Καθώς η ελληνική οικονομία αγωνίζεται να ανακάμψει η κοινωνική δυσαρέσκεια εκδηλώνεται με έντονο τρόπο στα συνθήματα που είναι γραμμένα στους τοίχους των αστικών κέντρων [1]. Κατά την περίοδο της κρίσης οι τοίχοι σε ορισμένες κεντρικές γειτονιές της Αθήνας έχουν μετατραπεί σε πλατφόρμες ελεύθερης έκφρασης. Τα γκράφιτι και τα συνθήματα αποτελούν εναλλακτικά μέσα που έχουν τη δυνατότητα να εκφράζουν πτυχές των κοινωνικών διεκδικήσεων και να καταγράφουν το πνεύμα των κοινωνικών ομάδων. Όλες οι μη εξουσιοδοτημένες υπαίθριες γραφικές αναπαραστάσεις θεωρούνται παράνομες πράξεις από τις αρχές εφόσον καταλαμβάνουν μέρος του αστικού χώρου δίχως άδεια.

Το άρθρο αυτό παρουσιάζει τους «παλμούς της πόλης» όπως αντηχούν στο μυαλό και τον ψυχισμό των συγγραφέων μετά από μια πειραματική «περιπλάνηση» (dérive) σε κεντρικές περιοχές της Αθήνας. Όπως θα δούμε οι ρητορικές φράσεις που είναι γραμμένες στους τοίχους παρουσιάζουν ένα ευρύ φάσμα θέσεων και απεικονίζουν την ποικιλομορφία των αντιδράσεων ορισμένων τοπικών ομάδων εν σχέση με τις σύγχρονες εξελίξεις.

Αν και ο κυβερνοχώρος μπορεί πλέον να θεωρηθεί ένα από τα σημαντικότερα περιβάλλοντα της σύγχρονης επικοινωνίας, στην πράξη οι άνθρωποι εξακολουθούν να ζουν και να αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους μέσα στο πραγματικό-φυσικό αστικό χώρο. Σύμφωνα με το Park (1925), οι μεγάλες πόλεις δεν αποτελούν απλά και μόνο τεχνητές κατασκευές και μηχανισμούς αλλά εκφράζουν παράλληλα και την ανθρώπινη φύση. Ειδικότερα ο Lefebvre πίστευε ότι ο αστικός χώρος ανήκει αναμφισβήτητα στη σφαίρα της πολιτικής εφόσον διάφορες κοινωνικές ομάδες με αντίθετα συμφέροντα αποβλέπουν στη διαχείριση και στην εκμετάλλευσή του (Lefebvre, Enders 1976). Επιπλέον, σύμφωνα με τον Negri (2009) η σύγχρονη ‘αρχιτεκτονική βιομηχανία’ σε συνεργασία με αυτήν της μόδας και του κινηματογράφου συμβάλλουν στην πάταξη κάθε πιθανής πράξης αντίστασης κατά του κατεστημένου, διαχέοντας με «τεχνητό φωτισμό» όλες τις πτυχές της ζωής μας. Τελικά, όμως όπως υποστήριξε ο Harvey (2003), τόσο ατομικά όσο και συλλογικά είμαστε όλοι αρχιτέκτονες, έτσι είναι στα χέρια μας να αναμορφώσουμε το αστικό περιβάλλον. Όλοι οι άνθρωποι έχουν «δικαίωμα στην πόλη» (Lefebvre 1996).

Τα κοινωνικά κινήματα συχνά χρησιμοποιούν ριζοσπαστικές τεχνικές ενάντια στις δομές της εξουσίας. Ο Atton (2001) υπογράμμισε ότι τα «εναλλακτικά μέσα επικοινωνίας» προσφέρουν τη δυνατότητα για δημοκρατική επικοινωνία σε άτομα που έχουν αποκλειστεί από τα κυρίαρχα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ενώ ο Downing (2001, 2008) κατονόμασε «ριζοσπαστικά» τα μέσα επικοινωνίας που χρησιμοποιούνται από τα κοινωνικά κινήματα. Επιπλέον στην θεωρία που έχει αναπτύξει σχετικά με τα εναλλακτικά μέσα επικοινωνίας ανάμεσα σε αυτά περιλαμβάνει την καλλιτεχνική παραγωγή και πολιτιστικές πρακτικές όπως το θέατρο του δρόμου, τα τατουάζ, την ένδυση, τα γκράφιτι και άλλα πολλά. Στο ίδιο πλαίσιο, ο Fuchs (2010) έθεσε κάτω από τον τίτλο «κριτικά μέσα» εκτός των άλλων και τις αφίσες, τις αστικές καλλιτεχνικές τοιχογραφίες και τα γκράφιτι, σημειώνοντας ότι το περιεχόμενό τους παρουσιάζει ‘καταπιεσμένες δυνατότητες ύπαρξης’ εκφραζόμενες από κυριαρχημένα άτομα και ομάδες.

Στην καθημερινή ζωή χωρίς αμφιβολία ο αστικός χώρος έχει μετατραπεί σε μια ανοιχτή κοινοτική πλατφόρμα, η οποία φέρει γραφικές αναπαραστάσεις διάφορων μορφών και περιεχομένου, επικοινωνώντας μηνύματα που συχνά προσελκύουν την προσοχή μας και μας παρακινούν προς ονειροπόληση. Ως κυρίαρχα μέσα της αστικής οπτικής επικοινωνίας μπορούν να θεωρηθούν όλες οι υπαίθριες διαφημίσεις, οι δημοτικές ταμπέλες, τα οδικά σήματα, το νόμιμο γκράφιτι κα. Αντίθετα, τα εναλλακτικά μέσα περιλαμβάνουν όλες τις μη εξουσιοδοτημένες υπαίθριες εκφράσεις, όπως τα συνθήματα στους τοίχους με οποιοδήποτε περιεχόμενο (πολιτικό, αθλητικό ή υπαρξιακό), τις παράνομες αφίσες, τα γκράφιτι, τα stickers κλπ. Ως εκ τούτου, στο παρόν άρθρο όταν μιλάμε για μη εξουσιοδοτημένες υπαίθριες γραφικές αναπαραστάσεις θα αναφερόμαστε σε όλες τις ανεπίσημες εκφράσεις, οποιασδήποτε μορφής, οι οποίες εκτελούνται χωρίς άδεια στους τοίχους, τις πινακίδες, τα μέσα μαζικής μεταφοράς, κα. Οι μη εξουσιοδοτημένες υπαίθριες γραφικές αναπαραστάσεις αμφισβητούν σαφέστατα τις υπάρχουσες δομές της εξουσίας και, επομένως

Ψυχογεωγραφία

Η Ψυχογεωγραφία σύμφωνα με το Debord διερευνά «τους ακριβείς νόμους και τις συγκεκριμένες επιδράσεις του γεωγραφικού περιβάλλοντος, συνειδητά οργανωμένου ή όχι, πάνω στα συναισθήματα και τη συμπεριφορά των ατόμων» (Engel-Di Mauro 2008, σελ. 23). Σε αυτό το πλαίσιο για μια ευρύτερη κατανόηση της κατάστασης εν σχέση με τα εναλλακτικά υπαίθρια γραφικά στην Αθήνα πραγματοποιήσαμε μια περιπλάνηση (dérive) που αποτελεί μία από τις σημαντικότερες ψυχογεωγραφικές τεχνικές των Καταστασιακών (Debord 1955, 1956). Στην πραγματικότητα, πρόκειται για ένα γρήγορο πέρασμα μέσα από διάφορα αστικά περιβάλλοντα σε μια νοητική κατάσταση αποτραβηγμένη από την καθημερινή ρουτίνα. Κατά τη διάρκεια της περιπλάνησης τα συμμετέχοντα άτομα πρέπει να οδηγούνται από την οπτική του χώρου και την έλξη των απαντημάτων, δίχως κάποιο συγκεκριμένο προορισμό, ξεχνώντας όλες τις πτυχές που αφορούν την εργασία, τον ελεύθερο χρόνο ή όλα τα άλλα συμβατικά κίνητρα προς κίνηση και δράση.

Στη συνέχεια συγκρίνοντας τους χώρους που διανύσαμε σχηματίσαμε έναν ψυχογεωγραφικό χάρτη (γράφημα 1) ο οποίος καταγράφει την τεθλασμένη τροχιά μας και τις «μονάδες ατμόσφαιρας» που επισημάναμε εν σχέση πάντοτε με την ομοιομορφία που παρουσίασαν οι μη εξουσιοδοτημένες υπαίθριες γραφικές αναπαραστάσεις κυρίως, αλλά και ορισμένα άλλα χαρακτηριστικά όπως η όψη των καταστημάτων, των κτιρίων, οι τυπολογία και οι πράξεις των ανθρώπων που συναντήσαμε κλπ. Συμφώνα με τον Chombart de Lauwe (1952) οι συνοικίες μιας πόλης δεν καθορίζονται μόνο από οικονομικούς και γεωγραφικούς παράγοντες, αλλά και από τις παραστάσεις που έχουν οι κάτοικοι για τις περιοχές αυτές. Οι μονάδες ατμόσφαιρας  [2] αποτελούν διάφορους ψυχογεωγραφικούς σχηματισμούς όπως τους αντιλαμβάνονται οι περιπλανώμενοι και χωρίζουν την πόλη σε τμήματα, σύμφωνα με ορισμένα χαρακτηριστικά που επικρατούν, συμπεριλαμβανομένων των κοινωνικών συνιστωσών, της σύνθεσης του πληθυσμού, της αισθητικής του τοπίου, του θορύβου, του φωτός, του χωροταξικού και πολεοδομικού χαρακτήρα κα. Οι μονάδες ατμόσφαιρας μπορεί να αρθρώνονται σύμφωνα με κάποιο κοινωνικό ή δημογραφικό κριτήριο για παράδειγμα μια ενότητα μπορεί να αποτελείται από τον ομογενοποιημένο πληθυσμό που συχνάζει στην τοπική περιοχή και περιλαμβάνει καλλιτέχνες και φοιτητές. Ωστόσο κάποιο στοιχείο, όπως ένα υπερισχύων αρχιτεκτονικό στιλ για παράδειγμα, δε αρκεί μόνο για να καθορίσει μια μονάδα ατμόσφαιρας. Σύμφωνα με τον Debord μια μονάδα ατμόσφαιρας περιλαμβάνει πολλές συνιστώσες. Ωστόσο η κοινωνική μορφολογία και τα ‘απαλά’ και μεταβλητά στοιχεία της πόλης όπως, οι ανθρώπινές δραστηριότητες, το παιχνίδι της παρουσίας και της απουσίας του φωτός και του ήχου ή ακόμη και η συσχέτιση των ιδεών του πληθυσμού έχουν πολύ μεγάλη σημασία. Τα ‘σκληρά’ στοιχεία όπως η μορφή, το μέγεθος ή η τοποθέτηση των κτιρίων χωροταξικά, απλά αρθρώνουν τα στοιχεία που αναφέραμε (Sadler 1999: 70).

Γράφημα 1: Ένας ψυχογεωγραφικός χάρτης σχεδιασμένος από τους συγγραφείς που αναπαριστά την περιπλάνηση τους στην Αθήνα. Παρατηρούμε ότι οι περιοχές α’, β’ και στ’ σχηματίζουν μια ενιαία μονάδα ατμόσφαιρας, οι περιοχές γ’, δ’ και ε’ σχηματίζουν μια άλλη μονάδα ατμόσφαιρας ενώ οι περιοχές ζ’ και η’ αποτελούν δύο ακόμα ξεχωριστές μονάδες.

Παρουσίαση της ψυχογεωγραφικής έρευνας

Το χωρικό πεδίο της περιπλάνησής μας κάλυψε το ευρύτερο κέντρο της Αθήνας. Ως σημείο εκκίνησης επιλέχθηκε η πλατεία Συντάγματος (α’ στο γράφημα 1). Αρχικά κινηθήκαμε πάνω σε μια τεθλασμένη γραμμή, ακολουθώντας μια ζικ-ζακ τροχιά που διήλθε από την πλατεία Ομονοίας, το Μοναστηράκι, την πλατεία Ψυρρή, την περιοχή του Κεραμεικού, το Κολωνάκι, τα Εξάρχεια ενώ απομακρυνθήκαμε τελικά από την περιοχή του κέντρου διασχίζοντας την οδό Πατησίων (β’, γ’, δ’, ε’, στ’, η και ζ’ στο γράφημα 1).

Όπως είναι γνωστό η πλατεία Συντάγματος βρίσκεται μπροστά στο Ελληνικό Κοινοβούλιο όπου πραγματοποιούνται και οι περισσότερες συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας. Παρόλο που η πλατεία προστατεύεται τυπικά από την αστυνομία και αποκαθίσταται αμέσως μετά τις διαδηλώσεις, πολλά μισοσβησμένα συνθήματα παρέμεναν ακόμα στους τοίχους τα οποία ήταν ικανά να μας προκαλέσουν έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις. Στις γύρω κεντρικές οδούς και πιο συγκεκριμένα στην οδό Φιλελλήνων, στην οδό Μητροπόλεως, στην οδό Ερμού, στην οδό Καραγιώργη Σερβίας και στην οδό Σταδίου, τα συναισθήματα μας εντάθηκαν δραματικά καθώς αυξήθηκε η πυκνότητα των γραφικών στους τοίχους. Στη περιοχή αυτή συναντήσαμε όλες τις μορφές μη εξουσιοδοτημένων υπαίθριων γραφικών όπως σλόγκαν τα οποία περιλάμβαναν μια σειρά θεμάτων που εκτείνονταν από τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων, το μεταναστευτικό ζήτημα, αντι-εξουσιαστικές διακηρύξεις, καταγγελίες κατά της οικονομικής κρίσης έως και υπαρξιακούς στίχους, stencil κλασικά γκράφιτι, street art, stickers και tagging (εικόνες 1, 2, 3, 4, 5 και 6) [3]. Η εναλλαγή ακριβών καταστημάτων και πολυτελών ξενοδοχείων με σφραγισμένα μαγαζιά, χρεωκοπημένα λόγω της κρίσης που καλύπτονταν από πολιτικά συνθήματα, γκράφιτι και αφίσες αντανάκλασε στις αισθήσεις μας μια ατμόσφαιρα απογοήτευσης εξωθώντας έντονες αρνητικές και πεσιμιστικές διαθέσεις αλλά και τάση προς εξέγερση.

Εικόνες 1-6: Στην ευρύτερη περιοχή γυρω από την Πλατεία Συντάγματος συναντήσαμε όλες τις μορφές μη εξουσιοδοτημένων υπαίθριων γραφικών κυρίως όμως πολιτικά σλόγκαν, stencil, κλασικά γκράφιτι, street art και tagging.

Βαδίζοντας στην οδό Σταδίου πλησιάσαμε την πλατεία Ομονοίας η οποία βρίσκεται στη καρδιά της πόλης. Αναμφισβήτητα, η περιοχή αυτή αποτελεί μια πολυπολιτισμική ζώνη. Ωστόσο, εκτός από τουρίστες, μετανάστες και πρόσφυγες συναντήσαμε ανέργους και άστεγους ανθρώπους, παράνομους μικροπωλητές, μικροαπατεώνες, ναρκομανείς, κλπ. Οι περισσότεροι τοίχοι στα σημεία που δεν ήταν καλυμμένα από γραφικά και αφίσες ήταν σκούροι από την ρύπανση. Οι γραφικές αναπαραστάσεις στους τοίχους περιλάμβαναν κυρίως κλασικά γκράφιτι, stencil, tagging, στοίχους που αφορούσαν ποδοσφαιρικές ομάδες και πολιτικά σλόγκαν διαμαρτυρίας κατά της κρίσης και των μέτρων λιτότητας (εικόνες 7, 8, 9, 10, 11 και 12). Όλα αυτά τα γραφικά μαζί με τα κλειστά χρεοκοπημένα καταστήματα, την σύνθεση του περιφερόμενου πληθυσμού που περιλάμβανε πολλά κακότυχα ή και περιθωριακά στοιχεία καθώς και τα απορρίμματα που βρίσκονταν στους δρόμους προκάλεσαν έντονα στις αισθήσεις μας θλίψη, απόγνωση αλλά και επιθυμία για διαμαρτυρία. Η ατμόσφαιρα παρέμεινε και σε αυτή τη περιοχή πεσιμιστική, σε μια déclassé εκδοχή καθώς η αγορά εδώ δεν χαρακτηρίζονταν από την πολυτέλεια των καταστημάτων στην περιοχή της Πλατείας Συντάγματος.

