραφική απεικόνιση των επιχειρήσεων, η οποία δίνει την ποσοτική εικόνα σε σχέση με τις τοπικές συγκεντρώσεις, βλέπουμε ότι η Μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας χαρακτηρίζεται έντονα από την διάσπαρτη εκβιομηχάνιση δια της οποίας πυκνές συγκεντρώσεις μονάδων εντοπίζονται σε αστικές περιοχές. Αυτή η πολυκλαδική διασπορά, εντοπίζεται στην πλειοψηφία των δήμων, αρθρώνεται όμως βασικά στο βόρειο – νότιο τμήμα στα δυτικά της μητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας, κατά μήκος του παραδοσιακού παραγωγικού άξονα.

Όσο αφορά στη μητροπολιτική περιφέρεια, έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά τόσο μεταξύ των χωριστών εδαφικών και διοικητικών της μονάδων (Ανατολική και Δυτική Αττική) όσο και της μητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας. Τα πολυδιάστατα πλέγματα παραγωγικών και όχι μόνο δραστηριοτήτων οικονομικού χαρακτήρα σε περιοχές της Ανατολικής Αττικής τις τελευταίες δεκαετίες αποτελούν οικισμούς όπου η βιομηχανία, η γεωργική γη, το χονδρικό εμπόριο, οι μεταφορές και οι μεγάλες αλυσίδες λιανικής πώλησης διαμορφώνουν ζώνες ανάπτυξης.

Η εμφανής μείωση του παραγωγικού τομέα και η αναδιάρθρωση που σημειώθηκε στον αστικό χώρο, αν και τραυμάτισε τη μεταποιητική δραστηριότητα σε περιφερειακό επίπεδο, δεν περιόρισε τη λειτουργία ενός μεγάλου αριθμού παραδοσιακών και δυναμικών κλάδων. Η κλαδική σύνθεση της μεταποίησης στις αστικές περιοχές δείχνει την παρουσία πολλών αλληλένδετων επιχειρήσεων και κλάδων σε έναν τόπο, στα σημεία διασταύρωσης με άλλες χρήσεις, και συνεπάγεται την αλληλεπίδραση πολλών διαφορετικών παραγόντων. Λαμβανομένου υπόψη όμως του συνολικού πλήθους συγκέντρωσης της βιομηχανίας, παρατηρείται ότι μεταξύ των κυριότερων χαρακτηριστικών της Περιφέρειας Αττικής είναι η συγκέντρωση των περισσότερων βιομηχανιών στα αστικά κέντρα της μητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας. Στα όρια του Δήμου Αθηναίων βρίσκεται σχεδόν το 1/3 του συνολικού πληθυσμού των επιχειρήσεων της περιφέρειας, ενώ το Περιστέρι – η περιοχή που επιλέχθηκε ως περιοχή μελέτης – και ο Πειραιάς, κατατάσσονται πρώτοι μεταξύ των Δήμων με τη μεγαλύτερη γεωγραφική συγκέντρωση βιομηχανικών μονάδων.

Τοπικά παραγωγικά συστήματα και διάσπαρτη εκβιομηχάνιση στην Αθήνα

Η μελέτη εστίασε μέσω εμπειρικής έρευνας [5] στον παραγωγικό θύλακα, την λεγόμενη βιομηχανική πιάτσα Τσαλαβούτα, η οποία βρίσκεται στην παρακηφίσια ζώνη του Δήμου Περιστερίου και συμπεριλαμβάνεται στην αναπτυξιακή ζώνη του Ελαιώνα. Μετά το μεγάλο κύμα αστικοποίησης στη δεκαετία του 1950, η περιοχή ενσωματώνεται στη βιομηχανική ζώνη της Αθήνας στα νοτιοδυτικά και βορειοδυτικά φυσικά όρια του ποταμού Κηφισού, με τον Ελαιώνα να μετατρέπεται σε δυναμικό πόλο βιομηχανικής δραστηριότητας. Ενώ η κοινωνική κινητικότητα των τελευταίων δεκαετιών έχει οδηγήσει στη μετατροπή της γειτονιάς της εργατικής τάξης της μεταπολεμικής περιόδου σε μια περισσότερο ή λιγότερο μικρο-αστική γειτονιά και η τριτοποίηση έχει εισχωρήσει μαζικά σε βάρος του παλιού, πολύ ισχυρού μεταποιητικού τομέα, η περιοχή διατηρεί την ποικιλομορφία της και την έντονη πληθώρα διαφορετικών χρήσεων με τις παραγωγικές μονάδες να είναι διάσπαρτες μέσα στον ιστό της.

Χάρτης 2: Βιομηχανικές χρήσεις στην Τσαλαβούτα, 2017

Πηγή: Επιτόπια έρευνα, Γενικό Εμπορικό Μητρώο (Γ.Ε.ΜΗ.)