Εικόνες 7-12: Στην ευρύτερη περιοχή γυρω από την Πλατεία Ομονοίας συνανήσαμε κυρίως κλασικά γκράφιτι, tagging, stencil, ποδοσφαιρικούς στοίχους, πολιτικά σλόγκαν και street art

Κατά την περιπλάνηση μας στο Μοναστηράκι, στου Ψυρρή και στον Κεραμεικό (Γκάζι) αντιληφθήκαμε ότι μια διαφορετική αισθητική ποιότητα χαρακτήριζε τους τοίχους των περιοχών αυτών καθώς πολλά από τα γραφικά εμφανίζονταν εμπορευματοποιημένα ή τουλάχιστον εμείς τα εκλάβαμε ως νεανικές καλλιτεχνικές καινοτομίες της κυρίαρχης κουλτούρας. Ήταν φανερό ότι σε όλες αυτές τις περιοχές επικρατούσε μια ομοιομορφία στην ατμόσφαιρα εφόσον μας ήταν αρκετά δύσκολο να καθορίσουμε επακριβώς πότε η συναισθηματική κατάσταση που προκαλούταν από την οπτική μιας συγκεκριμένης γειτονιάς έδινε τη θέση της σε μια άλλη. Όλες αυτές οι περιοχές είναι σημεία συνάντησης της νεολαίας και προσελκύουν πολύ κόσμο ειδικά τα Σαββατοκύριακα. Στην πραγματικότητα αποτελούν στέκια της νεολαίας που ακολουθεί το κυρίαρχο πολιτιστικό ρεύμα. Υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία εμπορικών δραστηριοτήτων όπως το παραδοσιακό παζάρι στο Μοναστηράκι, καταστήματα μόδας, μπαρ, νυκτερινά κλαμπ και εστιατόρια που προσφέρουν πολλές μορφές διασκέδασης. Στα εν λόγω εμπορικά τετράγωνα τα ριζοσπαστικά σλόγκαν και τα γκράφιτι προκάλεσαν διαφορετικές επιδράσεις στις αισθήσεις μας εν σύγκριση με τις περιοχές που αναφέραμε προηγουμένως. Συναντήσαμε έναν μεγάλο αριθμό από εκθέματα street art, tagging, αμερικάνικου τύπου γκράφιτι, κλπ τα οποία πολλές φορές συνοδεύονταν από πολιτικές εκφράσεις. Αυτή η ανάμειξη όμως ενταγμένη μέσα στην παντοδυναμία του εμπορικού περιβάλλοντος της βιομηχανίας της διασκέδασης πολύ συχνά μας οδήγησε σε σύγχυση. Σε αυτές τις περιοχές ήταν δύσκολο να διακρίνουμε τη ριζοσπαστική έκφραση από τα εμπορευματοποιημένα γκράφιτι του κυρίαρχου πολιτιστικού ρεύματος. Τα περισσότερα καταστήματα του χώρου είχαν αφομοιώσει τις αισθητικές μορφές έκφρασης των ριζοσπαστικών μέσων και μερικές φορές χρησιμοποιούσαν τα ίδια κοινωνικο-πολιτικά μηνύματα για εμπορικούς λόγους. Μας ήταν ξεκάθαρο ότι ο σκοπός πολλών υπαίθριων γραφικών εδώ δεν ήταν η στήριξη των κοινωνικών αγώνων ή η παροχή πολιτικού λόγου σε άτομα που έχουν αποκλειστεί από τα κυρίαρχα μέσα μαζικής ενημέρωσης, αλλά η προσέλκυση πελατών για την αύξηση των πωλήσεων ή στην καλύτερη περίπτωση η πειραματική παραγωγή τέχνης των κυρίαρχων νεανικών ρευμάτων. Με αυτή την έννοια, οι ριζοσπαστικοί μηχανισμοί έκφρασης της πόλης εξουδετερώνονται από το εμπόριο, ‘πραγμοποιούνται» και «επαναφομοιώνονται» (Asger 1960, Lukács 1968, Debord 1969), φέρνοντας το ριζοσπαστικό αγώνα στο ίδιο πλαίσιο μαζί με άλλες πρακτικές που ανήκουν στη σφαίρα του «Θεάματος» (Debord 1970) όπως είναι η προώθηση των προϊόντων και η μόδα (εικόνες 13 έως 18). Αν και η διάθεση μας ήταν λιγότερο ανήσυχη από ότι στις προηγούμενες περιοχές λόγω της έντονης ωραιοποίησης των τοίχων από την βιομηχανία της διασκέδασης, εν τέλη τα συναισθήματά μας χρωματιστήκαν και πάλι, όμως σε ένα μικρότερο βαθμό με τόνους αγανάκτησης και πικρίας για την τρέχουσα οικονομική κρίση, το μεταναστευτικό ζήτημα και τις διαφυλικές διακρίσεις επηρεασμένοι από όσα ριζοσπαστικά συνθήματα καταφέραμε να διακρίνουμε.

Το project με τίτλο «Ανιχνεύοντας μεταιχμιακές καταστάσεις: Στα όρια αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας», αποτελεί εφαρμογή εθνογραφικών μεθόδων (συμμετοχική παρατήρηση, συνεντεύξεις, αρχειακό υλικό) και δημιουργικής φωτογραφίας για την παραγωγή καλλιτεχνικού έργου. Μολονότι η δημιουργική φωτογραφία δεν είναι επιστημονικό μέσο, η προσφορά της όταν συνδυάζεται με τις διεπιστημονικές εθνογραφικές μεθόδους είναι αναντικατάστατη και μοναδική, καθώς το αποτέλεσμα, μέσω της βιωμένης εμπειρίας που εμπεριέχει, μεταδίδει άρρητη γνώση. Στο επίκεντρο βρίσκονται οι «οριακοί» χώροι που εντοπίζονται μεταξύ των διαφορετικών χρονικοτήτων του αρχαιολογικού και του σύγχρονου, στους οριοθετημένους και προς εκμετάλλευση χώρους της αρχαιολογικής έρευνας και τα αδιάφορα περίχωρά τους, στην πόλη της Αθήνας. Μέσα από αρκετές μελέτες περιπτώσεων και αξιοποιώντας φωτογραφικές και εθνογραφικές μεθόδους εξετάζεται το πώς αυτές οι «συνοριακές» γραμμές-πεδία έρευνας εγκαθιδρύουν και (επανα)διαπραγματεύονται τον εαυτό τους. Απαθανατίζοντας σε τακτά χρονικά διαστήματα και για πέντε χρόνια τα ίχνη του υλικού πολιτισμού τους, και αποκωδικοποιώντας μια σειρά συνεντεύξεων από ανθρώπους που κατά καιρούς «κατοίκησαν» αυτούς τους χώρους, φανερώνεται μια φευγαλέα ανθρωπογεωγραφία μιας «μεταιχμιακής» κατάστασης. Τα μικρο-τοπία που φωτογραφήθηκαν, αποκομμένα από τα τόσο βαριά σημασιοδοτημένα περιβάλλοντά τους, αφηγούνται ιστορίες που αποκαλύπτουν συμπεριφορές, τακτικές και συνεπώς στοιχεία του σύγχρονου πολιτισμού, και μέσα σε αυτά και σημάδια που προαναγγέλουν την επερχόμενη «κρίση». Παρόλ’ αυτά, τα παραπάνω δεν μπορούν να λειτουργήσουν ως τεκμήρια με την παραδοσιακή έννοια του όρου. Αντ’ αυτού, μια τρίτη διάσταση πολλών «κατασκευασμένων ορατοτήτων» και νοητικών αναπαραστάσεων βιωμένης εμπειρίας ανοίγεται εδώ, καθώς συνδυάζεται με το δημιουργό της. Ένα νέο αποτέλεσμα -συνδυασμός λόγου και εικόνας- προκύπτει, το οποίο δεν είχε ιδωθεί πριν ή δεν είχαμε μπορέσει να συναισθανθούμε έως τώρα.

Στα όρια των αρχαιολογικών χώρων

Αναζητώντας το κατάλληλο σημείο παρατήρησης για αυτή την έρευνα πεδίου για την Αθήνα, κινήθηκα αρκετά και μέσα και έξω από τα όρια. Το κατάλληλο σημείο δεν θα μπορούσε να είναι μέσα στα ένδοξα, πολύτιμα, ιερά ερείπια, ούτε μέσα στην ίδια την σύγχρονη πόλη. Σίγουρα βρισκόταν κάπου πέρα από την «αισθητικοποιημένη νοσταλγία του κοινότυπου» [όρος που εισήγαγε ο αρχιτέκτονας Peter Eisenman (1988)]: στα όρια των αρχαιολογικών χώρων και της σύγχρονης πόλης.

Εκεί, όπου η αρχαία και η νεώτερη πόλη συνυπάρχουν, η καθημερινή ζωή και οι δραστηριότητες των ανθρώπων έρχονται σε αντίθεση με την διαφορετική ατμόσφαιρα, την ιδρυματοποιημένη ησυχία των ανοιχτών αρχαιολογικών χώρων που λειτουργούν ως τουριστικές ατραξιόν. Το ενδιαφέρον του να κινείσαι στα όρια είναι ότι ακόμα και αν το επιθυμείς είναι σχεδόν αδύνατο για το βλέμμα να αποφύγει να αντιμετωπίσει τις αντιθέσεις… πολιτισμικές, πολιτιστικές, ιδεολογικές. Η σύνθεση των στοιχείων της ετερότητας στις ζώνες αυτές, μπορεί να βοηθήσει στη διερεύνηση της ταυτότητάς μας που βρίσκεται σε συνεχή αλλαγή, προκειμένου να μπορέσουμε να διακρίνουμε το όλο. Ερευνώντας την υβριδική κατάσταση της ταυτότητας του σήμερα, η καίρια ερώτηση δεν είναι «ποιός είμαι;» αλλά «πότε – πού – πώς είμαι;» όπως εύστοχα εντόπισε η εθνογράφος Trinh T. Minh-ha (1992). Συνεπώς δεν έχει κανένα νόημα να αυτοκαθοριζόμαστε απλώς δηλώνοντας το ποιοι είμαστε, αλλά προσδιορίζοντας συνεχώς το πότε-πού-πώς είμαστε.

Αναζητώντας αυτό το πότε-πού-πώς είμαι, άρχισα να τραβάω φωτογραφίες κατά τακτά διαστήματα ακολουθώντας μια συγκεκριμένη διαδρομή στα συμβολικά και υπαρκτά όρια κάποιων αρχαιολογικών χώρων του κέντρου της Αθήνας. Οι φωτογραφίες, λειτουργούν ως ένα αρχείο μνήμης των αλλαγών και των ευρημάτων μου. Είχα μεγάλο ενδιαφέρον να ερευνήσω οπτικά το πώς οι χώροι αυτοί παρέμεναν περιορισμένοι μόνο για τους επισκέπτες και για το τι συνέβαινε στον δημόσιο χώρο -συνήθως πεζόδρομο- που τους περιβάλει.

Εικόνα 1: Βάσεις ομπρελών, οι σύγχρονες κολώνες

Εικόνα 2: Η πόλη των μοναχικών καρεκλών

Εικόνα 3: Ποιοί είναι οι φύλακες της σύγχρονης πόλης; Aυτή η γυναίκα βρίσκεται πάντα έξω από την Βιβλιοθήκη του Αδριανού.

Όμως αυτά τα πρώτα ευρήματα δεν ήταν αρκετά. Συνέχισα να φωτογραφίζω για έξι χρόνια, σε τακτές περιόδους, συγκεντρωμένη περισσότερο σε ενός είδους οπτική μικροεθνογραφία. Καθώς η «εθνογραφία είναι η σπουδή τόσο της ρητής και σαφούς πολιτισμικής γνώσης όσο και της σιωπηρής, άρρητης πολιτισμικής γνώσης, αυτής που αφήνεται να υπονοηθεί» -όπως αναφέρει ο James Spradley (1980:8)-, με αυτή την έρευνα αναζητούσα και τις δύο. Η φανερή, ρητή, πολιτισμική γνώση ήταν η πρώτη ύλη μου, το θεωρητικό μου σημείο εκκίνησης. Η σιωπηλή γνώση που αφήνεται να υπονοηθεί, που παραμένει κατά μεγάλο ποσοστό έξω από την αντίληψη των ανθρώπων, που δεν εκφράζεται συνειδητά, και δεν συζητείται, ήταν το θέμα μου. Συναισθανόμενη αυτή τη σιωπηλή γνώση, διαμόρφωθηκε η ματιά μου, είτε ως ενός εσωτερικού, είτε ενός εξωτερικού παρατηρητή.

Εικόνα 4. Κατά μήκος της οδού Αδριανού, απέναντι από την κεντρική είσοδο της Αρχαίας Αγοράς:

Τι ακριβώς σημαίνει το ότι μια πόλη αλλάζει; Τοποθετώντας την μία φωτογραφία δίπλα στην άλλη παρατήρησα ότι μερικές από τις «ιστορίες»/αφηγήσεις εξελίσσονταν με ένα πολύ καλύτερο τρόπο για την αισθητική μου, και πιο αποτελεσματικό για αυτό που ήθελα να αναδείξω. Άρχισα να βλέπω στις φωτογραφίες αλλαγές που δεν μπορούσα να εντοπίσω με γυμνό μάτι όταν βρισκόμουν επί τόπου για να φωτογραφίσω.

Εικόνα 5: Οι περιπέτειες ενός στύλου

Εικόνα 6: Νεοκλασσικό κτήριο απέναντι από τους Αέρηδες στη Ρωμαϊκή Αγορά

Οι φωτογραφίες είναι αποκομμένες από το ευρύτερο αναλυτικό τους πλαίσιο και τα οπτικά περιβάλλοντα τους (αρχαιότητα, αρχαιολογία, μεγαλειώδες παρελθόν, πολιτιστική κληρονομιά κτλ.). Προσπαθούν να αγγίξουν τους «αναγνώστες» τους με την συμβολική αναπαράσταση της πραγματικότητας του Άλλου (ο Άλλος σε αυτή την περίπτωση είναι η νοοτροπία του σύγχρονου Νεοέλληνα). Με τον καιρό, θεματικές άρχισαν να φανερώνονται, και έτσι ξεκίνησα τις συνεντεύξεις. Εικοσιπέντε συνεντεύξεις, με ανθρώπους που έρχονται να κατοικήσουν αυτούς τους χώρους, μια φευγαλέα ανθρωπογεωγραφία των ορίων – συνοριακών περιοχών μπορεί να ειδωθεί στιγμιαία.

Οι απαντήσεις στις ερωτήσεις όμως, δεν ήταν το αντικείμενο της έρευνάς μου… «Τι γνώμη έχετε για το έργο της Ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων;»,«Τι είναι αυτό που συγκεντρώνει όλους αυτούς τους ετερόκλητους ανθρώπους εδώ πέρα;», «Τι γνώμη έχετε για τα τραπεζοκαθίσματα στο δημόσιο χώρο και τους πεζόδρομους;» «Πώς αισθάνεστε για τα graffiti πάνω και γύρω από τους αρχαιολογικούς χώρους;» «Γιατί τόσα πολλά ναρκωτικά στην περιοχή;» «Ποια η θέση του κράτους σε όλα αυτά»; Και τέλος, «Νομίζετε πως οι Νεοέλληνες έχουν καμιά ομοιότητα ή σχέση με τους αρχαίους;»… Η πραγματική ανακάλυψη, για μένα, ήρθε από άλλα πράγματα που μου «εξομολογήθηκαν» οι άνθρωποι αυτοί. Οι εικόνες των συνεντευξιαζόμενων ανθρώπων επανατοποθετήθηκαν στο μέρος που τους ανήκε. Το μέρος που -χωρίς να το ξέρουν- επιλέχτηκε για αυτούς όταν μου αφηγήθηκαν τις ιστορίες τους.

Η διαπίστωση ότι αυτό το απλό καρτοτηλέφωνο που φωτογράφιζα όλο αυτόν τον καιρό μπορούσε να παίξει έναν τόσο σημαντικό ρόλο στη ζωή ενός ανθρώπου ήταν κάτι πέρα που ξεπερνούσε την φαντασία μου. Ένας εξηνταπεντάχρονος Βέλγος άστεγος πήρε το λεωφορείο για να πάει σε ένα Πανεπιστήμιο τόσο μακριά από το κέντρο μόνο και μόνο για να είναι χρήσιμος και αξιόπιστος στους τουρίστες. Όλα τα στερεότυπα μου για τους άστεγους, “περιθωριακούς” ανθρώπους, έπεσαν.

Οι συνεντεύξεις επέδωσαν ζωντάνια στις φωτογραφίες με τις υποκειμενικές τους αφηγήσεις, άλλοτε κυρίαρχες και άλλοτε περιθωριακές. Μια προσπάθεια για ένα εθνογραφικό ευρετήριο μερικών αληθειών, που εμπλουτίζεται συνεχώς αλλά ποτέ δεν ολοκληρώνεται. Το αποτέλεσμα είναι ότι οι προσωπικές ιστορίες μπλέκονται με την συλλογική ιστορία. Η αφήγηση ενός ατόμου μπορεί να αποτελέσει το παλίμψηστο των ιστοριών και απόψεων πολλών άλλων καθημερινών ανθρώπων, επιτρέποντας αυτό που ο Stuart Hall αναφέρει ως την δημιουργία «μιας διαφορετικής οπτικής γλώσσας, που είναι ριζωμένη στην πραγματικότητα της βιωμένης εμπειρίας και ταυτόχρονα αποτελεί την πιο γλαφυρή άρθρωση αυτής της εμπειρίας» (Hall 1983:17 in Edwards 1999, 74).

Προξενώντας αυτό το συμβάν, το αποτέλεσμα είναι μια οπτική παράθεση (παράταξη) διιστάμενων χρονικοτήτων οι οποίες εμφανίζονται όλες μαζί στην ίδια φωτογραφία. Το τελικό οπτικό αποτέλεσμα αφηγείται μια διαφορετική και πιο πλήρη ιστορία από αυτήν που υποδηλώνει η κάθε φωτογραφία ή συνέντευξη χωριστά. Μια κατασκευασμένη ορατότητα, μια νοητική απεικόνιση που δεν είχαμε ποτέ πριν αντιμετωπίσει. Πρόκειται για μια προσπάθεια απεικόνισης όχι του τοπίου, αλλά των βιωμένων εμπειριών του τοπίου. Αυτό που συμβαίνει έξω από τους αρχαιολογικούς χώρους βρίσκεται αναπόφευκτα σε συνεχή διάλογο με το «ιδρυματοποιημένο», το απαγορευμένο, το σε πολλές περιπτώσεις ερμητικά κλειστό της ιστορικής γνώσης και κληρονομιάς του επίσημου κράτους.

Μετά από αυτή την οπτική-εθνογραφική παρέμβαση τα πράγματα παύουν να είναι όπως ήταν πριν, τουλάχιστον για αυτούς που μοιράστηκαν την εμπειρία της ανάγνωσής της. Ιδού πώς η φωτογραφία μπορεί να γίνει μια συσκευή η οποία επικοινωνεί το ανείδωτο, τη σιωπηλή-άρρητη γνώση, τη γνώση που υπονοείται και να την μεταφράσει σε αυτό που ο W.J.T. Mitchell (2007) περιγράφει ως «κάτι που μοιάζει με τη φωτογραφία κάποιου πράγματος που δεν μπορούσαμε ποτέ πριν να δούμε» ή αυτό που ο Victor Burgin (1996:272)  περιγράφει ως «μια πολιτισμική εμπειρία» η οποία μεταφράζει το ασυνείδητο σε συνειδητότητα.

Επιπλέον, αυτή η εργασία, είναι μια προσπάθεια αναζήτησης μιας αχτίδας φωτός σε ένα σκοτεινό κόσμο: σημεία ελπίδας και αντίστασης σε ό,τι μας απογοητεύει σε αυτήν την πόλη. Η σύγκρουση με την νεωτεριστική, εξιδανικευμένη εικόνα του παρελθόντος μας και η εναλλακτική -σχεδόν αναιδής ανάγνωση του πολύτιμου ιστορικού τοπίου θα μπορούσε να είναι το θεραπευτικό εργαλείο όπως προτείνει ο Edgar Moren (Le Goff, 1998). Ένα εργαλείο προσαρμογής στην αλλαγή, ένα εργαλείο εισόδου στην σημερινή πραγματικότητα που δίνει μια προοπτική ενός μέλλοντος. Ο απλός κόσμος περιγράφει τη σημερινή κατάσταση ως προβληματική, ως κρίση, ως ξεπεσμό. Στις φωτογραφίες, καθώς και στις αφηγήσεις του «Στα όρια», απεικονίζεται συχνά αυτή η «καταστροφή», το κενό, η αποδιάρθρωση, όμως όχι ως κάτι κατακριτέο ή καταγγελτικό, αλλά ως ένα δημιουργικό στάδιο, αφού τελικά σημασιοδοτεί την αλλαγή που υφέρπει. Απεικονίζεται ως μια σειρά από συμβολισμούς και υπαινιγμούς που αντηχούν το πώς βιώνεται η κοινωνική, πολιτιστική, πολιτική, οικονομική κατάσταση βαθιά μέσα μας. Το «πιάσαμε πάτο» μπορεί να μετατραπεί σε εργαλείο ανάδυσης στην επιφάνεια, αφορμή για γνώση του τι έφταιξε και του πώς θα μπορέσουμε να το ξεπεράσουμε, ως θεραπεία από τα λάθη που επαναλαμβάνουμε. Διαπερνώντας τα φαντασιακά όρια μεταξύ του αρχέγονου παρελθόντος και του παρόντος τόπου καταγωγής, χωρίς τα «πολωμένα αντιθετικά μοντέλα» του πνευματικού κόσμου, αποκτά κανείς την τόσο πολύτιμη συναίσθηση. Και πράγματι, η οικειότητα με τους ανθρώπους πρόσθεσε μια «αύρα αυθεντικότητας» που έκανε τις άσχημες αλήθειες πιο υποφερτές.

Οι καθημερινές ιστορίες των ανθρώπων, που εξελίσσονται παράλληλα με τις φαινομενικά ασήμαντες ιστορίες του υλικού κόσμου που περιβάλλει τους βαριά φορτισμένους ιστορικούς χώρους της Αθήνας -και που γι’ αυτό περνούν μάλλον απαρατήρητες- απεικονίζονται πλάι-πλάι. Τα αντικείμενα που απεικονίζονται μπορεί να είναι οι «παγίδες» που θα μας κάνουν να δώσουμε καινούργιο περιεχόμενο στο παλιό στερεότυπο που είχαμε για τους αρχαιολογικούς χώρους και θα τους κάνουν λιγότερο «επίσημους χώρους» και περισσότερο τόπους ανθρώπινους. Ενδεχομένως μερικές από αυτές τις φωτογραφίες θα μπορέσουν να προκαλέσουν τον κλαυσίγελο της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας ως αντίδραση. Το συναίσθημα της κάθαρσης που έρχεται όταν τελικά βρεθούμε αντιμέτωποι με την «αλήθεια», που μας κάνει να κλαίμε και να γελάμε την ίδια στιγμή.

Έχει αναδειχθεί ο ρόλος της Αθήνας τον 19ο αιώνα ως «εθνικού κέντρου», με την έννοια τόσο της πρωτεύουσας του νέου ελληνικού κράτους, του πρώτου εθνικού κράτους στην ανατολική Μεσόγειο, όσο και του κέντρου με ακτινοβολία σε όλο τον ελληνισμό: εδώ για παράδειγμα βρισκόταν η έδρα του μοναδικού ελληνικού Πανεπιστημίου, στο οποίο συνέρρεαν ελληνόφωνοι ή ελληνίζοντες φοιτητές από τα Βαλκάνια και τη Μικρά Ασία.

Λιγότερο έχει προσεχτεί ο χαρακτήρας της Αθήνας ως πόλης ευρύτερα μεσογειακής, και από κάποιες απόψεις αρκετά κοσμοπολίτικης – χαρακτήρας στον οποίο βέβαια συνέβαλαν και οι ομογενείς και οι φοιτητές που εγκαθίσταντο στην πόλη. Φαίνεται ότι για τη διεθνική αυτή διάσταση της κοινωνίας της πόλης αδιαφόρησαν όχι μόνο οι ιστορικοί, αλλά και οι λογοτέχνες. Πριν βάλει στον μεσοπόλεμο ο Καραγάτσης στο επίκεντρο των πρώτων μυθιστορημάτων του τον εγκλιματισμό στα ελληνικά εδάφη αλλοδαπών, όπως ο Λιάπκιν ή ο Γιούγκερμαν, ελάχιστα είναι τα λογοτεχνικά έργα με ήρωες ευρωπαίους κάτοικους της Αθήνας που έχουμε υπόψη μας. Το κείμενο αυτό αποτελεί μια πρώτη προσέγγιση του ζητήματος της εγκατάστασης Eυρωπαίων στην Αθήνα του 19ου αιώνα -και του βαθμιαίου εξελληνισμού πολλών. Δεν θα θιγεί καθόλου το ζήτημα της προσωρινής ή μόνιμης εγκατάστασης αλλοδαπών από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τα βαλκανικά κράτη: θα εστιάσουμε στις κοινότητες Αθηναίων από τη δυτική και την κεντρική Ευρώπη.

Η Αθήνα ήδη από την Τουρκοκρατία φιλοξενούσε ορισμένους ευρωπαίους μόνιμους κατοίκους: αναφέρονται στα 1810 από τον Hobhouse 7-8 σπίτια «φράγκων», ιδίως Γάλλων. Τα αρχαία μνημεία της πόλης αποτελούσαν πόλο έλξης των ευρωπαίων περιηγητών, των οποίων ο αριθμός αυξανόταν διαρκώς από τα τέλη του 18ου αιώνα, τόσο που ο ντόπιος υπηρέτης του Hobhouse εκτιμούσε ότι «η Αθήνα σύντομα θα αποκτούσε και ταβέρνα» (Hobhouse 1813, τ.1, σ.302). Πολλές ταβέρνες μετά, στα τέλη του 19ου αιώνα, οι ευρωπαίοι επισκέπτες των αρχαιοτήτων συνιστούσαν πλέον ένα μικρό τουριστικό ρεύμα. Η εγκατάσταση ευρωπαίων αρχαιολόγων στην Αθήνα, πλάι σε ερασιτέχνες όπως ο Σλήμαν, συστηματοποιήθηκε με την ίδρυση της Γαλλικής αρχαιολογικής σχολής το 1846, και αργότερα της Γερμανικής το 1874, της Βρετανικής το 1885 κλπ.

Η μεγάλη τομή, ασφαλώς, ως προς την εγκατάσταση «ξένων» (Ελλήνων και αλλοδαπών) επήλθε όταν η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτους το 1834. Η Αυλή, τα υπουργεία και οι πρεσβείες λειτούργησαν ως μαγνήτης και στελεχώθηκαν κυρίως με αλλοδαπούς, παίζοντας κομβικό ρόλο για τη συγκρότηση των κοινοτήτων των Eυρωπαίων της Αθήνας. Στην πρωτεύουσα εγκαταστάθηκαν γραφειοκράτες και επιστήμονες, ιεραπόστολοι και τυχοδιώκτες, επιχειρηματίες και διπλωμάτες, καθώς και κάποιοι από τους Φιλέλληνες που είχαν έρθει να πολεμήσουν στην επανάσταση του 1821 και στη συνέχεια αποφάσισαν να παραμείνουν στην απελευθερωμένη χώρα. Γύρω από την Αυλή του βασιλιά (Βαυαρού το 1833-62, Δανού το 1864-1973) και τους ξένους διπλωμάτες δημιουργήθηκε μια κοσμοπολίτικη μικρο-κοινωνία αποτελούμενη σε μεγάλο βαθμό από «Φράγκους», Έλληνες με δυτικούς τρόπους και κουλτούρα (Φαναριώτες και ομογενείς) και μέλη της τοπικής ελίτ. Αναμνήσεις, ημερολόγια και αλληλογραφία κυριών της Αυλής όπως η Lyt ή η Plȕskow δίνουν μια ζωηρή εικόνα των συναναστροφών στους κοσμικούς αυτούς κύκλους της Αθήνας, και του βαθμού στον οποίο η κοινωνική ζωή των νεοφερμένων βασιζόταν στους συμπατριώτες τους ή άλλους αλλοδαπούς.

Η πιο μαζική εισροή πληθυσμού από τη δυτική Ευρώπη ήταν, ασφαλώς, οι χιλιάδες Βαυαροί και λοιποί Γερμανοί που ήρθαν στην Ελλάδα με τον Όθωνα από το 1833 κ.ε. Ζητούμενο ήταν η στελέχωση του νέου κράτους με μορφωμένο και έμπειρο προσωπικό, καθώς και η δημιουργία ενός τακτικού στρατού στον οποίο οι κυβερνώντες θα μπορούσαν να έχουν απόλυτη εμπιστοσύνη. Επιπλέον, από τους 5.000 Βαυαρούς στρατιώτες που ήρθαν στη χώρα το 1834-38 πάνω από χίλιοι ήταν τεχνίτες με εξειδικευμένες γνώσεις στην οδοποιία, τις κατασκευές, την κηπευτική κλπ. Ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού αυτού συγκεντρώθηκε στην Αθήνα, δουλεύοντας στην κεντρική διοίκηση αλλά και ιδρύοντας τυπογραφεία, βιβλιοπωλεία, πανδοχεία, εστιατόρια και φαρμακεία. Μετά το τέλος της «Βαυαροκρατίας» το 1843 οι Γερμανοί αξιωματούχοι, στρατιώτες και υπάλληλοι αποχώρησαν μαζικά από την Ελλάδα. Αρκετοί ωστόσο έμειναν πίσω, έχοντας παντρευτεί με Ελληνίδες ή έχοντας αποκατασταθεί επαγγελματικά στην Αθήνα ως τεχνίτες, έμποροι και επιστήμονες: το 1862 υπολογίζονταν σε 400 άτομα.

Ανάμεσά τους, όσοι είχαν εγκατασταθεί μόνιμα στο Παλιό Ηράκλειο, χωριό δύο ώρες βόρεια της Αθήνας που ενώθηκε μαζί της μόνο τον μεσοπόλεμο. Το 1837 ο Όθωνας ίδρυσε εκεί τη «στρατιωτική αποικία Αράκλι», παραχωρώντας εθνική γη σε εξήντα απόμαχους Βαυαρούς στρατιώτες, οι οποίοι αναλάμβαναν και κάποιου είδους αστυνομικά καθήκοντα στην ύπαιθρο. Στην πορεία κάποιοι έφυγαν, ενώ εγκαταστάθηκαν και κάποιοι πιο «γνήσιοι» αγρότες από τη Γερμανία· ο πληθυσμός του Ηρακλείου πάντως δεν ξεπερνούσε τα 140 άτομα το 1912.

Ο Belle που το επισκέφτηκε γύρω στα 1870 εκτίμησε ότι «η αγροτική αποικία του Ηρακλείου δεν ευδοκίμησε» και «τα περισσότερα σπίτια εγκαταλείφθηκαν» (Belle 1994: 78-79). Είχε μεσολαβήσει η επανάσταση του 1862 κατά του Όθωνα, οπότε το Ηράκλειο λεηλατήθηκε και κόπηκαν τα δέντρα και τα αμπέλια του· σύμφωνα με τις αναμνήσεις ηλικιωμένης Βαυαρής το 1912, ένοπλοι «ήρθαν να μας πάρουν ό,τι βρουν». Παρόμοια επίθεση δεν αναφέρεται το 1843, ωστόσο κάηκε τότε η βιοτεχνία ψαρόκολλας που είχαν φτιάξει στους Αμπελόκηπους δύο Βαυαροί. Άλλωστε υπήρχαν προστριβές με τα γειτονικά χωριά: το Μενίδι, τις Κουκουβάουνες και ιδίως την Κηφισιά για τα νερά του Κεφαλαρίου.

Παρ’ όλ’ αυτά, το Παλιό Ηράκλειο επιβίωσε για χρόνια ως τόπος με ιδιαίτερο βαυαρικό χαρακτήρα, όσο κι αν αυτός νοθεύτηκε αφενός με επιγαμίες και εγκατάσταση καθολικών από την Ιταλία και από τις Κυκλάδες, αφετέρου με μια συνολικότερη αφομοίωση από το ελληνικό περιβάλλον. Στους επισκέπτες έκανε πάντα εντύπωση ο γοτθικός ναός του Αγίου Λουκά (1842-45), και το 1912 οι κάτοικοι του χωριού περιγράφονται από την εφημερίδα Πατρίς ως κατά βάση «ξανθοί, κατακόκκινοι και αιματώδεις, με γαλανά μάτια» και «περίεργα γερμανικά ονόματα», που χορεύουν βαλς και καντρίλιες πολύ καλύτερα από τον συρτό και διατηρούν τους δρόμους του χωριού «ξενικώτατους: είναι υπέρ το δέον καθαροί». Ωστόσο στο γλέντι τους έπιναν τραγουδώντας σε μεγάλα ποτήρια όχι μπίρα αλλά ρετσίνα, και γερμανικά μιλούσαν πια μόνο 2-3 γριές. Ήδη το 1887 ο Engle που επισκέφτηκε το Ηράκλειο διαπίστωσε ότι οι έφηβοι, όπως ο Γιώργης Κεγκελμάγερ, δεν ήξεραν γερμανικά. Πάντως ορθόδοξο νεκροταφείο στο χωριό δημιουργήθηκε μόλις το 1936: το Ηράκλειο παρέμεινε κέντρο των καθολικών της Αττικής, με το μοναδικό νεκροταφείο τους και με εγκαταστάσεις καθολικών μοναστηριών [1] .

Αναφερθήκαμε αρκετά στο Ηράκλειο Αττικής για να επισημάνουμε ότι οι κοινότητες των Eυρωπαίων της Αθήνας αποτελούνταν όχι μόνο από αστούς αλλά και από χειρώνακτες. Άλλοι αγρότες δεν πρέπει να υπήρχαν, βέβαια, αλλά οι μαρτυρίες είναι αρκετές για εργάτες και τεχνίτες, ιδίως από τη γειτονική Ιταλία και τη Μάλτα (Παρσάνογλου 2007, Ποταμιάνος 2011β). Ο About στα 1850 αναφέρει την ύπαρξη 1.500 Μαλτέζων βαστάζων, σκαφτιάδων και μεροκαματιάρηδων σε Αθήνα και Πειραιά (Αμπού χ.χ., σ.70).

Σ’ εκείνα τα χρόνια τοποθετείται και η έλευση αυτοεξόριστων επαναστατών από τις ηττημένες επαναστάσεις του 1848 στην Ευρώπη. Πολλοί ήταν τεχνίτες και βρήκαν συναφή απασχόληση· παραδειγματική η περίπτωση των Ιταλών μεταξουργών. Φαίνεται ότι η πλειοψηφία των Ιταλών δημοκρατικών και σοσιαλιστών εγκαταστάθηκε στην Πάτρα και την Κέρκυρα, όπου η παρουσία των ομοεθνών τους ήταν και παρέμεινε έντονη· αρκετοί όμως προτίμησαν την Αθήνα -όπου έζησαν για κάποια χρόνια και ορισμένοι άλλοι πολιτικοί πρόσφυγες της εποχής, Πολωνοί, Γάλλοι και Ιταλοί. Ανάμεσά τους ο Gustave Flourens, ένας από τους ηγέτες της Παρισινής Κομμούνας του 1871, και ο Amilcare Cipriani, αναρχικός που στην επανάσταση κατά του Όθωνα το 1862 σήκωσε οδοφράγματα και την κόκκινη σημαία στην περιοχή της Καπνικαρέας · και οι δύο συμμετείχαν στη συγκρότηση σωμάτων Γαριβαλδινών εθελοντών που πολέμησαν στην Κρητική επανάσταση του 1866-69 (Δημητρίου 1985, Χατζηιωάννου 1985 και 1991, Chatzijoannou 1986, Καλλιβρετάκης 1998).

Ο Παπαδιαμάντης στο διήγημά του «Ο αντίκτυπος του νου» παρουσιάζει σε συνοικιακή ταβέρνα να συχνάζει μια παρέα Ιταλών, με επαγγέλματα όπως σοβατζής, σφραγιδοποιός, αμαξοποιός και πλανόδιος μουσικός· η αθεΐα τους παραπέμπει ευθέως στους επαναστάτες που είχαν βρει καταφύγιο στην Ελλάδα. Σ’ ένα άλλο διήγημα του Παπαδιαμάντη («Το νάμι της») ο σύντροφος μιας σιδερώτριας σε λαϊκή γειτονιά ήταν Ιταλός και έλειπε στο Λαύριο ή στον Ισθμό: η αναφορά εδώ γίνεται στο επόμενο μεγάλο κύμα έλευσης ξένων εργατών στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου αιώνα, σε μεγάλα έργα όπως η διάνοιξη της διώρυγας στον Ισθμό της Κορίνθου, στην κατασκευή των σιδηροδρόμων καθώς και στα ανά την χώρα μεταλλεία (Αγριαντώνη 1986, Παπαστεφανάκη 2017)· κάποιοι απ’ αυτούς θα πέρασαν ή θα κατέληξαν στην Αθήνα.

Η ύπαρξη φτωχών στις δυτικοευρωπαϊκές κοινότητες της Αθήνας μαρτυρείται έμμεσα και από τον χαρακτήρα των σωματείων που ιδρύουν. Στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως δημοσιεύονται μόνο τα διατάγματα έγκρισης των καταστατικών των σωματείων και όχι τα καταστατικά, είναι όμως σαφές από τα ονόματά τους ότι η Γαλλική εταιρεία αγαθοεργίας και αλληλοβοηθειών εν Ελλάδι (1892), ο Γερμανικός σύλλογος Φιλαδέλφεια (1898 -γνωρίζουμε όμως ότι ο σύλλογος υφίσταται και οργανώνει ετήσιους χορούς τουλάχιστον από τη δεκαετία του 1870), ο Αυστροουγγρικός ευεργετικός σύλλογος εν Αθήναις (1907) και η Ιταλική εταιρεία αλληλοβοηθείας εν Αττική (1910) ως κύριο στόχο έχουν την πρόνοια για τους συμπατριώτες τους που αρρωσταίνουν ή δυστυχούν· στόχος που απαντά αποκλειστικά στα εργατικά και μικροαστικά σωματεία μιας εποχής χωρίς κοινωνική ασφάλιση.