Στο πλαίσιο αυτού του τύπου αστικής-βιομηχανικής ανάπτυξης, ο χώρος αναπαράγεται κοινωνικά μέσω ενός μείγματος πολύπλευρων και αντιφατικών δραστηριοτήτων, από μικρές/μεσαίες επιχειρήσεις, βιοτεχνίες, άτυπες δραστηριότητες και την κατοικία. Η μίξη καταδεικνύει «ανεκτικότητα» αν όχι «κοινό τρόπο ζωής» μεταξύ των κατοίκων και των βιομηχανικών χρήσεων. Οι παραγωγικές μονάδες αλλά και ο τρόπος που αυτές είναι ενταγμένες στον χώρο, αποτελούν μέρος της συγκρότησης της τοπικής κοινωνίας και αντιστρόφως. Συνεπώς, οι παραγωγικές μονάδες, δεν μπορούν να κάνουν χωρίς τα συγκεκριμένα κοινωνικοχωρικά χαρακτηριστικά και οι περιοχές αυτές δεν θα είναι οι ίδιες, χωρίς το περιεχόμενο με το οποίο έχουν εξελιχθεί και από το οποίο ανανεώνονται.

Η ενσωμάτωση στον πολεοδομικό ιστό

Το Μαρούσι αποτελεί οικισμό της Αττικής με ιστορία που ξεκινά από το αρχαίο Άθμονον (Μουρουγκλού 2010). Από το τελευταίο τέταρτο του 19^ου αιώνα, μέχρι και τον 2^ο Παγκόσμιο Πόλεμο, το Μαρούσι αποτελούσε έναν πολεοδομικά ανεξάρτητο οικισμό στο βόρειο τμήμα του λεκανοπεδίου της Αττικής, όπως φαίνεται και στο χάρτη 1 [1] . Όπως προκύπτει από τον ίδιο χάρτη, το Μαρούσι ενσωματώθηκε σταδιακά στον πολεοδομικό ιστό της πόλης, ιδίως από τη δεκαετία του 1970 και μετά.

Χάρτης 1: Η σταδιακή επέκταση του πολεοδομικού ιστού στην Αττική και η ενσωμάτωση του Μαρουσιού

Πηγή: Αβδελίδη (2000: 30)

Η ταχεία άνοδος του επιπέδου εκπαίδευσης των κατοίκων

Η εξέλιξη της κοινωνικής φυσιογνωμίας του Μαρουσιού ακολούθησε τη γενική πορεία της ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας, που χαρακτήρισε το σύνολο της πόλης και η οποία παρουσίασε ιδιαίτερο δυναμισμό κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Η ανοδική πορεία για τον πληθυσμό στο Μαρούσι, ωστόσο, φαίνεται ότι ήταν πιο έντονη από εκείνη του συνόλου της πόλης, όπως φαίνεται και από τη συγκριτική του θέση στους χάρτες 2 και 3. Στον χάρτη 2, όπου παρουσιάζονται οι δήμοι του λεκανοπεδίου ανάλογα με το ποσοστό των αναλφάβητων κατοίκων τους το 1961, το Μαρούσι βρίσκεται στην ενδιάμεση κατηγορία, ανάμεσα στο κέντρο και τις γύρω περιοχές του με τους πιο μορφωμένους κατοίκους και στις περιοχές της περιφέρειας του λεκανοπεδίου—ιδίως της δυτικής—όπου το ποσοστό αναλφαβητισμού ήταν το υψηλότερο. Η εικόνα αυτή αλλάζει πλήρως το 2011 σύμφωνα με τον χάρτη 3 και τον πίνακα 1, όπου παρουσιάζονται οι δήμοι της Αττικής ανάλογα με το ποσοστό των ενήλικων κατοίκων τους με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης (μέχρι και εννεαετή [υποχρεωτική]). Το Μαρούσι βρίσκεται πλέον μεταξύ των περιοχών με τη χαμηλότερη συγκέντρωση κατοίκων με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης.

Χάρτης 2: Ποσοστό αναλφαβητισμού στον πληθυσμό των δήμων του λεκανοπεδίου Αττικής, 1961

Πηγή: Μαλούτας (2018: 103)

Χάρτης 3: Ποσοστό κατοίκων με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης (μέχρι και υποχρεωτική) στην Αττική, 2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Πίνακας 1: Ποσοστό κατοίκων με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης (μέχρι και υποχρεωτική) σε επιλεγμένη ομάδα δήμων της Αττικής, 2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Η εξέλιξη της ηλικιακής φυσιογνωμίας

Η ηλικιακή δομή στο σύνολο της Περιφέρειας Αττικής, αλλά και στο σύνολο της χώρας, άλλαξε σημαντικά την περίοδο 1991 – 2011. Βασικό στοιχείο αυτής της αλλαγής ήταν η μείωση του ποσοστού των παιδιών (0 έως 14 ετών) και η αύξηση των ηλικιωμένων (65 ετών και άνω). Στο Μαρούσι, σε σχέση με το σύνολο της Περιφέρειας, το αυξημένο ποσοστό των παιδιών μειώθηκε και πλησίασε εκείνο της Περιφέρειας και, παράλληλα, το ποσοστό των ηλικιωμένων, που ήταν χαμηλότερο, ξεπέρασε τον μέσο όρο της Περιφέρειας (Πίνακας 2).