Στους Δυτικοευρωπαίους της Αθήνας που ανήκαν στις κατώτερες τάξεις θα πρέπει να κατατάξουμε, με βάση τα δεδομένα της εποχής, και τους περισσότερους καλλιτέχνες που πέρναγαν απ’ αυτήν και έμεναν για κάποιο διάστημα: ασφαλώς τους Ιταλούς που έπαιζαν κουκλοθέατρο και συνέβαλαν στη μεταφύτευση του Φασουλή στην Ελλάδα, αλλά και τις Γερμανίδες και Ιταλίδες τραγουδίστριες και χορεύτριες και τους μουσικούς των «καφέ σαντάν». Στο Ληξιαρχείο της Αθήνας έχει καταγραφεί ο γάμος το 1903 ενός τριανταπεντάχρονου Ιταλού «θαυματοποιού».

Παράλληλα με τους εργάτες από τις γειτονικές χώρες, τους διεθνείς επαναστάτες και τις αρτίστες, η «μετανάστευση της ελίτ» συνέχιζε να πυκνώνει τις τάξεις των Ευρωπαίων της Αθήνας και στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Στην πρωτεύουσα εγκαταστάθηκαν αρχιτέκτονες όπως ο Ziller αλλά και λιγότερο διάσημοι συνάδελφοί του· μηχανικοί που στελέχωσαν τα εργοστάσια, μεταλλεία και ατμόπλοια της Ελλάδας· γιατροί, φαρμακοποιοί και χημικοί· καθηγητές στο Πανεπιστήμιο και στο Πολυτεχνείο· γεωπόνοι όπως ο Heldreich, διευθυντής του Βοτανικού κήπου του Πανεπιστημίου. Κάποιοι απ’ αυτούς ανέπτυξαν και σημαντικές επιχειρηματικές δραστηριότητες, όπως ο μεταλλειολόγος Grohmann. Ο πιο γνωστός, βέβαια, ξένος επιχειρηματίας που δραστηριοποιήθηκε στις μεταλλευτικές εργασίες ήταν ο Serpieri, ο οποίος αναβίωσε τα μεταλλεία του Λαυρίου.

Υπάρχει, τέλος, και μια ενδιάμεση κοινωνική κατηγορία, οι μαγαζάτορες και βιοτέχνες, συχνά επιτυχημένοι και εύποροι επαγγελματίες, που έφεραν στην ελληνική πρωτεύουσα καινοτομίες επιχειρηματικές και τεχνολογικές που αναπτύχθηκαν στις ευρωπαϊκές χώρες. Αυτό είχε συμβεί κατεξοχήν στη δεκαετία του 1830: το πρώτο σύγχρονο ξενοδοχείο της πόλης ιδρύθηκε από έναν Ιταλό και μια Αυστριακή, ενώ Ιταλός ήταν κι ο ιδρυτής του καφενείου «Ωραία Ελλάς», επίκεντρου της αθηναϊκής ζωής μέχρι και τη δεκαετία του 1870. Δυτικοευρωπαίοι ήταν οι φραγκοράπτες και οι έμποροι υφασμάτων που ίδρυσαν μαγαζιά στη νέα πόλη, έξω από την περιοχή της παλιάς αγοράς (Ποταμιάνος 2011α). Τη δεκαετία του 1860 η έλευση Γάλλων κομμωτών στους οποίους μαθήτευσαν πολλοί Έλληνες συνέβαλε στην εκλέπτυνση της τέχνης του μπαρμπέρη και στη δημιουργία κομμωτηρίων (Ακρόπολις 25 Ιανουαρίου 1912). Στις αρχές του εικοστού αιώνα οι «νεωτερισμοί» στην ένδυση συνδέονταν συχνά με τη δυτικοευρωπαϊκή καταγωγή αυτού που τους εισήγαγε: στους εμπορικούς οδηγούς του Μακρίδη το 1899 και του Ιγγλέση το 1905 τα περισσότερα ξενικά ονόματα τα συναντά κανείς στα πιλοπωλεία και στις μοδίστρες. Ένα συνηθισμένο μοντέλο ήταν οι ευρωπαϊκής καταγωγής καταστηματάρχες να απευθύνονται σε καταναλωτές της ελίτ, με γούστο και καταναλωτικά πρότυπα διαμορφωμένα από την επαφή τους με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες· συχνά τέτοιοι καταστηματάρχες διαφήμιζαν ότι ήταν «προμηθευτές της βασιλικής αυλής», όπως το «γερμανικό αρτοποιείο» του Schick στη Σταδίου.

Η εικόνα που περιγράψαμε ως τώρα επιβεβαιώνεται σε μεγάλο βαθμό από ένα μικρό δείγμα 21 γάμων που καταγράφηκαν στα βιβλία γάμων του Ληξιαρχείου της Αθήνας το 1885-1888, στους οποίους ο γαμπρός ή η νύφη προέρχονταν από άλλες ευρωπαϊκές χώρες πλην των Βαλκανίων (Πίνακας 1). Κυριαρχούν οι Ιταλοί: σε κάποιο βαθμό αυτό θα οφείλεται και στη συγκυρία εκείνων των χρόνων (εργασία στα μεγάλα έργα), καθώς στα βιβλία γάμων των ετών 1902-1903 και 1911-1912 η εθνική ποικιλία είναι μεγαλύτερη και υπερισχύουν ελαφρά οι Γάλλοι (Γάλλοι καταγράφονται ιδίως και στον οδηγό του Ιγγλέση το 1910: Μπουρνόβα 2016, σ.88). Αξιοσημείωτο είναι ότι οι Ιταλοί προτιμούν να παντρεύονται με συμπατριώτισσές τους, ενώ οι υπόλοιποι ξένοι που παντρεύονται στην Αθήνα παντρεύτηκαν Ελληνίδες -και μάλιστα Αθηναίες ή από κοντινές περιοχές. Οι επιλογές αυτές μπορεί να υπαγορεύονται από υπολογισμούς για το μόνιμο ή μη της εγκατάστασής τους στη χώρα, ή να καθορίζονται από την ύπαρξη ή μη γυναικών ομοεθνών στην Ελλάδα· ίσως εδώ ρόλο παίζει για τους Ιταλούς και η εγγύτητα που καθιστά εύκολη την αναζήτηση νύφης στην πατρίδα. Όσο για τα επαγγέλματα των αντρών (δυστυχώς για τις γυναίκες δεν αναγράφεται επάγγελμα), επικρατέστερα είναι αυτά του μηχανικού και του ιδιωτικού υπάλληλου (πιθανότατα στο εμπόριο). Υπάρχουν ακόμα επιστήμονες, έμποροι και βιοτέχνες. Στο δείγμα μας υποεκπροσωπούνται οι εργάτες, διαπιστώσαμε όμως ότι αυτό συμβαίνει γενικότερα με τις δηλώσεις των γάμων στο Ληξιαρχείο.

Πίνακας 1: Δηλωθέντες γάμοι στο Ληξιαρχείο Αθηνών 1885-1888

Ασκληπιείο Πάρκο Αθηνών: Ιστορικό και Στόχοι

Τα Σύγχρονα Ασκληπιακά Πάρκα (ΣΑΠ) αποσκοπούν στη διαμόρφωση καταλλήλου περιβάλλοντος, όπου υγεία και πολιτισμός θεραπεύονται (κατά την αρχαία έννοια της λέξεως) παράλληλα και αρμονικά, κατά το πρότυπο των Ασκληπιείων της αρχαιότητας. Ένα ΣΑΠ πρέπει να διαμορφώνει τις κατάλληλες συνθήκες για την κάλυψη των αναγκών σωματικής υγείας και πνευματικής καλλιέργειας, ώστε η υγεία να εντάσσεται στο πλαίσιο του πολιτισμού.

Η ιδέα της δημιουργίας του Ασκληπιείου Πάρκου Αθηνών (ΑΠΑ) ξεκίνησε από τον Αναπληρωτή Καθηγητή της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Δημήτριο Σωτηρίου και τον Καθηγητή Πλαστικής του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, γλύπτη Θόδωρο Παπαδημητρίου.

Προκειμένου να προωθηθεί η αρχική ιδέα και να διαμορφωθεί θετικό κλίμα για την υλοποίηση του Προγράμματος Συγχρόνων Ασκληπιακών Πάρκων, ιδρύθηκε σωματείο με την επωνυμία «Φίλοι Ασκληπιείου Πάρκου Αθηνών». Το σωματείο αναγνωρίστηκε με απόφαση (αρ. 16990 / 1994) του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Αθηνών.

Η περιοχή που προτείνεται να λάβει τη μορφή ενός Σύγχρονου Ασκληπιακού Πάρκου, του «Ασκληπιείου Πάρκου Αθηνών» βρίσκεται μεταξύ των δήμων Αθηναίων, Ζωγράφου και Χολαργού-Παπάγου και περικλείεται από τους δρόμους Μεσογείων, Κύπρου, Πίνδου, Κοκκινοπούλου, Θηβών, Μικράς Ασίας, Αγίου Θωμά, Τετραπόλεως και Λειβαδιάς και είναι γνωστή και ως Μητροπολιτικό Πάρκο Γουδή (με μικρές αποκλείσεις).

Η εν λόγω περιοχή έχει έκταση 2.200 αστραμμάτων περίπου, μέγιστο μήκος 2.500 μέτρα και πλάτος 1500 μέτρα περίπου. Προστατεύεται από το Προεδρικό Διάταγμα του 1978 ως Β’ Ζώνη Υμηττού και έχει την ιδιομορφία ότι εντός της λειτουργούν τα μεγάλα Νοσοκομεία – Λαϊκό, Αγία Σοφία, Αγλαΐα Κυριακού, Ογκολογικό Νοσοκομείο Μαριάννα Βαρδινογιάννη, 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο, 251 Νοσοκομείο Αεροπορίας, Σωτηρία και Γεώργιος Γεννηματάς.

Υπάρχουν και άλλες χρήσεις δημοσίου και κοινωφελούς χαρακτήρα, αλλά κατά το πλείστον η περιοχή είναι ελεύθερη. Ο χώρος παραμένει σε μεγάλο βαθμό αδιαμόρφωτος, κατακερματισμένος, δυσπρόσιτος έως απρόσιτος στους πολίτες, ευάλωτος σε παρεμβάσεις και συνεχώς περιοριζόμενος εξ αιτίας της έλλειψης πολεοδομικού και κτηριολογικού προγραμματισμού. Μεγάλες εκτάσεις του εγκαταλείπονται στην «αυθαίρετη» κάλυψη και χρήση, χωρίς προοπτική, χωρίς κατάλληλες υποδομές, χωρίς αισθητική και χωρίς προβλέψεις διασύνδεσης με χώρους όπου αναπτύσσονται δραστηριότητες υγείας και πολιτισμού.

Χάρτης 1: Η χωροθέτηση του Μητροπολιτικού Πάρκου στο Γουδή

Το ΑΠΑ στα αρχικά του στάδια πρέπει να εκληφθεί ως ένα μεγάλο και φιλόδοξο ερευνητικό πρόγραμμα, με ευρεία κοινωνική συμμετοχή και εφαρμογές ορισμένου χρόνου, ώστε να δίνεται η δυνατότητα εναλλαγής δραστηριοτήτων και αντικατάστασης από νέες εφαρμογές ανάλογα με τις εξελίξεις και τις καινοτομίες στους σχετικούς τομείς. Στο πνεύμα αυτό, οι όποιες εγκαταστάσεις κατασκευάζονται θα πρέπει κατά κανόνα να μην είναι μόνιμες, με εξαίρεση τις υποδομές για την ομαλή λειτουργία και ασφάλεια. Παράλληλα, η όλη λειτουργία ενός σύγχρονου ΑΠΑ στηρίζεται σε προηγμένα τηλεματικά δίκυα και άλλες εφαρμογές υψηλής τεχνολογίας.

Έμφαση δίνεται, επίσης, στο σχεδιασμό υποδομών έκτακτης ανάγκης για περιπτώσεις μεγάλων καταστροφών, όπως σεισμοί και πυρκαγιές, για τους κατοίκους γύρω από το πάρκο και τους ασθενείς στα οκτώ μεγάλα νοσοκομεία του Πάρκου.

Χάρτης 2: Η περιοχή του προτεινόμενου «Ασκληπιείου Πάρκου Αθηνών»

Άξονες ανάπτυξης του «Ασκληπιείου Πάρκου Αθηνών»

Το Πρόγραμμα Ασκληπιακών Πάρκων στόχευε στη δημιουργία προτύπων χώρων πολλαπλών χρήσεων, που θα κάλυπταν άμεσες ανάγκες, αλλά και θα αποτελούσαν καινοτόμο προσέγγιση ταυτόχρονης λειτουργίας μονάδων φροντίδας υγείας και πρόνοιας, με παράλληλες δραστηριότητες πολιτισμού (περιλαμβανομένης και της άθλησης), περιβάλλοντος και κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Σε πλήρη συνέργεια με τα προγράμματα Υγιών Πόλεων και άλλες σχετικές διεθνείς πρωτοβουλίες, των οποίων είχε προηγηθεί.

Υγεία

10% των πολιτών ανά πάσα στιγμή έχουν ανάγκη ιατρικών υπηρεσιών και βρίσκονται στα χέρια ιατρών και άλλων ειδικών που παρέχουν πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια ιατρική φροντίδα. Άλλο ένα 10% έχουν χρόνια προβλήματα υγείας, αλλά είναι σε θέση να έχουν σχεδόν φυσιολογική ζωή εργαζόμενοι και μετέχοντες σε όλες τις δραστηριότητές της ζωής. Το υπόλοιπο 80% έχει καλή κατάσταση υγείας χωρίς ανάγκη ιατρικών υπηρεσιών. Είναι όμως υποχρεωμένοι να φροντίζουν τη υγεία τους, να διάγουν υγιεινή ζωή και να είναι επαρκώς πληροφορημένοι για τις λειτουργίες του σώματος τους και τις υπηρεσίες στις οποίες μπορούν να καταφύγουν όταν παραστεί ανάγκη.

Συνεπώς 90% των πολιτών ανά πάσα στιγμή έχουν ανάγκη υπηρεσιών φροντίδας υγείας. Η προσέγγιση αυτή είναι εντελώς διαφορετική από τη σημερινή πραγματικότητα, όπου σχεδόν αποκλειστική προσοχή δίδεται στην ιατρική και όχι την υγεία συνολικά, παρά τις σχετικές διακηρύξεις. Με βάση τον ορισμό του Παγκοσμίου Οργανισμού Υγείας «υγεία είναι η πλήρης σωματική, ψυχική και κοινωνική ευεξία του ατόμου και όχι η απουσία ασθένειας».

Πολιτισμός

Μείζον θέμα στο τομέα του πολιτισμού είναι η ίδια συμμετοχή των πολιτών και η προβολή νέων και καινοτόμων ιδεών. Η σχέση των πολιτιστικών εκδηλώσεων με τις δραστηριότητες υγείας είναι μάλλον ασθενής και παραμελημένη. Πολιτισμός και υγεία αντιμετωπίζονται συνήθως αυτόνομα και αποσπασματικά, αν όχι ανταγωνιστικά.

Τα Ασκληπιακά Πάρκα, με περιβάλλοντα χώρο υψηλών προδιαγραφών, μπορούν να προσφέρουν ιδιαίτερα καλές συνθήκες άθλησης, είτε αυτές γίνονται στο πλαίσιο της απαραίτητης άσκησης για τη διατήρηση καλής υγείας, είτε στο πλαίσιο άθλησης προς αποκατάσταση της υγείας κατόπιν ιατρικής συμβουλής, ιδιαίτερα μετά από θεραπεία.

Η άθληση μέσα στις πόλεις αντιμετωπίζει σημαντικά προβλήματα. Δεν είναι καθόλου σπάνιο το φαινόμενο της άθλησης μέσα στους δρόμους και τις δραστηριότητες των πόλεων. Μια κατάσταση που εγκυμονεί κινδύνους για την ασφάλεια των αθλουμένων, ενώ παράλληλα αποτελεί απολύτως μη ενδεδειγμένη δραστηριότητα λόγω της υψηλής συγκεντρώσεως αερίων ρύπων.

Ταυτόχρονα, το γεγονός ότι υγεία και πολιτισμός δεν αντιμετωπίζονται σε ενιαίο πλαίσιο, δυσκολεύει την επεξεργασία, προβολή και πραγματοποίηση σύνθετων προτάσεων που ξεφεύγουν από τα κυρίαρχα πρότυπα πολιτισμού, όπως η πρόταση για το Ασκληπιείο Πάρκο Αθηνών.

Θέατρο, μουσική, χορός, λόγος, εκπαίδευση, κινηματογράφος, εκθέσεις τέχνης, αθλητισμός είναι δραστηριότητες που μπορούν να πραγματοποιούνται υπό προϋποθέσεις σε ένα Ασκληπιακό Πάρκο. Επίσης, οι ίδιες οι αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις και οι διαμορφώσεις του τοπίου, σε συνδυασμό με εικαστικές παρεμβάσεις αποτελούν στοιχεία πολιτισμού στο χώρο.

Περιβάλλον και κοινωνική αλληλεπίδραση

Το υγιεινό περιβάλλον εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Εξαρτάται επίσης από τις πρόνοιες που λαμβάνονται για την αποτροπή δυσμενών ή αρνητικών αποτελεσμάτων.

Η δημιουργία ανοικτών δημόσιων χώρων και ιδιαίτερα χώρων πρασίνου, στις σύγχρονες πόλεις δεν είναι πλέον μόνο ανάγκη και αίτημα αισθητικού χαρακτήρα.

Κεντρικό στοιχείο ενός Συγχρόνου Ασκληπιείου αποτελεί η συνύπαρξη υπηρεσιών Υγείας και πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Πρόκειται στην ουσία για αποκατάσταση της θεμελιώδους πολιτιστικής διάστασης που έχει η ίδια η έννοια της φροντίδας υγείας.

Παράλληλα, τα Σύγχρονα Ασκληπιακά Πάρκα σχεδιάζονται με τρόπο που να καλύπτουν και τις ανάγκες των πολιτών για αλληλεπίδραση με άλλους πολίτες, σε περιβαλλοντικά ευχάριστους χώρους όπου μπορούν να αναπτύξουν όποιες άλλες ικανότητες, δεξιότητες και δραστηριότητες επιθυμούν.

Η Αθήνα, στον αιώνα που πέρασε από τα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας μέχρι την έλευση των προσφύγων και τον μεσοπόλεμο, άλλαξε ριζικά. Μια μεσαία πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με κοντά στις 10.000 κατοίκους, έγινε η πρωτεύουσα ενός νέου έθνους κράτους και μεγάλωσε μαζί του, φτάνοντας τις 300.000 πληθυσμού, αποκτώντας πολλαπλάσια έκταση και πλήθος νέων γειτονιών. Η νέα πρωτεύουσα αναβαθμίστηκε συμβολικά, προικίστηκε με σημαντικά νεοκλασικά κτήρια, έγινε έδρα του πρώτου πανεπιστήμιου στην ανατολική Μεσόγειο και πνευματικό κέντρο του ευρύτερου ελληνισμού. Εκτός από διοικητικό, γρήγορα έγινε και εμπορικό κέντρο, με τα μαγαζιά της να τροφοδοτούν την επαρχία με καταναλωτικά αγαθά. Τέλος, η Αθήνα μετά το 1870 μπήκε κι αυτή στην εποχή της βιομηχανίας μέχρι ενός σημείου -αλλά οι παραγωγικές δραστηριότητες στην πόλη συνέχισαν να είναι κατά κύριο λόγο υπόθεση μικρών βιοτεχνικών μονάδων (Αγριαντώνη 1995: 163).

Το μοντέλο χωροθέτησης των εμπορικών και παραγωγικών δραστηριοτήτων άλλαξε κι αυτό. Η έξοδός τους από το παζάρι και η διάχυση των καταστημάτων στην πόλη συνοδεύτηκε από νέες μορφές συγκέντρωσης, διαφορετικές ανά κατηγορία επαγγελμάτων. Θα εξετάσουμε ξεχωριστά τις εξελίξεις στη βιοτεχνία, το λιανικό εμπόριο τροφίμων και το λιανικό εμπόριο ειδών όχι καθημερινής χρήσης, ενώ θα παραθέσουμε τα ευρήματά μας από την ποσοτική επεξεργασία δεδομένων για δύο επαγγέλματα, τους ξυλουργούς/επιπλοποιούς και τους κουρείς. Πριν προχωρήσουμε, δύο διευκρινίσεις. Πρώτον, η ανάλυσή μας θα περιοριστεί στις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις. Έχουμε, πάντως, μια γενική εικόνα για τις μεγάλες στις αρχές του εικοστού αιώνα: όσον αφορά το λιανικό εμπόριο, πολυκαταστήματα και σούπερ μάρκετ δεν υπήρχαν ακόμα· τα μεγάλα μαγαζιά της εποχής ήταν έντονα συγκεντρωμένα στο κέντρο της πόλης, όπως και οι τράπεζες· φαίνεται ότι το ίδιο ίσχυε για το χονδρεμπόριο, ενώ οι βιομηχανίες, από το πιλοποιείο του Πουλόπουλου στα Πετράλωνα μέχρι το εργοστάσιο φανελών του Πυρρή στους Αμπελόκηπους, γενικά βρίσκονταν στις παρυφές της πόλης, περιοχές εργατικής κατοικίας όπου η γη ήταν πιο φτηνή και οι οχλούσες χρήσεις οχλούσαν λιγότερο. Δεύτερον, αγαθά και υπηρεσίες προσφέρονταν όχι μόνο από καταστήματα αλλά και από πλανόδιους, οι οποίοι απέσπασαν κι αυτοί ένα μερίδιο από την αύξηση της κατανάλωσης που σήμαινε η αύξηση του πληθυσμού. Οι «στάσιμοι», που πλήθυναν πολύ μετά την έλευση των προσφύγων, έστηναν τον πάγκο τους στον δρόμο, στο ίδιο πάντως μέρος, συνήθως στο κέντρο της πόλης. Οι καθαυτό «πλανόδιοι» εξυπηρετούσαν ιδίως τις πιο απομακρυσμένες λαϊκές γειτονιές, όπου το δίκτυο των καταστημάτων ήταν λιγότερο πυκνό.

Σημείο αφετηρίας μας, το παζάρι. Στην προνεωτερική πόλη, τόσο στην οθωμανική Ανατολή όσο και στη δυτική Ευρώπη, τα εργαστήρια και τα μαγαζιά γενικά ήταν συγκεντρωμένα στον ίδιο χώρο και διαχωρισμένα από τις ζώνες κατοικίας (εννοείται ότι ο κανόνας γνώριζε αρκετές αποκλίσεις και εξαιρέσεις – Faroqhi 1994: 586-587). Η συγκέντρωση αυτή αποσκοπούσε ιδίως στον καλύτερο έλεγχο των τιμών, της ποιότητας των προϊόντων και της εφαρμογής των διαφόρων άλλων ρυθμίσεων από τις αρχές της πόλης αλλά και από τις συντεχνίες. Σύμφωνα με τον McGowan (1994: 696), από τον 18^ο αι. κ.ε. οι μάστορες επεδίωκαν τη συγκέντρωση στον χώρο, σε μια στρατηγική διατήρησης των μονοπωλιακών τους δικαιωμάτων που απειλούνταν καθώς το συντεχνιακό σύστημα διαβρωνόταν. Η τάση αυτή συγκέντρωσης κάθε επαγγέλματος σε ιδιαίτερο χώρο χαλάρωσε με την παρακμή των συντεχνιών –κι απ’ ό,τι φαίνεται όχι μόνο εκεί όπου το θεσμικό καθεστώς άλλαξε ριζικά, όπως στην Ελλάδα, αλλά και στην Οθωμανική αυτοκρατορία (για τη Θεσσαλονίκη βλ. Χεκίμογλου 1998). Στην Αθήνα η διασπορά των εμπορικών δραστηριοτήτων στον ιστό της πόλης είχε ξεκινήσει ήδη από το τέλος της τουρκοκρατίας (Καρύδης 2000 : 143).

Ωστόσο, παράλληλα με την τάση διάχυσης στην πόλη, συγκεντρώσεις συνέχισαν να παράγονται: λόγω των οικονομικών χωροθετικών πιέσεων συγκέντρωσης σε πιάτσες, σε διάφορους κλάδους· λόγω αδρανειών και του βάρους των διευθετήσεων του παρελθόντος· αλλά και επειδή και στο νέο θεσμικό πλαίσιο του ελληνικού κράτους ορισμένα καταστήματα πώλησης τροφίμων συνέχισαν να υπόκεινται σε ελέγχους από τις αρχές, οι οποίες επιδίωξαν την αναπαραγωγή του μοντέλου του παζαριού γι’ αυτά. Η αστυνομία μπορούσε να επιβάλει στους μαγαζάτορες μια συγκεκριμένη τοποθεσία, ενώ οι δήμοι φρόντιζαν να κατασκευάζουν κλειστές αγορές και να νοικιάζουν τα μαγαζιά τους με συμφέρουσες τιμές σε καταστηματάρχες συγκεκριμένων επαγγελμάτων, επιτυγχάνοντας έτσι τη διατήρηση μιας πιάτσας που μπορούσε να επιτηρείται εύκολα όσον αφορά πχ την τήρηση κανόνων υγιεινής. Μεγάλες σκεπαστές αγορές χτίζονται τον 19ο αιώνα από τον Πύργο μέχρι την Ερμούπολη, ενώ το μοντέλο αυτό εμφανίζεται ακόμα και στον μεσοπόλεμο (στην Αθήνα με την Αγορά της Κυψέλης) [1].

Ας ξεκινήσουμε από τα «εμπορικά», τα μαγαζιά που πουλούσαν υφάσματα, ρούχα, παπούτσια, γυαλικά κλπ. Την αρχή της εξόδου από το παζάρι φαίνεται ότι έκαναν κάποιοι ευρωπαίοι έμποροι και ακολούθησαν οι ντόπιοι, με πρωτοπόρους όσους είχαν καταστήματα που απευθύνονταν σε αστικό κοινό (Καιροφύλας 1999). Η σύνδεση των νέων καταναλωτικών προτύπων με τα μαγαζιά που άνοιγαν στη νέα πόλη, στην Ερμού, την Αιόλου και τα γύρω στενά (Χατζημιχαήλ 2011: 76) οδήγησε στη σταδιακή παρακμή των μαγαζιών της παλιάς αγοράς και της περιφέρειάς της: μέχρι τα 1880 τα «αμπατζήδικα» και τα τσαρουχάδικα είχαν παρακμάσει οριστικά. Κύματα ίδρυσης μαγαζιών στο σημερινό εμπορικό κέντρο σημειώθηκαν τις δεκαετίες του 1860 και του 1890 (Λώζος 1984), ενώ η ίδρυση πιο εξειδικευμένων «καταστημάτων πολυτελείας», όπως μυροπωλεία και ανθοπωλεία, αύξανε τη λάμψη του νέου εμπορικού κέντρου· βιτρίνες και φώτα έδιναν στην Αθήνα όψη μεγαλούπολης (Ακρόπολις 11 Οκτωβρίου 1888).

Η εικόνα που σχηματίζει κανείς από τους εμπορικούς οδηγούς που εκδίδονται από το 1875 ως το 1925 συνίσταται αφενός στην ύπαρξη των περισσότερων ειδών καταστημάτων σε όλες τις γειτονιές, αφετέρου στις ισχυρές τάσεις συγκέντρωσης ομοειδών καταστημάτων σε περιοχές του κέντρου -το οποίο συνδεόταν κατεξοχήν με τα καταστήματα που δεν πουλούσαν είδη «καθημερινής χρήσης» και είχαν ανάγκη από μια δεξαμενή πελατών μεγαλύτερη από τη συνοικιακή (Ball 2001). Με μια πρόχειρη ματιά εμφανίζονται πιάτσες σε διάφορα σημεία του εμπορικού τριγώνου: π.χ. όλα τα μαγαζιά ανδρικών καπέλων που καταγράφηκαν στον οδηγό του 1875 βρίσκονταν στην Αιόλου και των γυναικείων στην Ερμού –καταμερισμός που άλλαξε όταν μπήκε και η Σταδίου στον χάρτη, με τα γυναικεία είδη το 1898 να παραμένουν στην Ερμού αλλά τα ανδρικά να μετακομίζουν στη Σταδίου, και την Αιόλου να είναι γεμάτη μαγαζιά αλλά κατώτερης κατηγορίας πλέον (Ακρόπολις 27 Οκτωβρίου 1898). Η συγκέντρωση των καταστημάτων που απευθύνονταν σ’ ένα λαϊκότερο κοινό στη δυτική πλευρά του εμπορικού κέντρου, ως προέκταση της παλιάς αγοράς, επαληθεύεται και από τον οδηγό του 1899, όπου π.χ. όλα σχεδόν τα μαγαζιά με «έτοιμα ενδύματα» που καταγράφηκαν βρίσκονταν στην Αθηνάς και την πλατεία Δημοπρατηρίου.

Μια δεύτερη κατηγορία είναι τα μαγαζιά τροφίμων. Τα αρτοποιεία και τα παντοπωλεία από νωρίς διεσπάρησαν σε κάθε γωνιά της Αθήνας, όμως στα κρεοπωλεία, τα ιχθυοπωλεία και τα μανάβικα η εξέλιξη ήταν διαφορετική, καθώς για τη χωροθέτηση της αγοράς νωπών τροφίμων υπήρξε δημόσια μέριμνα. Ως το 1884 παρέμεναν συγκεντρωμένα σε υψηλό βαθμό στην Παλιά Αγορά, της οποίας τα ξύλινα παραπήγματα νοίκιαζε ο δήμος στους εμπόρους, καθώς και σε πρόχειρες συνοικιακές αγορές στου Ψυρρή και στη Νεάπολη [2]. Ειδικά όσον αφορά τα κρεοπωλεία και τα ιχθυοπωλεία οι λόγοι υγιεινής ήταν επιτακτικότεροι και οι ρυθμίσεις πιο αυστηρές, με την αστυνομία να απαγορεύει τη λειτουργία τους έξω από συγκεκριμένα μέρη (π.χ. Μπουκλάκος 1874: 415-416). Σε κάθε περίπτωση, οι άδειες από τον δήμο για τη λειτουργία κρεοπωλείων και μανάβικων έξω από τις αγορές δίνονταν με μεγάλη φειδώ πριν τη δεκαετία του 1880 (Ποταμιάνος 2011: 100). Η πολιτική αυτή άλλαξε τόσο λόγω της διόγκωσης της πόλης και της ανάγκης εξυπηρέτησης των νέων γειτονιών όσο και λόγω των δυσκολιών που προκάλεσε η καταστροφή της Παλιάς Αγοράς από πυρκαγιά το 1884. Το μοντέλο της κεντρικής αγοράς αποδυναμώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα αλλά δεν εγκαταλείφθηκε. Η Βαρβάκειος αγορά, της οποίας η κατασκευή ολοκληρώθηκε το 1886 (Μπίρης 1999: 169), συνέχισε να συγκεντρώνει το σύνολο των ιχθυοπωλείων και το 40% των κρεοπωλείων (Άστυ 14 Μαρτίου 1894). Τέλος, η διασπορά των μανάβικων στην πόλη συμβάδισε με τη δημιουργία κλειστής λαχαναγοράς το 1901 στην Πειραιώς, σε χώρο που εξυπηρετούσε τη μεταφορά των οπωροκηπευτικών της Κολοκυνθούς και του Ρέντη και τη χονδρική τους πώληση.

Χάρτης 1: Οι γειτονιές της Αθήνας 1875-1925

Η τελευταία διακριτή κατηγορία καταστημάτων είναι τα βιοτεχνικά. Τα εργαστήρια ήταν τα πρώτα καταστήματα που διαχύθηκαν στην πόλη, μολονότι στη δεκαετία του 1830 συνέχισαν να παρουσιάζουν υψηλές συγκεντρώσεις στην περιοχή δυτικά της Ερμού (Χατζημιχαήλ 2011: 75). Και επί τουρκοκρατίας πολλά εργαστήρια βρίσκονταν έξω από την Αγορά, επειδή χρειάζονταν χώρο ή νερό (Τραυλός 1993: 218-219). Φυσικά πολλές βιοτεχνίες συνέχισαν να χωροθετούνται (πλειοψηφικά αλλά όχι αποκλειστικά) στη βάση της λογικής της πιάτσας. Παραδειγματική εδώ είναι η μελέτη της Αγριαντώνη 1995 για το Μεταξουργείο και τη διαδικασία συγκέντρωσης σ’ αυτό «βαριών» δραστηριοτήτων (μεταλλουργεία, ξυλουργεία κλπ): ενίοτε η θέση της πιάτσας καθοριζόταν από παλιότερες λειτουργίες της πόλης που έχουν εγγραφεί στις δομές της, με χαρακτηριστικό το παράδειγμα των αμαξοποιείων στον παλιό συγκοινωνιακό κόμβο προς το τέλος της Ερμού.

Οι βιοτεχνίες βρίσκονταν διάχυτες τόσο σε περιοχές του κέντρου (ιδίως οι μη-οχλούσες δραστηριότητες κατασκευής ρούχων και παπουτσιών) όσο και στις λαϊκές γειτονιές. Το θεσμικό πλαίσιο δημόσιας ρύθμισης γενικά το επέτρεπε: το σχετικό διάταγμα του 1835 προέβλεπε ότι για την ίδρυση ορισμένων βιοτεχνιών με «βλαβεράν επιρροήν» απαιτούνταν η άδεια της αστυνομίας και η συγκατάθεση των γειτόνων, ενώ «τα λοιπά εργαστήρια, οσμήν δυσώδη ή βαρείαν απόζοντα ή θόρυβον προξενούντα, τοπίζονται εις αποκέντρους συνοικίας (μαχαλέδες) της πόλεως» (ΦΕΚ 19, 15 Μαΐου 1835). Το κατά πόσο εφαρμοζόταν αυστηρά το διάταγμα είναι ένα ερώτημα, και σίγουρα η επέκταση της Αθήνας άλλαζε τα δεδομένα ως προς το ποια περιοχή είναι «απόκεντρη»: έτσι, συναντά κανείς στον τύπο διαμαρτυρίες περιοίκων και αιτήματα απομάκρυνσης βιοτεχνιών από τη γειτονιά τους (Ποταμιάνος 2011: 96). Η μοναδική περίπτωση που εντοπίσαμε απόπειρα του κράτους να οριοθετήσει επακριβώς τον χώρο ενός βιοτεχνικού κλάδου αφορά τον πιο οχληρό: τα σιδεράδικα. Αστυνομική διαταγή του 1874 (Μπουκλάκος 1874: 360) τα περιόριζε στις οδούς και Αδριανού μετά το Μοναστηράκι (δηλαδή στα «Γύφτικα», όπου βρίσκονταν από παλιά: Χατζημιχαήλ 2011: 79) και στη συνοικία του Μεταξουργείου, ενώ στις αρχές της δεκαετίας του 1890 συζητιόταν η μεταστέγασή τους συντεταγμένα στην Ιερά οδό (Άστυ 26 και 31 Ιανουαρίου, 31 Μαρτίου, 9 και 30 Απριλίου 1894). Οι αντιδράσεις των σιδεράδων απέτρεψαν την υλοποίηση αυτών των σχεδίων (Παπαδιαμάντης 1896), και το 1928 η Ηφαίστου παρέμενε η κατεξοχήν πιάτσα των σιδηρουργείων (Αθάνατος 2001: 38-46).

Πίνακας 1: Η κατανομή των ξυλουργών, επιπλοποιών κλπ στις γειτονιές 1875-1925

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένα έντονο κύμα μετανάστευσης Ελλήνων [1] στο εξωτερικό, πολλοί από τους οποίους είναι νέοι σε ηλικία και με υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης. Το ζήτημα αυτό απασχολεί έντονα τόσο την επιστημονική κοινότητα όσο και την Ελληνική κοινωνία γενικότερα, δεδομένης της έκτασης που έχει λάβει, σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια (Γράφημα 1).

Γράφημα 1: Αριθμός Eλλήνων που μετανάστευσε στο εξωτερικό

Όμως, παράλληλα με τον σημαντικό αριθμό Ελλήνων που μεταναστεύει [2] στο εξωτερικό, παρατηρείται και επιστροφή με σκοπό τη μόνιμη εγκατάσταση στην Ελλάδα ενός μικρότερου αριθμού Ελλήνων που βρίσκονταν στο εξωτερικό. Πολλοί από αυτούς που επιστρέφουν αποφασίζουν να εγκατασταθούν μόνιμα στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας.