Πίνακας 2 Ποσοστό παιδιών (0-14 ετών) και ηλικιωμένων (65 ετών και άνω) στο σύνολο του πληθυσμού, 1991 και 2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Στα δύο ακόλουθα διαγράμματα (1 και 2) παρουσιάζεται η εξέλιξη της ηλικιακής φυσιογνωμίας ορισμένων ενδεικτικών δήμων της Περιφέρειας Αττικής, σε σχέση με το σύνολο της Περιφέρειας. Στα διαγράμματα αυτά αναφέρεται ο συντελεστής χωροθέτησης (ΣΧ), ο οποίος είναι το κλάσμα του ποσοστού της ηλικιακής κατηγορίας αναφοράς στον κάθε δήμο διά του αντίστοιχου κλάσματος στο σύνολο της Περιφέρειας. Έτσι, για παράδειγμα, ένας ΣΧ με τιμή 1,2 για τους 0-14 ετών στο δήμο Χ σημαίνει ότι στον δήμο Χ το ποσοστό των 0-14 ετών είναι 1,2 φορές μεγαλύτερο του ποσοστού της κατηγορίας αυτής στο σύνολο της Περιφέρειας. Από το Διάγραμμα 1 προκύπτει ότι την περίοδο 1991 – 2011 στο Δήμο Αμαρουσίου—όπως και σε άλλους όμορους με αυτόν δήμους, αλλά και σε ορισμένους δήμους στη δυτική πλευρά της πόλης—το ποσοστό των παιδιών μειώθηκε και πλησίασε το μέσο όρο της Περιφέρειας Αττικής. Αντίθετα, το ποσοστό των παιδιών αυξήθηκε σε δήμους που τοποθετούνται στα άκρα με βάση την ταξική φυσιογνωμία των κατοίκων τους (Φιλοθέη-Ψυχικό και Κηφισιά από τη μια πλευρά και Ασπρόπυργος από την άλλη). Από το Διάγραμμα 2 προκύπτει ότι η γήρανση είναι γενικό χαρακτηριστικό για τους περισσότερους δήμους της Περιφέρειας, εκτός του Δήμου Αθηναίων—λόγω της σημαντικής εισροής νέων μεταναστών και της εκροής μεσηλίκων και ηλικιωμένων—και ορισμένων δήμων με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως ο Ασπρόπυργος.

Διάγραμμα 1: Συντελεστής χωροθέτησης (ΣΧ) για την ηλικιακή κατηγορία 0-14 ετών σε επιλεγμένη ομάδα δήμων της Αττικής, 1991 και 2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Διάγραμμα 2: Συντελεστής χωροθέτησης (ΣΧ) για την ηλικιακή κατηγορία 65 ετών και άνω σε επιλεγμένη ομάδα δήμων της Αττικής, 1991 και 2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Η ηλικιακή φυσιογνωμία μιας περιοχής δεν αφορά κατ΄ ανάγκη το σύνολό της. Στο Μαρούσι, οι νεότερες ηλικίες (0-14 ετών) συγκεντρώνονται κυρίως στις νεόδμητες περιοχές στο νότιο τμήμα του δήμου και δευτερευόντως στην ανατολική πλευρά (προς Μελίσσια και Βριλήσσια), ενώ οι ηλικιωμένοι εμφανίζουν σαφή συγκέντρωση στον παραδοσιακό πυρήνα στη βόρεια πλευρά του οικισμού που συνορεύει με την Κηφισιά και την Πεύκη (Χάρτες 5-6 και 7-8).

Χάρτες 4-5: Ποσοστιαία συγκέντρωση της ηλικιακής κατηγορίας 0-14 ετών στο εσωτερικό του Δήμου Αμαρουσίου ανά ΜΟΧΑΠ [2], 1991 και 2011