Η φυσιογνωμία όσων επιστρέφουν

 Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της Απογραφής Πληθυσμού του 2011, την περίοδο 2006 – 2011, δηλαδή την τελευταία πενταετία πριν την απογραφή, εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα συνολικά από το εξωτερικό 329.556 άτομα [3]. Από αυτά, 128.434 είχαν ελληνική ή ελληνική και άλλη υπηκοότητα [4] και τα 42.671 εξ αυτών διέμεναν το 2011 μόνιμα στην Περιφέρεια Αττικής (ΕΛΣΤΑΤ, 2015a) (Χάρτης 1).

Χάρτης 1: Αριθμός ατόμων με ελληνική υπηκοότητα που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα μεταξύ 2006 και 2011 ανά Περιφερειακή Ενότητα διαμονής τους (2011)

Πηγή: Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011 (https://panorama.statistics.gr/)

Από τα άτομα αυτά, πολλά ήταν νέα σε ηλικία (20-39 ετών) κάτοχοι πτυχίου τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και απασχολούμενοι στον τριτογενή τομέα (Γράφηματα 2, 3, 4 και 5).

Γράφημα 2: Άτομα με ελληνική υπηκοότητα που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα από το εξωτερικό την περίοδο 2006-2011 και το 2011 διέμεναν μόνιμα στην Περιφέρεια Αττικής κατά ηλικία

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ (2015b και 2015c)

Γράφημα 3: Άτομα άνω των 15 ετών που επέστρεψαν από το εξωτερικό την περίοδο 2006-2011 και το 2011 διέμεναν μόνιμα στην Περιφέρεια Αττικής κατά επίπεδο εκπαίδευσης

Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Γράφημα 4: Άτομα άνω των 15 ετών που επέστρεψαν από το εξωτερικό την περίοδο 2006-2011 και το 2011 διέμεναν μόνιμα στην Περιφέρεια Αττικής κατά επάγγελματική κατηγορία

Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Γράφημα 5: Άτομα άνω των 15 ετών που επέστρεψαν από το εξωτερικό την περίοδο 2006-2011 και το 2011 διέμεναν μόνιμα στην Περιφέρεια Αττικής κατά τομέα/κλάδο απασχόλησης

Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Εκείνοι που επέστρεψαν από το εξωτερικό στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας [5] κατά την εν λόγω περίοδο, επέλεξαν κυρίως ως τόπο διαμονής είτε τις ακριβές περιοχές του κέντρου της πόλης, είτε τα λεγόμενα «καλά προάστια», περιοχές δηλαδή που αποτελούν τόπο διαμονής ευκατάστατων νοικοκυριών που ανήκουν στα υψηλά κοινωνικά στρώματα [6] (Χάρτης 2).

Χάρτης 2: Αριθμός ατόμων με ελληνική υπηκοότητα που εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας μεταξύ 2006-2011. Επίπεδο ΜΟΧΑΠ [7]

Πηγή: Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011 (https://panorama.statistics.gr/)

Έτσι, Δήμοι όπως αυτοί της Φιλοθέης-Ψυχικού και Κηφισιάς, εμφανίζονται στην Απογραφή Πληθυσμού του 2011 να αποτελούν τόπο διαμονής σημαντικού αριθμού Ελλήνων που εγκαταστάθηκαν εκεί από το εξωτερικό την περίοδο 2006-2011, σε σχέση με τον συνολικό τους πληθυσμό (Πίνακας 1).

Αυτή η παρατήρηση επιβεβαιώνει τη διαπίστωση του Λαμπριανίδη (2013, 331) ότι  «όταν οι γονείς είναι σε καλύτερη κοινωνικο-οικονομική κατάσταση, τα παιδιά τους τείνουν περισσότερο να επιστρέφουν στην Ελλάδα» –η οποία προέκυψε μετά από σχετική έρευνά του σε μεγάλο αριθμό Ελλήνων που εργάστηκαν στο εξωτερικό και στη συνέχεια επέστρεψαν.

Πίνακας 1: Δήμοι της Περιφέρειας Αττικής με τα υψηλότερα και τα χαμηλότερα ποσοστά ατόμων που επέστρεψαν από το εξωτερικό και εγκαταστάθηκαν σε αυτούς μεταξύ 1996-2001 και 2006-2011 αντίστοιχα, σε σχέση με το συνολικό τους πληθυσμό (2001 και 2011)

Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Χάρτης 3: Αριθμός Ελλήνων που διέμεναν στο εξωτερικό και εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας την περίοδο 2006-2011 ανά Δήμο (2011)

Πηγή: Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011 (https://panorama.statistics.gr/)

Ο διαχωρισμός στα σχολεία, αφορά την άνιση κατανομή συγκεκριμένων κοινωνικών ή εθνικών / μειονοτικών ομάδων στις σχολικές μονάδες, σε σχέση με τον ντόπιο πληθυσμό σε μια συγκεκριμένη περιοχή (Massey and Denton, 1993, 283). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα συγκεκριμένες ομάδες να συγκεντρώνονται σε ορισμένα σχολεία και ταυτόχρονα να υποεκπροσωπούνται σε άλλα. Ο στεγαστικός διαχωρισμός καθώς και ο σχολικός διαχωρισμός αφορούν την ανάλυση δύο διαφορετικών πεδίων: τον αστικό χώρο και τη σχολική εκπαίδευση. Παρόλα αυτά, συνδέονται μεταξύ τους μέσα από την άνιση κατανομή της σχολικής εκπαίδευσης στον αστικό χώρο και την άνιση επίσης χωρική κατανομή των κοινωνικών ομάδων που καθορίζει την κοινωνική σύνθεση των σχολείων, όταν η άντληση των μαθητών γίνεται από την περιοχή κατοικίας. Ο σχολικός διαχωρισμός αντανακλά τοπικές ή εθνικές κοινωνικές διαφοροποιήσεις που μπορεί να συμβάλλουν στην παραγωγή μεγαλύτερης χωρικής και κοινωνικής ανισότητας, δημιουργώντας κοινωνικά και χωρικά όρια, όχι μόνο μεταξύ των σχολείων αλλά και μεταξύ περιοχών, περιθωριοποιώντας συνήθως τις κοινωνικά ευάλωτες ομάδες.

Επομένως, είναι σημαντική η διερεύνηση του ρόλου και των επιλογών στη σχολική εκπαίδευση, ως μηχανισμός «κλειδί» στην παραγωγή νέων μορφών διαχωρισμού και κατακερματισμού του αστικού χώρου. Οι υψηλότερες και μεσαίες κοινωνικές τάξεις υιοθετούν πολλές φορές στρατηγικές απόστασης ή εγγύτητας με άλλες κοινωνικές ομάδες, προκειμένου να ελέγξουν και να επιλέξουν τη φύση και την ένταση των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων. Αυτές οι στρατηγικές της «αποχώρησης», «κυριαρχίας» ή «μερικής εξόδου» (Atkinson 2006, Andreotti κ.ά., 2013) επιδρούν στη συνύπαρξη ή στο διαχωρισμό από άλλες κοινωνικές ομάδες και επίσης εντείνουν την εκπαιδευτική επιλεκτικότητα στο σχολικό σύστημα. Η θετική επίδραση της γειτονιάς και η κοινωνικοποίηση των παιδιών «μεταξύ ομοίων» αποτελεί βασικό παράγοντα προσέλκυσης των γονέων των μεσαίων, κυρίως, στρωμάτων σε σχολικά περιβάλλοντα με υψηλές επιδόσεις.

Η εκπαίδευση παίζει σημαντικό ρόλο στην κοινωνική κινητικότητα και επιδρά στη διατήρηση του κοινωνικού επιπέδου και την εξασφάλιση καλύτερης κοινωνικο-επαγγελματικής θέσης. Αναλύοντας τις εκπαιδευτικές στρατηγικές των μεσαίων στρωμάτων, μας ενδιαφέρει να διερευνήσουμε αν οι κοινωνικές και χωρικές διαφοροποιήσεις, μέσα από την επιλογή σχολείου αναπαράγονται στην εκπαίδευση και κατά πόσο το σχολικό σύστημα είναι επιλεκτικό σε βάρος των μειονεκτουσών κοινωνικών ομάδων. Στην Ελλάδα, η χωρική κατανομή των μαθητών στα σχολεία ακολουθεί κατά κανόνα τον τόπο κατοικίας και επομένως, το σύστημα των σχολικών περιοχών αντανακλά και αναπαράγει τις τοπικές κοινωνικές διαφοροποιήσεις (Μαλούτας, 2006). Ο Δήμος Αχαρνών, όπου πραγματοποιήθηκε η παρούσα έρευνα, χαρακτηρίζεται από ανομοιογένεια και αυξημένη παρουσία εθνικών και πολιτισμικών ομάδων (παλιννοστούντες, μετανάστες, Ρομά -Χάρτης 1) γεγονός που βοηθάει στην εξήγηση των διαφορετικών εκπαιδευτικών στρατηγικών των κοινωνικών στρωμάτων, καθώς και των διαφορετικών εκπαιδευτικών επιδόσεων των σχολείων. Επίσης, θα πρέπει να τονιστεί ότι η έρευνα πραγματοποιήθηκε στο Δήμο Αχαρνών (Μενίδι), ο οποίος βρίσκεται στη Βόρειο-Δυτική πλευρά του Νομού Αττικής και ανήκει διοικητικά στην Νομαρχία Ανατολικής Αττικής. Παρόλα αυτά, παρουσιάζει κοινά οικονομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά με τους γειτονικούς Δήμους της Δυτικής Αττικής (Άνω Λιόσια, Ζεφύρι, Καματερό, Ίλιον, Ασπρόπυργος) . Στο κείμενο αυτό τα μεσαία στρώματα προσδιορίζονται σύμφωνα με το βεμπεριανό μοντέλο κατηγοριοποίησης «ευρωπαϊκές κοινωνικο-οικονομικές τάξεις» (ESeC) (Maloutas, 2007) και αναφέρονται ως υψηλά και μεσαία στρώματα.

Χάρτης 1: Ποσοστό Αλλοδαπών στο Δήμο Αχαρνών και στους γειτονικούς Δήμους (Άνω Λιόσια, Ζεφύρι, Καματερό, Ίλιον, Άγιοι Ανάργυροι, Νέα Φιλαδέλφεια, Μεταμόρφωση, Θρακομακεδόνες, Κηφισιά) [1]

Πηγή: Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011 (https://panorama.statistics.gr/)

Η συγκεκριμένη έρευνα περιλάμβανε συνεντεύξεις σε βάθος, με ημιδομημένο ερωτηματολόγιο και δειγματοληπτική ανάλυση των μητρώων των μαθητών τεσσάρων Γυμνασίων στο Δήμο Αχαρνών. Χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από τα μητρώα 1094 μαθητών (Α΄και Β΄ τάξης Γυμνασίου), ενώ έγιναν 55 συνεντεύξεις με γονείς, καθηγητές και φορείς της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Χρησιμοποιήθηκαν, επίσης, στοιχεία από τα απογραφικά δεδομένα του 1991-2001 (βάση δεδομένων Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011 του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΛΣΤΑΤ-ΕΚΚΕ, 2015). Το κοινωνικό προφίλ των νοικοκυριών προσδιορίστηκε με βάση το επάγγελμα (Χάρτες 2, 3, 4).

Χάρτης 2: Ποσοστό απασχολούμενου πληθυσμού σε θέσεις ανειδίκευτης εργασίας στον Δήμο Αχαρνών και στους γειτονικούς Δήμους (Άνω Λιόσια, Ζεφύρι, Καματερό, Ίλιον, Άγιοι Ανάργυροι, Νέα Φιλαδέλφεια, Μεταμόρφωση, Θρακομακεδόνες, Κηφισιά)

Πηγή:Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011 (https://panorama.statistics.gr/)

Χάρτης 3: Ποσοστό μικροεργοδοτών και αυτοαπασχολουμένων στον Δήμο Αχαρνών και στους γειτονικούς Δήμους (Άνω Λιόσια, Ζεφύρι, Καματερό, Ίλιον, Άγιοι Ανάργυροι, Νέα Φιλαδέλφεια, Μεταμόρφωση, Θρακομακεδόνες, Κηφισιά)

Πηγή:Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011 (https://panorama.statistics.gr/)

Χάρτης 4: Ποσοστό υψηλών επαγγελματικών κατηγοριών στον Δήμο Αχαρνών και στους γειτονικούς Δήμους (Άνω Λιόσια, Ζεφύρι, Καματερό, Ίλιον, Άγιοι Ανάργυροι, Νέα Φιλαδέλφεια, Μεταμόρφωση, Θρακομακεδόνες, Κηφισιά)

Πηγή:Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011 (https://panorama.statistics.gr/)

Εκπαιδευτικές στρατηγικές των μεσαίων στρωμάτων και η αποφυγή του τοπικού σχολείου

Η έρευνα έδειξε ότι υπάρχουν διαφορετικές κατηγορίες γονέων οι οποίοι, επιλέγουν την παραμονή των παιδιών τους στο τοπικό σχολείο ή την αποχώρηση για άλλο σχολείο (δημόσιο ή ιδιωτικό):

• Οι γονείς των υψηλότερων και μεσαίων κοινωνικών κατηγοριών (ανώτερα στελέχη σε ιδιωτικές εταιρείες, ελεύθεροι επαγγελματίες, επιχειρηματίες), που κατέχουν μεγαλύτερο οικονομικό και πολιτισμικό κεφάλαιο, μεταφέρουν συχνά τα παιδιά τους σε ιδιωτικά σχολεία.
• Οι γονείς που ανήκουν στις χαμηλές-μεσαίες κοινωνικές κατηγορίες (επαγγελματίες μεσαίου επιπέδου, υπάλληλοι ιδιωτικού ή δημόσιου τομέα, εξειδικευμένοι τεχνίτες) και κατέχουν πολιτισμικό κεφάλαιο, αλλά τους λείπει οικονομικό κεφάλαιο, μεταφέρουν συνήθως τα παιδιά τους σε άλλο δημόσιο σχολείο.

Η σταδιακή διαμόρφωση των μεγάλων αστικών κέντρων θεωρήθηκε εμπόδιο στην ανάπτυξη της θρησκευτικής πίστης με αποτέλεσμα να χαρακτηριστούν ως τόποι όπου κυριαρχούσε η απιστία, αλλά και ως θρησκευτικές έρημοι (MacLeod 2005, 7-8). Παρά την εκκοσμίκευση που έλαβε χώρα στις δυτικές (μητρο-) πόλεις, και παρά ή ίσως εξ αιτίας της παγκοσμιοποίησης, η θρησκεία κατάφερε να διατηρήσει την παρουσία της στον δημόσιο χώρο, αν και αποδυναμωμένη ως προς την πολιτική ισχύ της. Μπορεί ο Χριστιανισμός, αφού αναφερόμαστε στη Δύση, να απώλεσε τον κυρίαρχο χαρακτήρα του, αναδύθηκαν, όμως, άλλες θρησκείες και νέα θρησκευτικά κινήματα, ιδίως από τη δεκαετία του 1960 και εξής, που μετέβαλαν τον θρησκευτικό χαρακτήρα των δυτικών πόλεων με συνέπεια σήμερα δύσκολα να εντοπίζει κανείς δυτικές κοινωνίες, όπου μία μόνο θρησκεία να κυριαρχεί στον δημόσιο χώρο [1].

Ανεξαρτήτως αν μιλάμε για κοσμικές ή μετα-κοσμικές (Beaumont & Baker 2011) πόλεις, η θρησκεία διατηρήθηκε στον δημόσιο χώρο ακόμα και υπό «κεκρυμμένες μορφές» (π.χ. οι άτυποι χώροι προσευχής των Μουσουλμάνων στην Αθήνα) (Sakellariou 2011). Με αφορμή τη δυναμική άφιξη και παρουσία του Ισλάμ στη Δύση, αναζωπυρώθηκε η συζήτηση περί επιστροφής ή νέας ορατότητας της θρησκείας (Hjelm 2015), αλλά και περί της θέσης της στον δημόσιο χώρο με κύριο διακύβευμα την ανέγερση τζαμιών, τα οποία προκάλεσαν πολλές αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις (Allievi 2009), όπως άλλωστε συνέβη και στην Αθήνα. Η θρησκεία πλέον και λόγω της έντονης μετανάστευσης θεωρείται ότι βρίσκεται σε κίνηση (Oosterbaan 2014, 593) και αλλάζει και η ίδια με συνέπεια να επανέρχεται στον δημόσιο χώρο με ποικίλους τρόπους, βγαίνοντας συχνά από τις εκκλησίες και τους ναούς (Becci, Burchardt, Casanova 2013, 8) (π.χ. η διανομή βιβλίων και φυλλαδίων από τους Μορμόνους και τους Μάρτυρες του Ιεχωβά στο κέντρο της Αθήνας ή οι προσευχές των Μουσουλμάνων σε ανοιχτούς χώρους-εικόνα 1).

Εικόνα 1: Δημόσια προσευχή Μουσουλμάνων, Κάτω Πατήσια, 2013

Πηγή: Α.Σακελλαρίου

Η Αθήνα, ως ευρωπαϊκή μητρόπολη, διακρίνεται για την πολυθρησκευτικότητά της, ακόμα και αν αυτή δεν είναι ιδιαίτερα εμφανής. Σκοπός αυτού του λήμματος είναι να παρουσιάσει μέσω των διαθέσιμων δεδομένων – παρά την έλλειψη ποσοτικών στοιχείων – αυτή τη θρησκευτική διαφορετικότητα, η οποία δεν είναι κάτι το καινοφανές, καθώς ποικίλες θρησκευτικές κοινότητες (π.χ. Διαμαρτυρόμενοι, Εβραίοι, Καθολικοί, Μουσουλμάνοι) υπήρχαν ιστορικά εδώ και αιώνες στην ελληνική πρωτεύουσα παρά την κυριαρχία του Ορθοδόξου στοιχείου.

Χάρτης 1: Χωροθέτηση ναών διαφορετικών δογμάτων και θρησκειών στο κέντρο της Αθήνας

Η Ορθόδοξη κυριαρχία

Ακόμα και εκείνος που δεν γνωρίζει την ελληνική πραγματικότητα αντιλαμβάνεται εύκολα ότι ο αστικός χώρος της Αθήνας κυριαρχείται από εκκλησίες, μεγαλύτερες ή μικρότερες, του Ορθόδοξου δόγματος (χάρτης 2). Το Ορθόδοξο στοιχείο σε όλες τις εκφάνσεις του (ελληνική, ρωσική, αρμένικη) (εικόνες 2, 3, 4) βρίσκεται ενσωματωμένο στον αστικό ιστό με πολλαπλούς τρόπους και αποτελεί την κυρίαρχη θρησκευτική μορφή, ορατή στον οποιονδήποτε.

Χάρτης 2: Χωροθέτηση ναών στον δήμο Αθηνάιων

Εικόνες 2, 3 και 4: Η Μητρόπολη της Αθήνας, Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και η Ορθόδοξη Αρμένικη Εκκλησία στον Ν.Κόσμο

Πηγή: Α.Σακελλαρίου

Σύμφωνα με την Αρχιεπισκοπή Αθηνών στην περιοχή της Αθήνας υπάρχουν 145 ενορίες μοιρασμένες σε 21 περιφέρειες (χάρτες 3 & 4) οι οποίες αποτυπώνονται αναλυτικά με στοιχεία επικοινωνίας και σήμανση σε χάρτη [2]. Εκτός από τους ενοριακούς ναούς, μικρότερα εκκλησάκια, όπως για παράδειγμα της Αγίας Δύναμης κάτω από το πρώην Υπουργείο Παιδείας στην οδό Μητροπόλεως, είναι διάσπαρτα σε πολλά σημεία της πόλης. Στην Αρχιεπισκοπή Αθηνών ανήκουν και επτά μονές και Ιερά Ησυχαστήρια ορισμένα από τα οποία βρίσκονται εντός των ορίων του Δήμου της Αθήνας, κατασκευάζοντας κατ’ αυτον τον τρόπο μία μορφή εγκόσμιου ασκητισμού. Πρόκειται για γεγονός αρκετά ενδιαφέρον αν αναλογιστεί κανείς ότι η λογική των μονών και των ησυχαστηρίων ήταν να βρίσκονται εκτός των μεγάλων πόλεων.

Χάρτης 3: Οι 21 περιφέρειες και οι 145 ενορίες της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών

Χάρτης 4: Οι ενορίες του Δήμου Αθηναίων

Μέσα στον αστικό ιστό της Αθήνας πολλές εκκλησίες ιστορικού χαρακτήρα της Βυζαντινής ή της Οθωμανικής περίοδου βρίσκονται ενταγμένες ανάμεσα σε πολύβοους και εμπορικούς δρόμους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Καπνικαρέα ή όπως είναι το επίσημο όνομά της, «Τα εισόδια της Θεοτόκου», μία εκκλησία με παλαιοχριστιανικούς κίονες, η αρχική κατασκευή της οποίας αναφέρεται στον 11^ο αιώνα (πάνω σε προηγούμενη εκκλησία του 5^ου αιώνα) [3]. Η εν λόγω εκκλησία δύο τουλάχιστον φορές κινδύνεψε να κατεδαφιστεί (1834, 1863), αλλά τελικά διατήρησε τη θέση της στον αστικό ιστό της πόλης, καθιστάμενη πλέον χαρακτηριστικό σημείο συνάντησης και αναφοράς επί της εμπορικής οδού Ερμού (εικόνα 5). Αντίστοιχης χρονικής περιόδου (11^ος αιώνας) και ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής σημασίας είναι και η εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων στην πλατεία Κλαυθμώνος, η οποία με βάση μεταγενέστερες ανασκαφές φαίνεται να έχει χτιστεί πάνω σε τάφους της ρωμαϊκής περιόδου (εικόνα 6).

Εικόνες 5 και 6: Η εκκλησία της Καπνικαρέας και η εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων

Πηγή: Α.Σακελλαρίου

Σε πολλές περιπτώσεις χριστιανικοί ναοί έχουν οικοδομηθεί πάνω στα ερείπια αρχαίων ναών και ιερών, κάτι που συνιστά θεμελιώδη πρακτική όλων των θρησκειών όταν αρχίζουν να επικρατούν σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Η επικράτηση αυτή αποτυπώνεται σαφώς και στον δημόσιο χώρο, όπου η οποιαδήποτε νέα θρησκεία σβήνει σταδιακά τα ίχνη των προηγούμενων. Άλλωστε η αντιπαράθεση ή και η βίαιη σύγκρουση για ιερούς χώρους σε κοινές τοποθεσίες διαπιστώνεται σε πολλές περιπτώσεις ανά τον κόσμο (Kong and Woods 2016, 20-24). Ένα παράδειγμα στην Αθήνα αποτελεί ο μικρός ναός του Αγίου Ιωάννη στην Κολόνα ή της Κολόνας ο οποίος βρίσκεται στην Ομόνοια, στην οδό Ευρυπίδου και είναι χτισμένος πάνω σε ιερό του Ασκληπιού. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του ναού είναι ο κίονας Κορινθιακού ρυθμού που εξέχει από τη στέγη του (εικόνα 7).

Εικόνα 7: Ο Άγιος Ιωάννης της Κολόνας

Πηγή: Α.Σακελλαρίου

Η Καθολική παρουσία

Η παρουσία της Καθολικής Εκκλησίας στην Αθήνα ανάγεται στην εποχή της τέταρτης σταυροφορίας και η ίδρυση αντίστοιχης Αρχιεπισκοπής στο 1205, αν και υποστηρίζεται ότι καθολικές κοινότητες υπήρχαν ήδη από τον 9^ο αιώνα. Μετά την Ορθόδοξη, αποτελεί τη δεύτερη μεγαλύτερη χριστιανική κοινότητα στην Αθήνα. Επίσημα στατιστικά στοιχεία για τον αριθμό των Καθολικών δεν υπάρχουν, παρά μόνο ανεπίσημοι υπολογισμοί σύμφωνα με τους οποίους οι Έλληνες Καθολικοί είναι περίπου 50.000, αν και από τη δεκαετία του 1990 και μετά, ο συνολικός τους αριθμός αυξήθηκε λόγω της έλευσης πολλών μεταναστών (κυρίως από την Πολωνία και τις Φιλιππίνες) με αποτέλεσμα σήμερα να υπολογίζονται στις 250.000 περίπου [4]. Η πλειονότητά τους ζει στην Αθήνα και στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής, αν και παραδοσιακά κοινότητες Ελλήνων Καθολικών υπάρχουν στα Επτάνησα και στις Κυκλάδες.

Εικόνα 8: Ο Άγιος Διονύσιος των Καθολικών

Πηγή: Α.Σακελλαρίου

Σήμερα στον Δήμο Αθηναίων υπάρχουν έξι Καθολικοί ενοριακοί ναοί και παρεκκλήσια ενώ ο Καθεδρικός ναός των Καθολικών είναι ο Άγιος Διονύσιος στην οδό Πανεπστημίου, οικοδομημένος το 1865 (εικόνα 8). Κάθε Κυριακή, αλλά και στις μεγάλες γιορτές ο ναός γεμίζει με πολλούς Καθολικούς από διάφορες χώρες, χαρακτηριστικό της μεταβολής της πληθυσμιακής σύνθεσης της κοινότητας τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Όπως και η Ορθόδοξη Εκκλησία, έτσι και η Καθολική διατηρεί ιερές μονές, συγκεκριμένα εννέα, στο κέντρο της Αθήνας, αλλά και αρκετές άλλες στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής (Πειραιάς, Ψυχικό, Κηφισιά, κ.α.). Ιδιαίτερη είναι η παρουσία των Καθολικών στον δημόσιο χώρο με τα δικά τους ιδρύματα, πνευματικά κέντρα και σχολεία, όπως οι Ουρσουλίνες και η Λεόντειος. Αξίζει να αναφερθεί επίσης η παρουσία των λεγόμενων Ελληνόρυθμων ή Ουνιτών, όπως ονομάστηκαν, οι οποίοι διατηρούν πλήρη κοινωνία με το Βατικανό, ακολουθούν τα δόγματα της Καθολικής, αλλά διατηρούν τις παραδόσεις και το εορτολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η κοινότητα έλκει την καταγωγή της από την ένωση των δύο Εκκλησιών μετά τη σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας (1439) και ο καθεδρικός της ναός βρίσκεται στην οδό Αχαρνών.

Το κείμενο προσεγγίζει το θεσμικό πλαίσιο του χωρικού σχεδιασμού για το Κέντρο Πόλης της Αθήνας και τη σημασία του, με στόχο να αναδείξει πτυχές των πολιτικών για το Κέντρο που παραμένουν λιγότερο ορατές. Αν και η έννοια θεσμικό πλαίσιο μπορεί να αφορά μια μεγάλη ποικιλία από νόμους, ρυθμίσεις και κανονισμούς (λ.χ. το κτηματολόγιο, το καθεστώς παρέμβασης στα κενά κτήρια, το καθεστώς ενοικίασης κτηρίων του δημόσιου τομέα, φορολογικές και τραπεζικές διατάξεις, ρυθμίσεις για καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος κ.ά.), το παρόν κείμενο εστιάζει επιλεκτικά σε πολεοδομικής φύσης εργαλεία, ακολουθώντας τη διάκριση μεταξύ στρατηγικών και κανονιστικών εργαλείων σχεδιασμού.

Μεθοδολογικά, το κείμενο βασίζεται στη συστηματική αποδελτίωση και ανάλυση νόμων και προεδρικών διαταγμάτων, καθώς και σε υλικό που προέκυψε στο πλαίσιο ερευνητικών προγραμμάτων και μαθημάτων στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ [1]. Η αναφορά στο «Κέντρο της Αθήνας» λαμβάνει υπόψη τον προσδιορισμό του «Ιστορικού Κέντρου (ΦΕΚ 567Δ/1979) και του «Υπερτοπικού Κέντρου» (κατά το ΓΠΣ), καθώς και τα διοικητικά όρια του Δήμου Αθηναίων, χωρίς όμως να ταυτίζεται με τα παραπάνω. Αντίθετα, αποτελεί μια πιο ανοικτή αναφορά που διατηρεί στο κέντρο της το Ιστορικό Τρίγωνο των Σταμάτη Κλεάνθη – Εδουάρδου Σάουμπερτ και περιλαμβάνει σε γενικές γραμμές το πρώτο δημοτικό διαμέρισμα και μέρη του δεύτερου και του τρίτου.

Το κείμενο αναδεικνύει μια σύνθετη σχέση μεταξύ θεσμικού πλαισίου και χωρικής εξέλιξης του Κέντρου. Αφενός, αν και η εξέλιξη του Κέντρου δεν μπορεί να γίνει κατανοητή ως το χωρικό αποτύπωμα της θεσμικής ρύθμισής του –και παρά τις επικρατούσες προσλήψεις περί μη εφαρμογής του σχεδιασμού– τονίζεται η σημασία και ο διακριτός ρόλος του θεσμικού πλαισίου. Αφετέρου, υπογραμμίζεται η επιλεκτική χρήση του θεσμικού πλαισίου, η οποία σχετίζεται με κοινωνικές δυναμικές και πρακτικές ανάπτυξης του αστικού χώρου.

Κέντρο Πόλης, κεντρικότητες και οράματα για τον Στρατηγικό Σχεδιασμό

Το Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας (ΡΣΑ) του 1983 (ν.1515/1985, ΦΕΚ 18Α/1985) αποτέλεσε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 μια τομή για τον σχεδιασμό (και) του Κέντρου της Αθήνας, στο πλαίσιο της συγκρότησης ενός ενιαίου συστήματος σχεδιασμού στη χώρα (ν.1337/1983, Επιχείρηση Πολεοδομικής Ανασυγκρότησης) [2] , ενώ υποστηρίχθηκε από την ίδρυση του Οργανισμού Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας (ΟΡΣΑ) (Γεράρδη, 1997, 1998) [3]. Στους στόχους του ΡΣΑ 1983 –και υπό τον τίτλο «Αθήνα και πάλι Αθήνα»– (Eικόνα 1) συμπεριλαμβάνονταν μεταξύ άλλων: η «ανακατανομή λειτουργιών», η «πολυκεντρική δομή», η αποκέντρωση υπηρεσιών, ο περιορισμός κεντρικών λειτουργιών και η αποσυμφόρηση κεντρικών περιοχών. Το ΡΣΑ 1983 προωθούσε τη διατήρηση και την ανάδειξη του ιστορικού χαρακτήρα του Κέντρου, την απομάκρυνση του χονδρεμπορίου, την επαναφορά της κατοικίας, την αποφυγή της διαμπερούς διέλευσης ΙΧ αυτοκινήτων, ένα ενιαίο δίκτυο ροής πεζών και τη δημιουργία δικτύου τραμ (ρητά, όμως, όχι μετρό) (Eικόνα 2).

Εικόνα 1: Το εξώφυλλο του Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας 1983 με τίτλο: «Η Αθήνα και πάλι Αθήνα». Εδώ απεικονίζεται για πρώτη φορά η πεζοδρόμηση της οδού Πανεπιστημίου και η διέλευση του τραμ

Εικόνα 2: Στρατηγικές προβλέψεις του ΡΣΑ 1983 για την «Κεντρική Περιοχή Αθήνας»

Οι στοχεύσεις αυτές θα πρέπει να γίνουν κατανοητές στο πλαίσιο της σημασίας που είχαν αποκτήσει κατά τη συγκυρία εκείνη η εντεινόμενη ατμοσφαιρική ρύπανση, καθώς και ο λεγόμενος «υδροκεφαλισμός» της πρωτεύουσας. Παράλληλα, το ΡΣΑ 1983 αποσκοπούσε να απαντήσει στην εμπειρία της εντατικής μεταπολεμικής ανοικοδόμησης του Κέντρου, των αυξημένων συντελεστών δόμησης (που είχαν περαιτέρω αυξηθεί κατά τη δικτατορία) και αυτού που γινόταν κατανοητό ως «αλλοίωση» του χαρακτήρα του ιστορικού κέντρου. Με δεδομένο, μάλιστα, ότι οι ρυθμοί αστικοποίησης είχαν, πλέον, μειωθεί και το Κέντρο είχε χτιστεί σε μεγάλο βαθμό, προβαλλόταν ως αναγκαία η στροφή στην ποιότητα ζωής, σε αναπλάσεις και διορθωτικές ποιοτικές παρεμβάσεις, με αναφορά και στις αναδυόμενες, τότε, σημασίες της προστασίας του περιβάλλοντος και της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Έκτοτε, έχουν διατυπωθεί ποικίλες απόψεις για την αποτελεσματικότητα του ΡΣΑ. Από την άποψη ότι η συμβολή του υπήρξε «από μηδενική ως μηδαμινή» (Αραβαντινός, 2002), μέχρι την άποψη ότι «σηματοδότησε τις αντιλήψεις σχεδιασμού, αλλά και μεγάλο μέρος της πολιτικής και τεχνικής πρακτικής στα ζητήματα πόλης» (Γεράρδη, 1998: 44). Όσο κι αν μοιάζει αντιφατικό, στο παρόν κείμενο υποστηρίζουμε ότι οι αντίθετες αυτές θέσεις εμπεριέχουν όψεις της ίδιας πραγματικότητας.

Καταρχάς μπορούμε σήμερα να δούμε ότι πολλά από όσα προέβλεπε το ΡΣΑ πραγματοποιήθηκαν κατά κάποιο τρόπο τις επόμενες δεκαετίες, μεταξύ άλλων: η «δημιουργία πολυκεντρικής δομής», η «ανακατανομή της επιτελικής διοίκησης» με τη μερική απομάκρυνση υπουργείων από το Κέντρο (όχι όμως προς τα δυτικά), η «συγκέντρωση του χονδρεμπορίου εκτός του Λεκανοπεδίου» (όχι όμως πάντα σε κατάλληλα επιλεγμένες ζώνες), η «μετεγκατάσταση των διάσπαρτων μονάδων βιομηχανίας-βιοτεχνίας από τις περιοχές κατοικίας» (Γεράρδη, ό.π.: 46-7).

Έτσι, από τη μια πλευρά, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει (εν μέρει ορθά) ότι η εμφατική προώθηση της επαναφοράς της κατοικίας και της ανάδειξης του ιστορικού χαρακτήρα του Κέντρου, ανεξάρτητα από τις προθέσεις του σχεδιασμού, συνέβαλαν με την πάροδο του χρόνου στην αποδυνάμωση της πολυλειτουργικότητας, στη διάβρωση της κοινωνικής πολυσυλλεκτικότητας και σε κενά κτήρια, αφού χρήσεις που «αποσυμφορήθηκαν» δεν μπόρεσαν να αντικατασταθούν από άλλες (ΕΜΠ – ΥΠΕΚΑ, 2012). Από την άλλη, θα μπορούσε να υποστηριχθεί (και πάλι εν μέρει ορθά) ότι παρόλο που τις προέβλεπε το θεσμικό πλαίσιο, οι αλλαγές αυτές δεν συνέβησαν ακριβώς εξαιτίας αυτού, αλλά σχετίζονταν με ευρύτερες διαδικασίες ανάπτυξης του χώρου. Για παράδειγμα, η λειτουργική αποσυμφόρηση του Κέντρου, ενώ αποτέλεσε εκφρασμένη χωρική πολιτική του ΡΣΑ, παράλληλα συνδέθηκε με τις δυναμικές του εγχώριου κατασκευαστικού τομέα, την αλλαγή κλίμακας και δομής του συστήματος γης και οικοδομής, πολιτισμικές αλλαγές και νέα καταναλωτικά πρότυπα. Θα μπορούσε, μάλιστα, σε κάποιο βαθμό να γίνει κατανοητή και στο πλαίσιο κατά πολύ ευρύτερων τάσεων αστικής διάχυσης και «εξω-αστικοποίησης», οι οποίες καταγράφονταν την ίδια περίοδο σε παγκόσμια κλίμακα (Soja, 2000).

Οι παρατηρήσεις αυτές μας ωθούν να αναρωτηθούμε ποια θα ήταν η εξέλιξη του Κέντρου Πόλης αν δεν υπήρχε το θεσμοθετημένο πλαίσιο του ΡΣΑ και ποια ήταν, τελικά, η χρησιμότητά του.