Χάρτες 6-7: Ποσοστιαία συγκέντρωση της ηλικιακής κατηγορίας 65 ετών και άνω στο εσωτερικό του Δήμου Αμαρουσίου ανά ΜΟΧΑΠ, 1991 και 2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Την 1^η Φεβρουαρίου 2017, μετά από δύο πιλοτικά προγράμματα, το 2014-2015 και το 2016, εφαρμόστηκε στην Ελλάδα το μέτρο του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος, γνωστό και ως Κοινωνικό Εισόδημα Αλληλεγγύης (ΚΕΑ) [1] Τα ελάχιστα εγγυημένα εισοδήματα είναι προνοιακά προγράμματα που περιλαμβάνουν τακτικές, μη ανταποδοτικές χρηματικές παροχές προς νοικοκυριά που χαρακτηρίζονται ως φτωχά κατόπιν εισοδηματικού ελέγχου. Το ΚΕΑ αποτελούσε επιτακτική ανάγκη σε μια χώρα με ιδιαίτερα εξασθενημένο αναδιανεμητικό σύστημα κοινωνικής πρόνοιας, το οποίο κάλυπτε επιλεκτικά τις ανάγκες κάποιων κατηγοριών του πληθυσμού, ενώ τις ελλείψεις και τα κενά της κοινωνικής πολιτικής κάλυψαν η οικογένεια, τα δίκτυα αλληλεγγύης και οι μικρές επιχειρήσεις (Lyberaki and Prontzas, 2015; Petmesidou and Mossialos, 2006). Επιπλέον, το κατακερματισμένο και άδικο αυτό σύστημα δεν είχε σχεδιαστεί για να ανακουφίσει τις τεράστιες κοινωνικές συνέπειες που επέφεραν οι οικονομικές αλλαγές των τελευταίων δεκαετιών, πόσο μάλλον να αντιμετωπίσει τα αποτελέσματα της «εσωτερικής υποτίμησης» της δεκαετίας του 2010 (περικοπές μισθών, αυξήσεις φόρων, περικοπές στις δημόσιες παροχές, απορρύθμιση της αγοράς εργασίας κλπ.), δεδομένου ότι η Ελλάδα είναι η χώρα που επλήγη περισσότερο από την ύφεση που προκλήθηκε από την οικονομική κρίση του 2008 και από τα τρία προγράμματα δομικής αναδιάρθρωσης (2010, 2012, 2015) που της επιβλήθηκαν, οδηγώντας σε παρατεταμένη οικονομική και κοινωνική ύφεση. Το Γράφημα 1 αναδεικνύει το μέγεθος της μείωσης του ΑΕΠ από το 2008 και μετά, φαινόμενο σπάνιο σε συνθήκες ειρήνης.

Γράφημα 1: ΑΕΠ τριμήνου με τιμές του 2010

Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν η δραματική αύξηση των ποσοστών της φτώχειας, τόσο της σχετικής όσο και της απόλυτης [2]. Το τμήμα του πληθυσμού που ζει στα όρια της φτώχειας και κινδυνεύει με κοινωνικό αποκλεισμό αυξήθηκε από 20% το 2008 σε 48% το 2015 και παραμένει πάνω από το 40% το 2019 -με το 2008 να αποτελεί τη βάση σύγκρισης (Γράφημα 2). Μελέτες υποδεικνύουν ότι το 2015 και το 2017 περίπου 15% των Ελλήνων ζούσαν σε ακραία φτώχεια -το αντίστοιχο ποσοστό για το 2009 ήταν 2,2% (Matsaganis et al., 2016; World Bank [WB] 2019).

Γράφημα 2: Ποσοστό πληθυσμού στα όρια της φτώχειας συγκριτικά με το 2008

Η παρούσα έρευνα παρουσιάζει ορισμένα από τα αποτελέσματα μιας μελέτης περίπτωσης που πραγματοποιήθηκε την περίοδο 2017-2019 στην περιφερειακή ενότητα Πειραιά [3]. Διερευνήσαμε την εφαρμογή του ΚΕΑ σε δύο δήμους που έχουν πληγεί βαριά, πρώτα από μια μακρά περίοδο αποβιομηχάνισης και, κατόπιν, από την παγκόσμια οικονομική ύφεση της δεκαετίας του 2010. Η έρευνα επικεντρώθηκε στη διαχείριση του προγράμματος, στις εκτιμήσεις των δικαιούχων για την παρεχόμενη ενίσχυση και στη συνεπακόλουθη βελτίωση ή μη της καθημερινής τους ζωής. Τα στοιχεία σχετικά με το ΚΕΑ συλλέχθηκαν μέσω επαναλαμβανόμενης επιτόπιας παρατήρησης στις αρμόδιες κοινωνικές υπηρεσίες, καθώς και μέσω 43 ημι-δομημένων συνεντεύξεων (κάποιες επαναλαμβανόμενες) με δημάρχους και δημοτικό προσωπικό, εργαζόμενους σε ΜΚΟ, κοινωνικούς ακτιβιστές και τοπικούς παράγοντες που δραστηριοποιούνται σε δομές αλληλεγγύης (όπως η διανομή τροφίμων και η προστασία υπερχρεωμένων ατόμων), καθώς και με κρατικούς παράγοντες. Επίσης, μιλήσαμε ανεπίσημα (χωρίς να μαγνητοφωνηθεί η συνομιλία) με δικαιούχους κατά τη διάρκεια της αναμονής τους στα σημεία παροχής κοινωνικών υπηρεσιών και πήραμε συνεντεύξεις από επισφαλώς απασχολούμενους (εντοπίστηκαν με τη μέθοδο της χιονοστιβάδας). Οι συνεντεύξεις διενεργήθηκαν συνήθως πρόσωπο με πρόσωπο, κατά κύριο λόγο από τις δύο ερευνήτριες. Η μελέτη βασίστηκε επίσης σε έναν συστηματικό έλεγχο των εκθέσεων Διεθνών Οργανισμών, σε πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές και σε μακροστατιστικούς δείκτες.

Χάρτης 1: Η περιοχή μελέτης

Ερμηνεύσαμε τα δεδομένα μας χρησιμοποιώντας τη διευρυμένη περιπτωσιολογική μέθοδο (Burawoy, 1998), με σκοπό να αναδείξουμε τη συσχέτιση μεταξύ των εξωτερικών κοινωνικών δυνάμεων (στην περίπτωση αυτή το ευρωπαϊκό και διεθνές πλαίσιο) και των κοινωνικών εξελίξεων στους δύο δήμους, καθώς το ελληνικό ΚΕΑ αποτελεί μέρος του παγκόσμιου και ευρωπαϊκού πλαισίου για την (ανα)συγκρότηση των πολιτικών κοινωνικής προστασίας έπειτα από τις καταστροφικές συνέπειες των προγραμμάτων διαρθρωτικής προσαρμογής στον Νότο (όπως η Χαμένη Δεκαετία στη Λατινική Αμερική) και την εμφάνιση νέων κινδύνων και αναγκών που προκύπτουν από τη γήρανση του πληθυσμού και τις ριζικές αλλαγές στην αγορά εργασίας. Αυτό το νέο μοντέλο ανάπτυξης «υπέρ των φτωχών» έγινε δημοφιλές τη δεκαετία του 2000 μεταξύ των διεθνών και υπερεθνικών οργανισμών και χαρακτηρίστηκε ως δραστική μεταστροφή (Hemerijck, 2018) από τη νεοφιλελεύθερη προσέγγιση που επικεντρωνόταν αποκλειστικά στις δυνάμεις της αγοράς και τη μείωση των δημόσιων δαπανών, ενώ χάρη στην αυξανόμενη συμμετοχή και επιρροή της Παγκόσμιας Τράπεζας στον τομέα της κοινωνικής πολιτικής (Deacon, 2007), εξαπλώθηκε γρήγορα τόσο στον Νότο όσο και στον Βορρά. Το μοντέλο αυτό βασίζεται στην έννοια της κοινωνικής επένδυσης [4] και στοχεύει στην πρόληψη ή την ανακούφιση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, μειώνοντας τα κενά κάλυψης μεταξύ των ατόμων που βρίσκονται εντός και εκτός του συστήματος, ενώ ταυτόχρονα επιβεβαιώνει (και επανεφευρίσκει) την αρχή της καθολικότητας της κοινωνικής προστασίας [5].

Το νέο παγκόσμιο μοντέλο

Στη βάση αυτής της νέας αρχιτεκτονικής βρίσκονται τα Κατώτατα Όρια Κοινωνικής Προστασίας (ILO, 2012) ή αντίστοιχα για την Ευρώπη, ο Ευρωπαϊκός Πυλώνας Κοινωνικών Δικαιωμάτων του 2017[6] που εγγυώνται κατώτατα επιδόματα για τους φτωχούς, με τα επιδόματα αλληλεγγύης όπως το Ελάχιστο Εγγυημένο Εισόδημα και τα προγράμματα ενεργοποίησης της αγοράς εργασίας να διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο. Η Παγκόσμια Τράπεζα και η Ευρωπαϊκή Ένωση βλέπουν τα Κατώτατα Όρια ως το θεμέλιο των συστημάτων Καθολικής Κοινωνικής Προστασίας (ΚΚΠ), στα οποία ποικίλα δημόσια, ιδιωτικά και κοινωνικά προγράμματα προστατεύουν διάφορες κοινωνικές ομάδες από συγκεκριμένους κινδύνους που παρουσιάζονται στην πορεία της ζωής τους (ILO and WB, 2015). Έτσι επιτυγχάνεται ο περιορισμός και ο εξορθολογισμός των δημοσίων δαπανών, η μείωση κοινωνικών δαπανών που κρίνονται μη παραγωγικές και η ανακατεύθυνση της ροής πόρων προς τις κατηγορίες του πληθυσμού που έχουν τις περισσότερες πιθανότητες να επηρεάσουν θετικά τη μελλοντική οικονομική ανάπτυξη: τα παιδιά, ώστε να σπάσει ο κύκλος της φτώχειας, τις γυναίκες και, πέραν αυτών, τα περιθωριοποιημένα τμήματα του πληθυσμού που δε διαθέτουν τα μέσα να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες και τους «νέους κινδύνους». Η «επένδυση» αυτή υποτίθεται ότι λειτουργεί ως εφαλτήριο, δίνοντας στους φτωχούς την ευκαιρία να «ρισκάρουν» στην αγορά και να συμβάλουν έτσι στην οικονομική ανάπτυξη (WB, 2001).