Ένα πρώτο σημείο που έχει νόημα να τονιστεί είναι ότι η επιλεκτική εφαρμογή του ΡΣΑ ικανοποίησε αιτήματα της αγοράς σε μεταγενέστερη χρονική περίοδο, σε άλλα εννοιολογικά πλαίσια και με άλλες στοχεύσεις. Για παράδειγμα, η απομάκρυνση της επιτελικής διοίκησης υλοποιήθηκε σε σημαντικό βαθμό μετά το 2000, εντείνοντας τις τάσεις παρακμής κεντρικών περιοχών, απομακρύνοντας εργαζομένους του Κέντρου και συμπαρασύροντας μια σειρά από άλλες χρήσεις και οικονομίες κλίμακας (Χατζημιχάλης, 2011) [4] . Παράλληλα, το ΡΣΑ λειτούργησε ως κατευθυντήριος οδηγός για την σταδιακή υλοποίηση μεγάλων αστικών παρεμβάσεων στο Κέντρο, κατεξοχήν του μεγάλου περίπατου γύρω από την Ακρόπολη, υπό την Εταιρεία Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας (ΕΑΧΑ), αλλά και μια σταθερή αναφορά για αναπλάσεις που έκτοτε επανέρχονται τακτικά ως αστικά οράματα στη δημόσια συζήτηση, όπως αυτές της Πανεπιστημίου, της Ακαδημίας Πλάτωνος, των Προσφυγικών της λεωφόρου Αλεξάνδρας / Κουντουριώτικα και του Ελαιώνα.

Ένα δεύτερο σημείο που αξίζει να υπογραμμιστεί είναι ότι, ενδεχομένως, ήταν βολικό να παραμένει επί μακρόν σε ισχύ ένα θεωρούμενο ως «παρωχημένο» ΡΣΑ, προκειμένου να μπορούν να το παρακάμπτουν ευκολότερα μια σειρά από τροποποιήσεις με τη λογική του επείγοντος. Τη θέση αυτή υποστηρίζει το γεγονός ότι οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004 έγιναν με τροποποιήσεις πάνω στο υφιστάμενο ΡΣΑ, με κατά παρέκκλιση διαδικασίες, εισάγοντας, έτσι, μια νέα αντίληψη για τη ρύθμιση του χώρου (Ευαγγελίδου, 2004, Ηλιοπούλου, 2004, Σταθάκης και Χατζημιχάλης, 2004), η οποία δεν έλαβε υπόψη τα νέα χωρικά και κοινωνικά δεδομένα της Αθήνας (Βαΐου κ.ά., 2004, Μαντουβάλου 1996α και 2010). Χαρακτηριστικό είναι, επίσης, το γεγονός ότι ο σχεδιασμός του δικτύου μετρό, η ανάπτυξη του οποίου επηρέασε έκτοτε καθοριστικά τις δυναμικές του Κέντρου, έγινε από την Αττικό Μετρό σε ένα παράλληλο επίπεδο ως προς το ΡΣΑ και τις προβλέψεις του.

Σε κάθε περίπτωση, το ΡΣΑ του 1983, με τις τροποποιήσεις του, παρέμεινε τυπικά σε ισχύ για ένα διάστημα τριάντα χρόνων, μέχρι το 2014, οπότε θεσμοθετήθηκε το νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο «Αθήνα-Αττική 2021» [5] . Η συγκυρία ήταν πλέον από κάθε άποψη διαφορετική. Αφενός λόγω των παραμέτρων της «κρίσης του Κέντρου», όπως η μείωση του εγγεγραμμένου πληθυσμού του Δήμου Αθηναίων, η διεύρυνση των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων και της φτώχειας, τα φαινόμενα ξενοφοβίας και ρατσισμού, το παρακμασμένο και μερικά κενό κτηριακό απόθεμα (βλ. και ΕΜΠ-ΥΠΕΚΑ, 2012, Μαντουβάλου κ.ά., 2011), καθώς και του κυρίαρχου λόγου που διαμορφώθηκε γι’ αυτήν (encounterathens, 2011, Καλαντζοπούλου κ.ά., 2011). Αφετέρου, λόγω του νέου θεσμικού περιβάλλοντος στο πλαίσιο του καθεστώτος μνημονίου, που περιλάμβανε την κατάργηση του ΟΡΣΑ και της ΕΑΧΑ, την εισαγωγή νέων νόμων και εργαλείων σχεδιασμού και την αμεσότερη εμπλοκή του ιδιωτικού τομέα στα ζητήματα του σχεδιασμού (Βαΐου, 2014).

Οι διαδικασίες σύνταξης του νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου οδήγησαν σε πρώτη φάση στην κατάθεση νομοσχεδίου το 2011 (ΡΣΑ/2011), και σε δεύτερη φάση στην τελική εκδοχή που θεσμοθετήθηκε το 2014 (ΡΣΑ/2014) (ν.4277/2014, ΦΕΚ 156Α/2014). Η συγκριτική ανάγνωση της πρώτης και της δεύτερης εκδοχής του νέου ΡΣΑ παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς υπογραμμίζει την αντιπαράθεση διαφορετικών αντιλήψεων και στοχεύσεων για το Κέντρο της Αθήνας (Εικόνες 3, 4).

Εικόνες 3 & 4: Ο χάρτης του «Στρατηγικού Σχεδίου, από την εκδοχή ΡΣΑ/2011 και την τελική, θεσμοθετημένη εκδοχή του ΡΣΑ/2014. Μαζί με το «Μητροπολιτικό Κέντρο» και τους «Πόλους Ανάπτυξης», στη δεύτερη εκδοχή διακρίνεται η προσθήκη των «Αναπτυξιακών Αξόνων».

Ειδικότερα, το σχέδιο νόμου ΡΣΑ/2011 επανάφερε με δυναμικό τρόπο τα ζητήματα του Κέντρου, επιχειρώντας να πιάσει το νήμα από το ΡΣΑ 1983. Πρότασσε, πλέον, αντί της λογικής της «αποσυμφόρησης» το πρότυπο της «συμπαγούς πόλης» και έθετε ρητά ως στόχο την ανανέωση του υπάρχοντος κτηριακού αποθέματος. Πρόβαλε ως κατεύθυνση την «ολοκληρωμένη ανασυγκρότηση» του Κέντρου, και ως άξονες την τόνωση της επιτελικής διοίκησης, την ενίσχυση δραστηριοτήτων και θέσεων απασχόλησης, την ενίσχυση της κατοικίας, την ενεργοποίηση του κενού κτηριακού αποθέματος, την προώθηση Μέσων Μαζικής Μεταφοράς κ.ά. Αντίθετα, η τελική θεσμοθετημένη εκδοχή του 2014 παρέλειπε σε επίπεδο διατυπώσεων την «τόνωση της κεντρικότητας», τη «ριζική ανάσχεση της αστικής διάχυσης», τη «λειτουργική πύκνωση», την «πολυσυλλεκτική φυσιογνωμία του Κέντρου» την «αναζωογόνηση της παραγωγής», ή την «αποτροπή του ΙΧ». Επιπλέον, προσέθετε μια σειρά από αντιθετικές ως προς την κεντρικότητα του Κέντρου παραμέτρους, λ.χ. τους μεγάλους «αναπτυξιακούς άξονες» και τα μεγάλα οδικά έργα, ελαστικότερες προβλέψεις για τα μεγάλα εμπορικά κέντρα, και τον αναπτυξιακό πόλο στο πρώην αεροδρόμιο Ελληνικού.

Οι διαφορές μεταξύ των δύο εκδοχών του ΡΣΑ 2021 αντανακλούν την απόκλιση αντιλήψεων όσων εμπλέκονται άμεσα με τον στρατηγικό σχεδιασμό, επαγγελματίες του σχεδιασμού, πανεπιστημιακούς, πολιτικούς και στελέχη της διοίκησης. Αναδεικνύουν τις αμφιθυμίες για τις προθέσεις του σχεδιασμού, όπως λ.χ., αρκετά σχηματικά, για το πόσο «φιλο-αναπτυξιακός» ή «φιλο-περιβαλλοντικός» θα πρέπει να είναι. Με τη σειρά τους, οι διαφορετικές αυτές αντιλήψεις αντανακλούν την ένταση των διακυβευμάτων γύρω από την ανάπτυξη του αστικού χώρου και τις πιέσεις οικονομικών και τεχνοκρατικών δικτύων για την ικανοποίηση αναπτυξιακών αιτημάτων μέσω της θεσμοθέτησης του σχεδιασμού (Μαντουβάλου, 2014), γεγονός που δείχνει ότι ο στρατηγικός σχεδιασμός έχει σημασία.

Κέντρο Πόλης και χρήσεις γης για τον Κανονιστικό Σχεδιασμό

Στο επίπεδο του κανονιστικού σχεδιασμού, λίγα χρόνια μετά τη θεσμοθέτηση του ΡΣΑ 1983, το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο (ΓΠΣ) του Δήμου Αθηναίων του 1988 (ΥΑ 255/45/1988, ΦΕΚ 80Δ/1988, με τροποποιήσεις) εξειδίκευσε σε κανονιστικό επίπεδο μια σειρά από κατευθύνσεις του ΡΣΑ (Εικόνα 5). Το ΓΠΣ προέβλεπε την οριοθέτηση και τον εκτατικό περιορισμό του Κέντρου Πόλης, ορίζοντας ως «Υπερτοπικό Κέντρο» την περιοχή: Ακαδημίας/Πανεπιστημίου/Σταδίου, Σύνταγμα, Ομόνοια και Εμπορικό Τρίγωνο. Σύμφωνα με τις θεσμοθετημένες χρήσεις του ΓΠΣ, στο Κέντρο της Αθήνας προβλέπονταν κατά κύριο λόγο ζώνες «πολεοδομικού κέντρου», «κέντρου γειτονιάς» και «γενικής κατοικίας», οι οποίες και εμπεριείχαν ένα ευρύ πλέγμα λειτουργιών (σύμφωνα με το ΠΔ 166/1987) και στην ουσία ανταποκρίνονταν στον πολυλειτουργικό χαρακτήρα του.

Το πατρόν πάνω στο οποίο ράβεται κάθε φορά το πουκάμισο της σύγχρονης μεγαλούπολης είναι το αποτέλεσμα της διαλεκτικής τάξης και αταξίας, ρυθμού και αρρυθμίας, κανονικότητας και εξαίρεσης και πάντως σίγουρα το αποτέλεσμα της διαλεκτικής ανάμεσα σε γενικούς νόμους και σε τοπικά πρωτόκολλα χρήσης του χώρου (Σταυρίδης, 2006).

Στη μεγαλούπολη της Αθήνας, στο κέντρο της, υπάρχουν ζωντανοί δρόμοι, φωτεινοί δρόμοι εμπορικής φαντασμαγορίας, βοεροί και τελετουργικοί δημόσιοι χώροι (Πέττας, 2017), δρόμοι πρωινού και βραδινού περίπατου. Αλλά στην χωροχρονική ασυνέχεια της σύγχρονης πόλης, όλοι οι δρόμοι δεν περπατιούνται από όλους/ες. Γιατί υπάρχουν και άλλοι δρόμοι, θύλακες μιας ιδιαίτερης και άτυπης εξαίρεσης. Δρόμοι πιο «περίεργοι», πιο ύποπτοι, στενά παρατημένα και λερά, που παίρνουν τη νύχτα φως από μικρά φωτάκια στις εισόδους των σπιτιών. Τέτοιοι δρόμοι είναι οι δρόμοι των οίκων ανοχής της Αθήνας.

Καθώς ο χώρος δεν προϋπάρχει της κατοίκησης, αλλά αρθρώνεται σε ένα σύστημα διακρίσεων και συσχετίσεων, οι δρόμοι αυτοί αδιαμφισβήτητα εκκρίνουν ένα άλλο νόημα κοινωνικής εμπειρίας το οποίο, τις νυχτερινές κυρίως ώρες, δεν είναι «δυνατό» να διαμεσολαβηθεί από όλα τα υποκείμενα. Μήπως άραγε εδώ πρόκειται ξεκάθαρα για την «άτυπη απαγόρευση» μια έμφυλης –και όχι μόνο– διαμεσολάβησης της εμπειρίας αυτής λόγω της ιδιαιτερότητας που προκύπτει από τους πολλαπλούς κινδύνους των θυλάκων αυτών; Σίγουρο είναι πως στους δρόμους των οίκων ανοχής, ανάμεσα στις σκιές που μπαινοβγαίνουν πρωί και βράδυ ψάχνοντας «κάτι του γούστου τους» ή για τη συνηθισμένη «τσάρκα» δεν έχουν θέση όλα τα υποκείμενα. Εδώ, τα τοπικά πρωτόκολλα είναι περιορισμένης χρήσης.

Αν και ο χώρος εδώ, από κάθε άποψη, δεν είναι ο κατάλληλος για να γίνει μια γενεαλογία της ιστορίας των οίκων ανοχής στην Αθηναϊκή πρωτεύουσα –σίγουρα πρόκειται για φαινόμενο υπαρκτό και στην αρχαία Ελλάδα και μάλιστα με δημόσιο/κρατικό χαρακτήρα (βλέπε, για παράδειγμα, https://en.wikipedia.org/wiki/Prostitution_in_ancient_Greece and https://en.wikipedia.org/wiki/Prostitution_in_ancient_Rome) ένας από τους πιο καθοριστικούς παράγοντες για την περιχαράκωση της πορνείας σε συγκεκριμένους χώρους, από ίδρυσης του Ελληνικού Κράτους, υπήρξε αυτό που ονομάζουμε έλεγχος της δημόσιας υγείας (Κορασίδου, 2002). Πράγματι στις κανονιστικές οδηγίες των Υπουργείου Εσωτερικών του νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους στα μέσα του 19^ου αιώνα, στις αστυνομικές εγκυκλίους καθώς και στους μετέπειτα νόμους είναι ολωσδιόλου ευδιάκριτη η προσπάθεια του κράτους να μεριμνήσει για τη δημόσια υγεία και πιο συγκεκριμένα για την ανάσχεση της διάδοσης των θανατηφόρων τότε αφροδίσιων νοσημάτων, τα οποία με τρόπο αυτονόητο και δεδομένο είχαν συνδεθεί με την πορνεία. Η τελευταία αναγνωρίζεται ως επάγγελμα σύμφωνα με την «Οδηγία για τα δημόσια κορίτσια και τους οίκους ανοχής» του Υπουργείου Εσωτερικών το 1834 (Κορασίδου, 2002:125). Την άδεια για τη λειτουργία την έδινε τότε η αστυνομία. Από τότε όλες οι κανονιστικές οδηγίες που συμπληρώνουν την παραπάνω αλλά και οι νόμοι (με πιο σημαντικό το ν.3032/1922 «Περί των μέτρων προς καταπολέμησιν των αφροδίσιων νοσημάτων, ως και περί ασέμνων γυναικών» που ρύθμιζε τις προϋποθέσεις για τη λειτουργία των οίκων ανοχής) έχουν ως κύριο μέλημα τον έλεγχο της πορνείας όχι μόνο πια για τον περιορισμό των αφροδίσιων νοσημάτων, που ήταν το επίσημο –και με το περιτύλιγμα της επιστήμης– άλλοθι, αλλά την εξάλειψη της «βλάβης των ηθών» που προκαλεί η παρουσία των πορνών στις συνοικίες και στους δρόμους και, κυρίως τον έλεγχο της μη κανονικότητας (Κορασίδου, 2002 και Τζανάκη, 2016). Μέσα από τη νομιμοποίηση της πορνείας και τον εγκλεισμό των πορνών σε συγκεκριμένους χώρους και συνοικίες για τον αποτελεσματικότερο έλεγχό τους, το ελληνικό κράτος δεν κάνει τίποτα παραπάνω από το να ακολουθήσει τις πρακτικές και άλλων ευρωπαϊκών χωρών την ίδια περίοδο όπως για παράδειγμα της Γαλλίας. Η πορνεία είναι καλή αρκεί να ελέγχεται (Κορασίδου, 2002).

Χάρτης 1: Χωροθέτηση οίκων ανοχής

Στην Αθήνα σήμερα οι οίκοι ανοχής με την παλιά τους «παραδοσιακή» μορφή βρίσκονται κάτω από την πλατεία Ομόνοιας και χαρτογραφούνται κατά κύριο λόγο μέσα σε δυο μεγάλες παραλληλόγραμμες περιοχές. Πιο συγκεκριμένα, το πρώτο και μεγαλύτερο παραλληλόγραμμο περικλείεται από τις οδούς 3^ης Σεπτεμβρίου, Αγίου Μελετίου, Λιοσίων και Ιουλιανού. Μέσα στο παραλληλόγραμμο αυτό, η μεγαλύτερη πυκνότητα οίκων ανοχής βρίσκεται στη περιοχή της οδού Φυλής, δηλαδή σε ένα πιο μικρό τετράγωνο που περικλείεται από τις οδούς Χέυδεν, Αριστοτέλους, Φερών και Αχαρνών, με το δρόμο της οδού Φυλής στο κέντρο του παραλληλόγραμμου να κατέχει εδώ και χρόνια τη μερίδα του λέοντος. Η περιοχή της οδού Φυλής, αν και χάνει σιγά σιγά την αίγλη της, παραμένει κατ’αναλογία η Τρούμπα της Αθήνας (φωτογραφίες 1-6) [1].

Εικόνες 1-6: Η περιοχή της οδού Φυλής

Το δεύτερο παραλληλόγραμμο, στην περιοχή του Μεταξουργείου, περικλείεται από τις οδούς Πειραιώς, Πλαταιών, Μεγάλου Αλεξάνδρου και Δεληγιώργη, με την οδό Ιάσωνος να παίζει εδώ τον αντίστοιχο ρόλο της οδού Φυλής (φωτογραφίες 7-12). Η κοινωνική σύνθεση της πελατείας στην περιοχή του Μεταξουργείου έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια. Και αυτό όχι μόνο γιατί η γειτονιά αυτή κατοικείται κατά κύριο λόγο από μετανάστες (Μπαλαμπανίδης, Πολύζου, 2015) –άλλωστε το ίδιο περίπου συμβαίνει και στην περιοχή της οδού Φυλής παρά το μεσοαστικό της παρελθόν– αλλά γιατί η συντριπτική πλειονότητα των οίκων ανοχής του Μεταξουργείου δέχονται μετανάστες σε αντίθεση με τους οίκους ανοχής της περιοχής της οδού Φυλής. Ένας από τους λόγους που οι τιμές των υπηρεσιών στους οίκους της περιοχής της οδού Φυλής είναι διπλάσιος από εκείνες του Μεταξουργείου, εκτός από την προσπάθεια διατήρησης της «αίγλης», είναι και ότι όταν οι μετανάστες δεν αποκλείονται για ρατσιστικούς λόγους αποκλείονται για οικονομικούς, αφού υπάρχει αλλού προσφορά, στη μισή τιμή και σε απόσταση ενός μόλις χιλιομέτρου [2] .

Εικόνες 7-12: Η περιοχή του Μεταξουργείου