Σύμφωνα με τη θεσμική βιβλιογραφία, τα Κατώτατα Όρια και ο Πυλώνας έχουν φιλόδοξους κανονιστικούς στόχους, όπως η ενδυνάμωση και η βελτίωση των δυνατοτήτων των φτωχών, η προώθηση μια καλύτερης και υγιέστερης ζωής με αξιοπρέπεια για όλους και η ανοικοδόμηση ισχυρών κοινωνιών με μεγαλύτερη συνοχή και μεγαλύτερη αντοχή σε κρίσεις. Ωστόσο, κατά πόσο επιτυγχάνουν ή, έστω, προσεγγίζουν τα προγράμματα εφαρμογής αυτής της πολιτικής τους επιθυμητούς στόχους; Το θεμελιώδες αυτό ζήτημα αποτελεί τη βάση της παρούσας έρευνας.

Το ελληνικό πρόγραμμα Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος (ΚΕΑ)

Το ελληνικό πρόγραμμα Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος είναι οργανωμένο γύρω από τρεις άξονες: 1) ένα κλιμακωτό επίδομα που δεν υπερβαίνει τα 200 ευρώ ανά άτομο, 100 ευρώ για κάθε επιπλέον ενήλικο άτομο και 50 ευρώ για κάθε ανήλικο παιδί, 2) κοινωνικές παροχές σε είδος (διανομή φαγητού, εκπτώσεις σε λογαριασμούς ρεύματος, πρόσβαση στη δημόσια υγεία) και 3) παροχή βοήθειας στην εύρεση εργασίας. Οι αιτήσεις για το ΚΕΑ πραγματοποιούνται είτε από τις κοινωνικές υπηρεσίες και τα Κέντρα Κοινότητας των δήμων είτε απευθείας από τους αιτούντες. Τις αιτήσεις επεξεργάζεται ένα λογισμικό διασταύρωσης διαδικτυακών στοιχείων, το οποίο επαληθεύει και επιβεβαιώνει πληροφορίες από διάφορες ηλεκτρονικές πλατφόρμες και αναγνωρίζει τον αιτούντα μέσω του πληροφοριακού συστήματος φορολογίας. Η πλατφόρμα ανανεώνεται συνεχώς προκειμένου να ενσωματώσει νέες πληροφορίες (άλλα στοιχεία από το διαδίκτυο, λάθη ή αστοχίες που εντοπίζονται μέσω τακτικών ελέγχων, πληροφορίες από τους δήμους, αξιολογήσεις, σεμινάρια, κλπ.).

Τα κριτήρια ένταξης στο πρόγραμμα ποικίλουν ανάλογα με το μέγεθος του νοικοκυριού. Το ατομικό εισόδημα για τους έξι μήνες που προηγούνται της αίτησης δεν πρέπει να ξεπερνά το ποσό του επιδόματος επί έξι (π.χ. 1.200 ευρώ για ένα άτομο). Τα περιουσιακά κριτήρια περιλαμβάνουν τη φορολογητέα αξία της ακίνητης περιουσίας, την αντικειμενική αξία των ιδιωτικών οχημάτων όλων των ειδών, καθώς και το σύνολο των τραπεζικών καταθέσεων (που δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 4.800 ευρώ για ένα άτομο). Αυτά τα ιδιαίτερα περιοριστικά κριτήρια καλύπτουν περίπου το 7% από το 15% των ατόμων που ζουν σε ακραία φτώχεια (World Bank, 2019. Πιο αναλυτικά, δες μεταξύ άλλων Lalioti, 2017. Dimoulas, 2018. Sakellaropoulos et al. 2018, 2019).

Γεννήθηκα σ’ ένα σπίτι στην οδό Κόντου, στον Άγιο Λουκά στα Πατήσια, το σωτήριον έτος 1940 μ.Χ., μήνα Σεπτέμβρη.

Οι τρείς, κρίσιμες για την ιστορία του τόπου, δεκαετίες που έζησα εκεί σημάδεψαν τη ζωή μου και ασφαλώς διαμόρφωσαν ως ένα σημείο τον χαρακτήρα και την προσωπικότητά μου.

Η οδός Κόντου οριζόταν δυτικά από τη δεξιά πλευρά της οδού Πατησίων και ανατολικά από τις δυτικές παρυφές των Τουρκοβουνίων (τα Νταμάρια όπως τα αποκαλούσαμε τότε).

Σήμερα εκτείνεται προς τα ανατολικά ως την οδό Ταϋγέτου, όπου και το σχολικό συγκρότημα της Γκράβας.

Χάρτης 1: Ο οδός Κ. Κόντου και οι γύρω δρόμοι

Οι αναμνήσεις από την πρώτη δεκαετία του ‘40 όπως είναι φυσικό έχουν αρχίσει να ξεθωριάζουν. Θυμάμαι, αποσπασματικά και ανακατεμένα, εικόνες γκρίζες ή ασπρόμαυρες, τελείως αμοντάριστες και ήχους όπως το ντελάλημα του πλανόδιου γιαουρτά, τη φωνή του παγωτατζή, αλλά και τον ρυθμικό ήχο από τις Γερμανικές μπότες μιας διμοιρίας της Wehrmacht που κατηφόριζε την οδό Κόντου, ένα απόγευμα που στεκόμουν και χάζευα σε ένα από τα δύο μικρά μπαλκονάκια της πρόσοψης του σπιτιού μας.

Θυμάμαι ακόμα τα Δεκεμβριανά οδοφράγματα στη γωνία Κόντου και Δροσοπούλου, ήχους από σφαίρες που σφύριζαν, το «Προσοχή, προσοχή ομιλεί το χωνί», καθώς και τους τρείς Άγγλους στρατιώτες, όπως ακριβώς τους είδαμε αργότερα στον “Θίασο” του Αγγελόπουλου, που μας επισκέφτηκαν ένα πρωί ψάχνοντας για όπλα. (“Το πουλί του Σκόμπυ είναι κόμποι-κόμποι”). Όλα αυτά που συνέβαιναν τότε, μπορώ να πω ότι δεν μου προξενούσαν κανένα φόβο ή περιέργεια και τα αντιμετώπιζα σαν την πιο συνηθισμένη καθημερινή κανονικότητα.

Εικόνα 1: Στον κήπο του σπιτιού μου στα μαύρα χρόνια της κατοχής

Το δρόμο αλλά και την ευρύτερη περιοχή στα Πατήσια, μια από τις καλύτερες συνοικίες της Αθήνας εκείνη την εποχή, χαρακτήριζαν οι μονοκατοικίες, μονώροφες ή διώροφες, δείγματα της αρχιτεκτονικής του μεσοπολέμου με φανερές τις επιρροές των νεωτεριστικών κινημάτων, του απλοποιημένου εκλεκτικισμού, της Art Déco αλλά και του Ευρωπαϊκού μοντερνισμού. Τα ενδιαφέροντα αυτά σπίτια σύντομα ακολούθησαν τη μοίρα των παλαιότερων νεοκλασικών και έδωσαν τη θέση τους στις πρώτες πολυκατοικίες της αντιπαροχής στις αρχές της δεκαετίας του ‘50.

Μέχρι και τη δεκαετία του ‘40, o μικρός αυτός δρόμος παραδόξως ήταν ασφαλτοστρωμένος, σε αντίθεση με τους γειτονικούς του χωματόδρομους, Γαλβάνη και Γρηγοροβίου, αλλά και με τους πολύ μεγαλύτερους, Δροσοπούλου, Νάξου και Πίνδου, που επίσης βρίσκονταν σε κατάσταση πρωτόγονη, χωρίς άσφαλτο, γεμάτοι λακκούβες, πέτρες και σκόνη. Αυτός ήταν και ο λόγος που σπάνια περνούσαν από κει αυτοκίνητα, δίνοντας την ευχέρεια στους πιτσιρικάδες να ξεσαλώνουν στο κυνηγητό, στο κρυφτό, στο ποδόσφαιρο, ακόμα και στο ευγενές άθλημα του πετροπόλεμου, που είχε ως αποτέλεσμα γάζες, αίμα και ανοιγμένα κεφάλια. Πολύ δημοφιλές στα αγόρια και το “κλέφτες κι αστυνόμοι” όπου στο παιγνίδι οι αστυνομικοί κυνηγούσαν τους κλέφτες, ενώ στην πραγματικότητα κυνηγούσαν τους κομμουνιστές.

Κι άλλα παιγνίδια της εποχής συντελούσαν στην κοινωνικοποίηση των παιδιών της γειτονιάς και στην ανάπτυξη ισχυρών φιλικών δεσμών μεταξύ τους. Οι επιζώντες συνομήλικοί μου θα θυμούνται ασφαλώς πολλά από εκείνα τα “υπαίθρια” παιγνίδια με τα παράξενα ονόματα: “Στα-καμάν”, “Μπιζ”, “Μπερλίνα”, “Πινακωτή-Πινακωτή” καθώς και τα “Αγάλματα”, το “Άναψε μου το κεράκι” και τα παιγνίδια με τους χωμάτινους βόλους ή τα ακριβότερα γυάλινα γκαζάκια. Όσα παιδιά είχαν γαλότσες έβρισκαν διασκεδαστικό το να τσαλαβουτούν κατά τις βροχερές μέρες στις λασπωμένες λακκούβες που γέμιζαν νερό, ενώ άλλα έπαιζαν με τις λεγόμενες “Χάπα-Χούπες” τα δημοφιλή χαρτονάκια που απεικόνιζαν τους ήρωες του ποδοσφαίρου αυτούς τους κυριακάτικους ήρωες που έπαιζαν   «για τη φανέλα» τότε που τα γήπεδα δεν είχαν γκαζόν.

Εικόνα 2: Κόντου και Πατησίων

Ανηφορίζοντας στην οδό Κόντου, καθώς μπαίναμε από την οδό Πατησίων, θυμάμαι στα δεξιά το πρώτο γωνιακό κτίριο, με το ζαχαροπλαστείο του Μιλάνου στο ισόγειο, και στη συνέχεια δύο τρία επιβλητικά διώροφα, με πανέμορφες όψεις. Σ’ ένα από αυτά κατοικούσε η οικογένεια Βιντζηλαίου, της περίφημης δυναστείας των πρώτων μεγάλων λουλουδάδων της Αθήνας.

Εικόνες 3α & 3β: Επιβλητικά διώροφα σπίτια, με πανέμορφες όψεις

Αφότου διασχίζαμε την οδό Δροσοπούλου, το δεύτερο σπίτι δεξιά ήταν το πατρικό μου, μια λιτή αστική μονοκατοικία από τις χαρακτηριστικές του μεσοπολέμου, που σώζεται ευτυχώς ακόμα, ανάμεσα σε μεταγενέστερες πολυκατοικίες, χάρη στην επιμονή της αρχιτεκτόνισσας αδερφής μου, ως ένα από τα ελάχιστα δείγματα μίας ξεχασμένης μακρινής εποχής.

Ίσως ένας από τους λόγους για τους οποίους οι γονείς μου επέλεξαν το συγκεκριμένο σπίτι να ήταν η θέση του. Στην περιοχή αυτή κατοικούσαν άνθρωποι της μεσαίας τάξης, πολλοί διανοούμενοι, καλλιτέχνες, εκπαιδευτικοί ακόμα και επιτυχημένοι επιχειρηματίες. Ο πατέρας μου εκπαιδευτικός, δίδαξε στη Μαράσλειο Παιδαγωγική ακαδημία, υπήρξε αντιπρόεδρος του Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου και Γενικός διευθυντής του Υπουργείου Παιδείας.

Εικόνα 4: Σ’ αυτό το σπίτι γεννήθηκα το 1940

Εικόνα 5: H οδός Κόντου το 1958 χωρίς αυτοκίνητα και σήμερα

Στα “πέτρινα” χρόνια, το διπλανό μας σπίτι με τον αριθμό 16, μοντερνιστικό, διώροφο και φωτεινό, φιλοξενούσε ένα σκοτεινό πρόσωπο της Ελληνικής ιστορίας. Μαύρο παλτό, μαύρο καπέλο, μαύρο αυτοκίνητο, μαύρη ψυχή. Το όνομά του: Αναστάσιος Ταβουλάρης (1882-1945). Ιδιότητά του: υπουργός Ασφαλείας, δεξί χέρι του Walter Schimana διοικητή των SS, αρχηγού της Γερμανικής Αστυνομίας και στρατιωτικού διοικητή της χώρας μας από τον Οκτώβριο του 1943 έως τον Οκτώβριο του 1944. Οι ενδιαφερόμενοι για την πλούσια δράση του εν λόγω γείτονα κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής ας ανατρέξουν στη σχετική βιβλιογραφία. Μετά την απελευθέρωση το σπίτι αυτό κατοικήθηκε από την οικογένεια Μούγερ, γνωστή για την παραγωγή των όμορφων παιδικών παπουτσιών.

Δύο σπίτια πιο πάνω, στο νούμερο 20, έμενε ο συμπαθητικός γεράκος με τον μπερέ στο κεφάλι και την ξεθωριασμένη καπαρντίνα, που τον θυμάμαι να ανηφορίζει το σούρουπο, επιστρέφοντας στο σπίτι του, κρατώντας το κεσεδάκι με το γιαούρτι για το λιτό βραδινό του δείπνο. Μόνο αυτή την εικόνα θυμάμαι από τον Παπαδιαμάντη της Ελληνικής ζωγραφικής

Πέρασαν χρόνια πολλά από τότε για να μάθω ότι ο Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης (1881–1955), απόφοιτος της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας, μαθητής του Γ. Ιακωβίδη, αφού συνέχισε τις σπουδές του στο Μόναχο μέχρι το 1910, μετακομίζει στο Παρίσι όπου και έρχεται σε επαφή με τα νεωτεριστικά ρεύματα της σύγχρονης ζωγραφικής, εγκαταλείποντας οριστικά τον ακαδημαϊκό ρεαλισμό της Σχολής του Μονάχου. Με την επιστροφή του στην Αθήνα μαζί με τον Κωνσταντίνο Μαλέα, τον Νικόλαο Λύτρα και άλλους, ιδρύει την ομάδα “Τέχνη”, που με την πρώτη έκθεσή της το 1917 ήρθε σε ρήξη με το εικαστικό κατεστημένο της εποχής.

Εικόνες 6&7 : Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης (1881–1955)

Πηγή: Εθνική Πινακοθήκη (http://www.nationalgallery.gr/)

Στο έργο του, το ποτισμένο από το διάχυτο φως των Ιμπρεσιονιστών, μπορεί να διακρίνει κανείς ίχνη και σκιές από τη μελαγχολία του ελληνικού Εξπρεσιονισμού, πράγμα που θα φανεί εντελώς φυσικό σε όποιον μελετήσει την άτυχη και τραγική ζωή αυτού του τόσο αδικημένου μεγάλου ζωγράφου. Στην αυτοβιογραφία του, ο στενός του φίλος ζωγράφος Περικλής Βυζάντιος αναφέρεται στον ομότεχνό του: