Από το 2015 και μετά, με τη μαζική άφιξη προσφυγικών πληθυσμών στην Ελλάδα, μια σειρά διάσπαρτων προγραμμάτων για αιτούντες άσυλο και πρόσφυγες σχεδιάζονται και υλοποιούνται από ποικίλους φορείς, έχοντας αναφορά στον αστικό χώρο της Αθήνας. Τα προγράμματα αυτά σχετίζονται (άμεσα ή έμμεσα) με πτυχές της χωρο-κοινωνικής εγκατάστασης των αιτούντων άσυλο και προσφύγων στο πεδίο της πόλης, εγείροντας ερωτήματα για τις τάσεις αλλά και τις θεσμικές δράσεις για τη διεθνοτική συγκατοίκηση στο τοπικό επίπεδο.

Στο παρόν άρθρο αναλύονται οι χωρο-κοινωνικές διαστάσεις και η γεωγραφία του προγράμματος στέγασης ‘ΕΣΤΙΑ’ για αιτούντες άσυλο στην Αθήνα. Παρά το γεγονός ότι οι διαστάσεις αυτές δεν στοιχειοθετήθηκαν ρητά και δημόσια κατά το σχεδιασμό του προγράμματος, εδώ διερευνώνται επιλεκτικά μέσω της ανάλυσης α) των κριτηρίων χωροθέτησης των δομών του ΕΣΤΙΑ (διαμερίσματα και κτίρια) στον αστικό ιστό και β) του λόγου και των θεωρήσεων των αρμόδιων φορέων για την εθνοτική ποικιλότητα, τη διασπορά και το χωρο-κοινωνικό διαχωρισμό στην Αθήνα. Επιπλέον, σχολιάζεται το πλαίσιο σχεδιασμού του ΕΣΤΙΑ μεταξύ «έκτακτης ανάγκης» και «ένταξης», καθώς και η σημασία ορισμένων αστικών δράσεων που υλοποιήθηκαν. Οι πτυχές αυτές που αναλύονται σχετίζονται με όψεις της διεθνοτικής αλληλεπίδρασης στην πόλη, συνομιλούν με θεωρήσεις των αστικών σπουδών για τη διεθνοτική συγκατοίκηση ως μια διαδικασία σε άρρηκτη αλληλεξάρτηση με τον τόπο και επαναφέρουν ως καίρια, ζητήματα εθνοτικής ποικιλότητας, χωρο-κοινωνικής μίξης και διαχωρισμού.

Η έρευνα εκπονήθηκε στο πλαίσιο της διδακτορικής διατριβής της συγγραφέως και μεθοδολογικά η διερεύνηση πραγματοποιήθηκε με μελέτη της σχετικής νομοθεσίας, συστηματική παρακολούθηση πολιτικών, συλλογή, επεξεργασία και χαρτογράφηση ποσοτικών στοιχείων και ημι-δομημένες συνεντεύξεις με εκπροσώπους των εμπλεκόμενων φορέων.

Εισαγωγή

Η εγκατάσταση των μεταναστευτικών πληθυσμών στις ελληνικές πόλεις καθόριζε διαχρονικά την αστική ανάπτυξη και την κοινωνική γεωγραφία τους. Ειδικά από τη δεκαετία του 1990 και έπειτα, η εγκατάσταση αυτή πραγματοποιήθηκε με ίδια μέσα των νεοαφιχθέντων πληθυσμών, ελλείψει πολιτικών στέγασης και ενταξιακού σχεδιασμού. Οι μεταναστευτικές ομάδες από την Ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια (1990) αλλά και οι πιο πρόσφατες από τη Μέση Ανατολή, Ασία, Αφρική (μέσα του 2000) εγκαταστάθηκαν σε κεντρικές γειτονιές της Αθήνας, στο διαθέσιμο οικιστικό απόθεμα που άφησε πίσω της η – από το 1970 και μετά – μετατόπιση τμήματος των ντόπιων μεσαίων και ανώτερων κοινωνικο-οικονομικών στρωμάτων προς τα προάστια (Βαΐου κ.ά. 2007, Μαλούτας 2018). H εγκατάσταση αυτή παρήγαγε μια γεωγραφία χωρο-κοινωνικής μίξης και εθνοτικής ποικιλότητας, διαφοροποιημένη από πόλεις των ΗΠΑ ή της Βόρειας Ευρώπης που χαρακτηρίζονται από υψηλότερα επίπεδα εθνοφυλετικού διαχωρισμού (Arapoglou 2006). Στην Αθήνα, ο οριζόντιος στεγαστικός διαχωρισμός μειώθηκε και οι συνθήκες χωρικής εγγύτητας που επικράτησαν αποτέλεσαν το έδαφος για την ανάπτυξη σχέσεων διεθνοτικής συγκατοίκησης και άτυπων τάσεων «ένταξης» [1] των μεταναστών-τριών (Leontidou 1990, Βαΐου κ.ά. 2007, Αράπογλου κ.ά. 2009).

Σήμερα, ανακύπτουν εκ νέου κρίσιμα ερωτήματα σχετικά με την εγκατάσταση των προσφύγων και αιτούντων άσυλο στις πόλεις. Μια σειρά ακαδημαϊκών εργασιών συζητά τις αστικές πολιτικές στέγασης των προσφύγων στο τοπικό επίπεδο, τη σημασία των τρόπων χωροθέτησης των δομών στέγασης στις πόλεις (Doomernik and Glorius 2016, Eckardt 2018, Seethaler-Wari 2018), καθώς και την κριτική ανασκόπηση των πολιτικών διασποράς της προσφυγικής εγκατάστασης στον αστικό χώρο που υλοποιήθηκαν σε ορισμένες χώρες στοχεύοντας στη μείωση του στεγαστικού διαχωρισμού (Musterd et al. 1997, Andersson 2003, Netto 2011, Darling 2017). Επιπλέον συζητιούνται πολιτικές για την εθνοτική ποικιλότητα και την διεθνοτική ανάμειξη σε συγκεκριμένα τοπικά πλαίσια (Arapoglou 2012), καθώς και ζητήματα καθημερινής ζωής, διεθνοτικών σχέσεων και οριοθετήσεων (Jacobsen 2006). Οι σχετικές οπτικές διαχρονικά ποικίλουν, από τη θεώρηση της εθνοτικής ποικιλότητας ως εμποδίου για την κοινωνική συνοχή (Putnam 2007) αλλά και ως θετικού πλεονεκτήματος προς ενίσχυση (Vertovec 2007), ενώ άλλες προσεγγίσεις τονίζουν τις αλληλοτομίες της ποικιλότητας με την κοινωνικο-οικονομική ανισότητα (Arapoglou 2012).

Από το 2015 και μετά, με τις αυξημένες αφίξεις προσφυγικών πληθυσμών στην Ελλάδα, μια σειρά διάσπαρτων προγραμμάτων και δράσεων για πρόσφυγες και αιτούντες άσυλο σχεδιάζονται και υλοποιούνται από ποικίλους φορείς (Τοπική Αυτοδιοίκηση, ΜΚΟ, Διεθνείς Οργανισμούς) έχοντας αναφορά στον αστικό χώρο της Αθήνας. Τα προγράμματα αυτά σχετίζονται (άμεσα ή έμμεσα) με πτυχές της χωρο-κοινωνικής εγκατάστασης των αιτούντων άσυλο και προσφύγων στο πεδίο της πόλης, εγείροντας ερωτήματα για τις άτυπες τάσεις αλλά και τις θεσμικές δράσεις που σχετίζονται με τη διεθνοτική συγκατοίκηση στο τοπικό επίπεδο. Στο παρόν άρθρο αναλύονται οι χωρο-κοινωνικές διαστάσεις και η γεωγραφία του προγράμματος στέγασης αιτούντων άσυλο ‘ΕΣΤΙΑ’ στην Αθήνα. Παρά το γεγονός ότι οι διαστάσεις αυτές δεν στοιχειοθετήθηκαν ρητά και δημόσια κατά το σχεδιασμό του προγράμματος, εδώ διερευνώνται επιλεκτικά μέσω της ανάλυσης α) των κριτηρίων χωροθέτησης των δομών του ΕΣΤΙΑ (διαμερίσματα και κτίρια) στον αστικό ιστό και β) του λόγου και των θεωρήσεων των αρμόδιων φορέων για την εθνοτική ποικιλότητα, τη διασπορά και το χωρο-κοινωνικό διαχωρισμό στην πόλη της Αθήνας. Επιπλέον, σχολιάζεται το πλαίσιο σχεδιασμού του ΕΣΤΙΑ μεταξύ «έκτακτης ανάγκης» και «ένταξης», καθώς και η σημασία ορισμένων αστικών δράσεων που υλοποιήθηκαν. Οι πτυχές αυτές που αναλύονται σχετίζονται με όψεις της διεθνοτικής αλληλεπίδρασης στην πόλη, συνομιλούν με θεωρήσεις των αστικών σπουδών για τη διεθνοτική συγκατοίκηση ως μια διαδικασία σε άρρηκτη αλληλεξάρτηση με τον τόπο και επαναφέρουν ως καίρια, ζητήματα εθνοτικής ποικιλότητας, χωρο-κοινωνικής μίξης και διαχωρισμού.

Μεθοδολογικά η διερεύνηση πραγματοποιήθηκε με μελέτη της σχετικής νομοθεσίας, συστηματική παρακολούθηση πολιτικών, συλλογή, επεξεργασία και χαρτογράφηση ποσοτικών στοιχείων και ποιοτικές ημι-δομημένες συνεντεύξεις με εκπροσώπους των εμπλεκόμενων φορέων, συγκεκριμένα της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες (ΥΑ), της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (ΜΚΟ) [2].

Η γεωγραφία του προγράμματος ΕΣΤΙΑ και οι θεωρήσεις των φορέων για την εθνοτική ποικιλότητα, τη διασπορά και το χωρο-κοινωνικό διαχωρισμό στην Αθήνα

Το πρόγραμμα EΣΤΙΑ της ΥΑ ξεκίνησε στα μέσα του 2016 ως πρόγραμμα ‘Στήριξης Έκτακτης Ανάγκης για την Ένταξη και τη Στέγαση’ [3] και αφορά αιτούντες/ούσες άσυλο που πληρούν συγκεκριμένα κριτήρια ευαλωτότητας [4] καθώς και υποψήφιους για οικογενειακή επανένωση, στους οποίους προσφέρεται στέγη εντός του αστικού ιστού των πόλεων σε διαμερίσματα ή άλλα κτήρια. Η Υπουργική Απόφαση του 2019 ορίζει το ΕΣΤΙΑ ως «πρόγραμμα παροχής οικονομικής βοήθειας και στέγασης» με σκοπό την «εξασφάλιση ενός επαρκούς βιοτικού επιπέδου για τους αιτούντες διεθνή προστασία μέσω της παροχής οικονομικού βοηθήματος και (την) κατά περίπτωση ασφαλή τους στέγαση και παροχή υποστηρικτικών υπηρεσιών […]» [5]. Για τις ανάγκες του προγράμματος η ΥΑ συνεργάζεται με 11 δήμους και 12 εθνικές και διεθνείς ΜΚΟ (UNHCR 2019). Παρά το γεγονός ότι το ΕΣΤΙΑ, μοιάζει να σχετίζεται με πτυχές της «ένταξης» των αιτούντων άσυλο, έννοια που περιλαμβάνεται και στην αρχική επίσημη ονομασία του, στην πραγματικότητα λειτουργεί πρωτίστως υπό το πλαίσιο της διακυβέρνησης «έκτακτης ανάγκης», διατηρώντας μέχρι και σήμερα τον προσωρινό χαρακτήρα του και αναπαράγοντας μια μονιμότητα της επισφάλειας (Kourachanis 2018) [6].

«Η ΥΑ είναι εδώ μόνο για λόγους ανάπτυξης ικανοτήτων, είμαστε εδώ για την έκτακτη ανάγκη, όταν τα πράγματα στηθούν υποχωρούμε. […] Η ένταξη είναι ευθύνη της κυβέρνησης. Αυτό είναι πολύ σημαντικό για εμάς, δεν κάνουμε ένταξη, η ΥΑ δεν κάνει ένταξη, υποστηρίζουμε την ένταξη» (Εκπρόσωπος UNHCR).

Σε αντίθεση με τη χωροθέτηση των ανοιχτών Δομών Προσωρινής Υποδοχής και Φιλοξενίας αιτούντων άσυλο (Camps) στην ενδοχώρα (συνήθως σε απόσταση από τον αστικό ιστό) και των Κέντρων Υποδοχής και Ταυτοποίησης (Hotspots) στα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου (άμεσα συνδεδεμένα με τον «γεωγραφικό περιορισμό» στον οποίο υπόκεινται οι αιτούντες άσυλο), το ΕΣΤΙΑ υλοποιείται εντός του αστικού ιστού των ελληνικών πόλεων. Μέχρι και τον Νοέμβριο του 2019 εκμισθώνονταν πανελλαδικά 4.501 διαμερίσματα και 14 κτίρια σε 14 πόλεις και 7 νησιά, οι θέσεις στέγασης είχαν φτάσει τις 25.666 [7] και ο αριθμός φιλοξενούμενων τους 21.639 (UNHCR 2019, UNHCR 2020). Η γεωγραφία του προγράμματος ανά την Ελλάδα παρουσιάζει μια συγκέντρωση στην Αττική της τάξης του 55% και ακολουθεί η Βόρεια Ελλάδα (20,7%), η Κεντρική Ελλάδα (7,8%), τα Νησιά (6,5%), η Δυτική Ελλάδα (6%) και η Κρήτη (4%) (UNHCR 2020).

Χάρτης 1. Αριθμός θέσεων στέγασης του προγράμματος ΕΣΤΙΑ ανά πόλεις και περιοχές στην Ελλάδα, 30/11/2019.

Πηγή: UNHCR (2019) ΕΣΤΙΑ, Ενημερωτικά Σημειώματα, Ενημερωτικό σημείωμα για τη στέγαση, Νοέμβριος 2019 και επεξεργασία της συγγραφέως.

Σε ό,τι αφορά τους τρόπους επιλογής των διαμερισμάτων προς μίσθωση, το πρόγραμμα ορίζει συγκεκριμένα επίσημα κριτήρια [8]. Κατά την έναρξη του προγράμματος η ανάγκη να βρεθούν μαζικά και ταχύτατα θέσεις στέγασης οδήγησε στην εκμίσθωση ολόκληρων κτιρίων στο κέντρο ειδικά της Αθήνας (τα οποία προηγουμένως παρέμεναν κενά).

«Υπήρχε το αίτημα για στέγαση και σε κάθε διαμέρισμα που ενοικιάζουμε μιλάμε για 6 ανθρώπους μέγιστο, έτσι ξεκινήσαμε να ψάχνουμε έντονα για μεγαλύτερα καταλύματα, όπως ξενοδοχεία και κτίρια. Μόλις βρίσκαμε ένα ολόκληρο κτίριο μπορούσαμε να βάλουμε μέσα άμεσα και γρήγορα σχεδόν 400 ανθρώπους» (Εκπρόσωπος UNHCR).

Το ΕΣΤΙΑ επεκτάθηκε με την ενοικίαση μεμονωμένων διαμερισμάτων σε πολυκατοικίες, ενώ σταδιακά με απόφαση της ΥΑ επιλέχθηκε η μείωση των μισθωμένων ολόκληρων κτιρίων. Η διασπορά των θέσεων στέγασης σε διαμερίσματα στην πόλη κρίθηκε ως βέλτιστη πρακτική, αφενός λόγω του αυξημένου κόστους συντήρησης των εκμισθωμένων κτιρίων και αφετέρου λόγω του στόχου διάχυσης του οικονομικού οφέλους της μίσθωσης σε μεγαλύτερα τμήματα των ιδιοκτητών ακινήτων. Σήμερα, τα είδη των καταλυμάτων είναι διαμερίσματα σε ποσοστό 95% των συνολικών δομών και ολόκληρα κτίρια σε ποσοστό 5% (UNHCR 2020).

Σε ό,τι αφορά τις κατευθύνσεις και επιλογές χωροθέτησης των διαμερισμάτων του ΕΣΤΙΑ στην Αθήνα, από τις συνεντεύξεις με τους αρμόδιους φορείς προκύπτουν ορισμένα κριτήρια που διακρίνονται σε δύο διαφορετικά επίπεδα: Τα κριτήρια ανά πολυκατοικία (σύμφωνα με τα οποία επιδιωκόταν η εκμίσθωση περιορισμένου αριθμού διαμερισμάτων σε κάθε πολυκατοικία) και τα κριτήρια ανά γειτονιά. Αναφορικά με τα τελευταία, αρχικό στόχο (αλλά και πολιτική επιλογή εκ μέρους ειδικά του Δήμου Αθηναίων) αποτέλεσε η διασπορά των διαμερισμάτων σε διάφορες περιοχές και η αποφυγή της συγκεντροποίησης της εγκατάστασης των αιτούντων άσυλο σε συγκεκριμένες κεντρικές γειτονιές της Αθήνας, λόγω «κινδύνων γκετοποίησης» που εγκυμονούσαν, όρος που προκύπτει από τις αφηγήσεις των εμπλεκόμενων φορέων.

«Όταν πρωτοξεκινήσαμε το πρόγραμμα το 2016, είχαμε θέσει πολύ αυστηρά κριτήρια, για παράδειγμα να μην έχουμε πάνω από ένα διαμέρισμα ανά πολυκατοικία. Δε θέλαμε γκετοποίηση, δε θέλαμε να βρεθούν όλοι στη Βικτώρια και στην Ομόνοια. Δυστυχώς όταν είσαι απελπισμένος αυτά τα κριτήρια χαλαρώνουν. Έτσι αυτή τη στιγμή, υπάρχουν ορισμένες περιοχές στις οποίες υπάρχουν μεγαλύτερες συγκεντρώσεις από ότι σε άλλες. […] Εννοώ ότι πάμε όπου υπάρχει προσφορά» (Εκπρόσωπος UNHCR).

Από το τελευταίο τέταρτο του 19^ου αιώνα, η αρχιτεκτονική του προαστίου του Νέου Φαλήρου εμφανίζει έντονα κλασικιστικά και εκλεκτικιστικά στοιχεία. Λιγότερο γνωστή ως προς αυτό το χαρακτηριστικό, συγκριτικά με το κέντρο των Αθηνών, η περιοχή απετέλεσε θερινό θέρετρο για τις ευκατάστατες αθηναϊκές οικογένειες έως τις πρώτες δεκαετίες του 20^ου αιώνα κυρίως λόγω της εγγύτητας προς την θάλασσα. Στα χρόνια που ακολούθησαν, η περαιτέρω οικοδομική δραστηριότητα αναπτύχθηκε σταδιακά και συνδέθηκε με την πρακτική της αντιπαροχής, συχνά εις βάρος της πρότερης κατασκευής. Το νέο αυτό μοντέλο ανάπτυξης επηρεάστηκε από το ευρύτερο κοινωνικο-οικονομικό πλαίσιο, καθώς η σταδιακή αύξηση του αριθμού των μονίμων κατοίκων και η αναδιαμόρφωση της συνοικίας απαιτούσε κελύφη (κτίρια) περισσότερο λειτουργικά και εναρμονισμένα με τους ολοένα εντονότερους ρυθμούς ζωής. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να αναδείξει την διαχρονική παρουσία των ιστορικών κελυφών του Νέου Φαλήρου και να συμβάλλει στην ευρύτερη επιστημονική συζήτηση σχετικά με την διαχείριση της αρχιτεκτονικής συμβολικής στο σύγχρονο πλαίσιο. Ειδικότερα, η σχέση της (νεο)κλασικής μορφολογίας με τις δυτικο-ευρωπαϊκές αναπαραστάσεις του Ελληνισμού κατά τον 19^ο αιώνα προσδίδει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην μελέτη των συμβολικών χαρακτηριστικών της ιστορικής Νεο-Φαληρικής κατασκευής. Η ανανέωση της τοπικής αρχιτεκτονικής μνήμης, καθώς και η ταυτόχρονη σύνδεσή της με τα σύγχρονα διακυβεύματα σε διάφορες κλίμακες, μπορούν να συνεισφέρουν στην κατανόηση των εσωτερικών αντιφάσεων και στην αναγκαία ανασύνθεση.

Χάρτης 1: Το Νέο Φάληρο και οι γειτνιάζοντες δήμοι

Όταν ο Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης θεωρητικοποίησε τον όρο «Οικιστική» (Ekistics) ως επιστήμη των ανθρώπινων οικισμών, έθεσε στο κέντρο της ανάλυσής του ένα σύστημα αποτελούμενο από πέντε στοιχεία/επιστημονικά εργαλεία τα οποία ιδωμένα υπό διαφορετικά πρίσματα (οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, τεχνολογικό, πολιτισμικό), εξηγούν την δομή, λειτουργία και εξέλιξη των οικιστικών μονάδων: φύση, άνθρωπος, κοινωνία, κελύφη και δίκτυα (Doxiadis, 1968). Από αυτά τα στοιχεία, τα κελύφη (κτίρια) αποτελούν την υλική έκφραση της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στην δημογραφική εξέλιξη, την οικονομική ανάπτυξη, τους ιστορικούς και κοινωνικούς συσχετισμούς, καθώς και τις πολιτισμικές αναφορές στα πλαίσια της πόλης, του προαστίου ή της κοινότητας. Βρίσκονται δε σε άμεση επαφή με τα δίκτυα μετακίνησης και κυκλοφορίας, με τις επικρατούσες αισθητικές δυνάμεις καθώς και με την ελαστικότητα (resilience) του τοπικού κοινωνικού ιστού.

Στην σύγχρονη εποχή, τα ιστορικά κελύφη βοηθούν την σύνδεση του παρόντος με την παράδοση καθώς συμβάλλουν στην κατανόηση αφενός των δυνάμεων που ασκήθηκαν και συνεχίζουν να ασκούνται πάνω στην πόλη (οικονομία, πολιτισμικά μοντέλα, ιδέες και πρότυπα, παγκοσμιοποίηση) και αφετέρου της ικανότητας της πόλης να αντισταθεί στις συγκεκριμένες πιέσεις. Υπό αυτό το πρίσμα, το ιστορικό κτιριακό δυναμικό του Νέου Φαλήρου -προαστιακός κόμβος ανάμεσα στο αθηναϊκό κέντρο και το λιμάνι του Πειραιά- προσφέρει μία πρώτης τάξεως ευκαιρία για την ανίχνευση της ταυτότητας της τοπικής αρχιτεκτονικής μνήμης στον χώρο και τον χρόνο και την σύνδεση αυτής με τις ευρύτερες γεωπολιτικές και κοινωνικές δομές.

Με την πλάτη στην θάλασσα: Η επίκτητη Νέο-φαληρική εσωστρέφεια 

Κατά την περίοδο που ακολούθησε την Κατοχή και τον Εμφύλιο πόλεμο στην Ελλάδα, δημιουργήθηκε το θέμα της ανοικοδόμησης. Με την ενίσχυση του σχεδίου Marshall και την ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 (Alogoskoufis, 1995), η ανάπτυξη της οικοδομικής δραστηριότητας ήταν ραγδαία και συνδέθηκε πάραυτα με την πολιτική σταθεροποίηση και το αίσθημα χρηματοοικονομικής ασφάλειας των κατοίκων (σημασία της εγγείου ιδιοκτησίας). Παράλληλα, η οριζόντια κινητικότητα του ελληνικού πληθυσμού (από την επαρχία στα αστικά κέντρα και κυρίως στην Αθήνα) δημιούργησε την ανάγκη για γρήγορες και οικονομικές κατασκευές, γεγονός που συνδέθηκε σταδιακά με φαινόμενα όπως η εμπορευματοποίηση και τυποποίηση της κατοικίας και η υποβάθμιση έως και συστηματική καταστροφή του αρχιτεκτονικού τοπίου και της αισθητικής ποιότητας (Πρεβελάκης, 2001). Ο ελληνικός κινηματογράφος της δεκαετίας του 1960 προέβαλε το πλαίσιο ζήτησης της νέας μεταπολεμικής κατοικίας, όπου η αστικοποίηση συνδεόταν συμβολικώς με την κοινωνική άνοδο και πρακτικώς με τις λειτουργικές ανέσεις που προσέφερε το διαμέρισμα σε πολυκατοικία [1]. Συνεπώς, η ελληνική οικοδομή της περιόδου 1955-1967 λειτούργησε στην βάση του τριπτύχου σταθεροποίηση-αστικοποίηση-αστική αναγέννηση και στηρίχθηκε εν πολλοίς στο σύστημα της αντιπαροχής [2].

Η είσοδος της πολυκατοικίας στο αστικό τοπίο [3] και οι νέοι ρυθμοί ζωής επηρέασαν, αν και με σημαντική καθυστέρηση σε σύγκριση με το αθηναϊκό κέντρο, και τις περιφερειακές συνοικίες οι οποίες άρχισαν να εκσυγχρονίζονται με κόστος το αισθητικό αποτέλεσμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, οι συνοικίες των Καμινίων, Ρέντη και Νέου Φαλήρου όπου οι εργάτες της βιομηχανικής ζώνης της οδού Πειραιώς βρίσκουν μία θέση μέσα στις καινοφανείς αστικές επιταγές της εποχής: από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, η αντιπαροχή αντικαθιστά σταδιακά την μονοκατοικία και ορισμένα ιστορικά κελύφη, ενώ παράλληλα μετατρέπει μία ολόκληρη τάξη μικροαστών σε ιδιοκτήτες. Την ίδια στιγμή, το Νέο Φάληρο εξελίσσεται σε κόμβο ανάμεσα στην Αθήνα και το λιμάνι του Πειραιά το οποίο ήδη από την δεκαετία του 1960 λειτουργεί ως δεύτερο κέντρο. Η αλλαγή αυτή ήταν αποτέλεσμα της εσωτερικής μετανάστευσης και των γεωπολιτικών συνθηκών καθώς και του συνδυασμού συμφόρησης και ρύπανσης που επέφερε ο πολλαπλασιασμός των αυτοκινήτων στους κεντρικούς δρόμους των Αθηνών: από την μία πλευρά, η εισροή των εσωτερικών μεταναστών και η δημιουργία παροικιών από νησιώτες [4] στα νότια προάστια (Georgikopoulos, 2018a) και, από την δεκαετία του 1980, το αντίστροφο ρεύμα ηθελημένης εγκατάλειψης του κέντρου από τις εύπορες αθηναϊκές οικογένειες με κατεύθυνση τα πάλαι ποτέ προάστια παραθερισμού.

Σε αυτό το πλαίσιο, το Νέο Φάληρο επωφελείται από την συνεπαγόμενη ανάπτυξη οικονομικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων (εμπόριο, βιομηχανίες, κέντρα διασκέδασης, εστίαση), οι πελάτες και οι υπάλληλοι των οποίων μετακινούνται όλο και περισσότερο με ιδιωτικό αυτοκίνητο. Στον αντίποδα, και παρά τις φωτεινές εξαιρέσεις πολεοδομικής πολιτικής [5], η τοπική αρχιτεκτονική μνήμη διακόπτεται: με την έλευση της πολυκατοικίας το Νέο Φάληρο μετατρέπεται από ένα πλούσιο και πολυσύνθετο τοπίο σε ένα άοσμο προάστιο μεσαίας κλίμακας· το κόστος του αναγκαίου συμβιβασμού για την εύρεση κοινωνικο-πολιτικών και οικονομικών ισορροπιών στο εσωτερικό μίας μεταπολεμικής, μετεμφυλιακής και ψυχροπολεμικής Ελλάδας.

Η άναρχη προαστιοποίηση του αθηναϊκού πληθυσμού και η συγκέντρωση των εσωτερικών μεταναστών σήμαινε διασκορπισμό των δραστηριοτήτων, πολλαπλασιασμό των κυκλοφοριακών προβλημάτων, αλλά και διοικητική αποκέντρωση, ανάγκη για ανανέωση του συστήματος δημοσίων μεταφορών, καθώς και θέσεις εργασίας σε τοπική κλίμακα. Το φαινόμενο μεταφράστηκε όμως και σε άναρχη δόμηση και εκσυγχρονισμένα πολυώροφα -«παλατάκια λουξ με όλα τα κομφόρ» (Μυλωνάκη, 2012)- στην θέση των ιστορικών κελυφών του τέλους του 19^ου και των αρχών του 20^ου αιώνα, ως θυσία στην ανάπτυξη και στην απαραίτητη δημογραφική και κοινωνική ανανέωση. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και κυρίως από τo 1980, το Νέο Φάληρο θα υποστεί σοβαρές κατεδαφίσεις παλαιότερων κτισμάτων και ο πληθυσμός θα προτιμήσει την ασφάλεια της εσωστρέφειας και της αρχιτεκτονικής λήθης. Σε τι έγκειται όμως η τοπική αρχιτεκτονική μνήμη; Με ποιες ιστορικο-κοινωνικές διεργασίες συνδέεται; Και μέσω ποιας συμβολικής αλληλεπιδρά με ευρύτερες γεωγραφικές κλίμακες;

Η περίοδος του «στρατηγικού κοσμοπολιτισμού»

Μέχρι και τον Μεσοπόλεμο, το Νέο Φάληρο ήταν τόπος συνάντησης του αστικού αθηναϊκού πληθυσμού με μέρος του πειραϊκού προλεταριάτου. Σε κοντινή απόσταση από τις τοπικές βιομηχανίες-φάμπρικες (όπως π.χ. ο Ατμοηλεκτρικός σταθμός-ΑΗΣ Ν. Φαλήρου, η σοκολατοποιία ΙΟΝ, τα εργοστάσια ΧΡΩΠΕΙ, ΕΛΑΙΣ, Μινέρβα, ΗΒΗ, Α.Ε. Κεραμεικός, η υποδηματοποιία Ινδιάνα, η χαρτοποιία Σαραντόπουλος, τα Ελληνικά Υφαντήρια κλπ), βρίσκονταν διάσπαρτες εξοχικές κατοικίες κλασικίζοντος και εκλεκτικιστικού ρυθμού οι οποίες κατοικούνταν από ευκατάστατους Αθηναίους κυρίως κατά την θερινή περίοδο.

Στο παραλιακό μέτωπο, τα μεταφερθέντα από την περιοχή της Ζέας λουτρά και ο Ναυτικός Όμιλος αποτελούσαν επίσης έναν σημαντικό δια-ταξικό χώρο συνάντησης για τα μέλη της τοπικής κοινότητας καθώς στην κοσμοπολίτικη πλαζ συνέρρεαν κάτοικοι των διαφόρων Πειραϊκών συνοικιών αλλά και Αθηναίοι αστοί με τις οικογένειές τους. Ομοίως, το δημόσιο σχολείο απετέλεσε χώρο συνύπαρξης και ουσιαστικής ώσμωσης, όπου μαθητές προερχόμενοι από διάφορες κοινωνικο-οικονομικές τάξεις δημιούργησαν και διατήρησαν σημαντικούς διαπροσωπικούς δεσμούς. Συνέπεια του τελευταίου, τα τοπικά ιστορικά κελύφη δεν έμεναν αποκομμένα από τον υπόλοιπο κοινωνικό ιστό αφού, επ’ευκαιρία γιορτών και πάρτυ, τα παιδιά των ιδιοκτητών προσκαλούσαν εκεί φίλους και συμμαθητές.

Η, συνδεόμενη με την ελαφρά τοπική εκβιομηχάνιση και τον τουρισμό πολυτελείας (ξενοδοχεία Ακταίον και Μέγα Ξενοδοχείον του Φαλήρου, υπαίθριο κιόσκι καλλιτεχνικής κίνησης – αναψυκτήριο Ταραντέλλα), οικονομική ανάπτυξη του Νέου Φαλήρου προσέλκυσε σταδιακά επιχειρηματίες, εργατο-υπαλλήλους, ευκατάστατους Πειραιώτες (όπως π.χ. ο λογοτέχνης Πέτρος Αποστολίδης/Παύλος Νιρβάνας) και συνταξιούχους Αθηναίους ως μόνιμο πληθυσμό εμπλουτίζοντας το αρχιτεκτονικό τοπίο με μονοκατοικίες και διπλοκατοικίες οι οποίες, ακολουθώντας το ρεύμα του νεο-ιστορισμού του Μεσοπολέμου, αποτελούσαν πραγματικά καλλιτεχνικά δημιουργήματα (Εικόνες 1-3). Η τάση αυτή χαρακτήρισε την συνοικία μέχρι και την δεκαετία του 1960.

Εικόνες 1-3: Προπολεμικά κτίρια στο Ν. Φάληρο.

Πηγή: Ιωάννης Γεωργικόπουλος.

Η κοινωνική σύνθεση και η δημογραφική εξέλιξη του Νέου Φαλήρου (Γράφημα 1) [6] αποδεικνύουν την εξωστρέφεια και τον κοσμοπολιτισμό που χαρακτήριζε το προάστιο ως χώρος ώσμωσης αυτών των ετερόκλιτων στοιχείων, στα οποία είχαν ήδη προστεθεί ως μόνιμοι κάτοικοι οι προσφυγικοί μικρασιατικοί πληθυσμοί [7] και οι αστοί απόγονοι και κληρονόμοι των ιδιοκτητών ορισμένων ιστορικών κελυφών (όπως για παράδειγμα οι οικογένειες Γιαννοπούλου, Γουσέτη, Κοτζαμάνογλου, Λοράνδου, Παπαγγελή, Φαραώ, Χριστοφή κ.α.)

Γράφημα 1: Δημογραφική εξέλιξη Ν. Φαλήρου 1889-1961

Ο εξωστρεφής χαρακτήρας του προαστίου εγγραφόταν στην συνέχεια του ρεύματος του τελευταίου τετάρτου του 19^ου αιώνα, περίοδος κατά την οποία το Νέο Φάληρο άρχισε να οργανώνεται και να αναπτύσσεται παράλληλα με την από το 1870 έντονη οικοδομική δραστηριότητα στον Πειραιά (Μαλικούτη, 2004). Η παράκαμψη του ατμοκίνητου σιδηροδρόμου Αθηνών-Πειραιώς επί βασιλείας Γεωργίου Α’ (ΦΕΚ 18/1869-Διάταγμα περί της συνδέσεως των εν Φαλήρω θαλασσίων λουτρών μετά της του απ’Αθηνών εις Πειραιά σιδηροδρόμου γραμμής), ώστε να δοθεί πρόσβαση στα λουτρά του Φαληρικού όρμου, άνοιξε τον δρόμο για την ανάπτυξη της τοπικής περιαστικής αρχιτεκτονικής. Στην συνέχεια, το ατμοκίνητο (1887) και μετέπειτα ηλεκτροκίνητο τραμ απετέλεσε μία εναλλακτική επιλογή για την διαδρομή Αθήνα-Φάληρο. Από την δεκαετία του 1880, οι πρώτες εξοχικές κατοικίες άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους και να γίνονται χώροι συγκέντρωσης αστών αθηναϊκών οικογενειών και λογοτεχνικών κύκλων. Σημαντικό παράδειγμα αποτελεί η έπαυλη του σατυρικού ποιητή Γεωργίου Σουρή (Εικόνα 4), όπου οργανώνονταν φιλολογικές βραδιές με την συμμετοχή γνωστών λογοτεχνών της Νέας Αθηναϊκής Σχολής (Γενιά του 1880). Παράλληλα το Νέο Φάληρο αναγνωρίζεται ως συνοικισμός του Δήμου Πειραιά (1876) και στην απογραφή του 1889 αριθμεί 242 μόνιμους κατοίκους.

Εικόνα 4: Η οικία Σουρή στο Ν. Φάληρο.

Πηγή: Ιωάννης Γεωργικόπουλος

Μέχρι και τον Μεσοπόλεμο, το προάστιο κατέχει θέση στους προτεινόμενους ρυμοτομικούς σχεδιασμούς είτε με την μορφή σχεδίων συγκροτήματος επαύλεων σε ανόμοια οικόπεδα τα οποία θα ακολουθούσαν τους καμπύλους δρόμους των κλίσεων του ποταμού Κηφισού (όπως π.χ. τα σχέδια του Ludwig Hoffmann) είτε με την μορφή μελετών (όπως αυτές του Στυλιανού Λελούδα) με εισηγήσεις για την δημιουργία ζώνης αναψυχής («Ακτών περιοχή») από το Τουρκολίμανο ως το Παλαιό Φάληρο (Φιλιππίδης, 1984: 116-120).

Η ανέγερση των εν λόγω κτιρίων καθώς και πολυτελών ξενοδοχειακών μονάδων (Ακταίον και Μέγα Ξενοδοχείον) επί του παραλιακού μετώπου βασίστηκε στην κλασικιστική παράδοση, ενσωματώνοντας όμως διάφορες εκλεκτικιστικές προσμίξεις. Η ποικιλία αυτή από επιδράσεις, συνδυασμούς και μεταμορφώσεις συνδυάστηκε με έναν σεβασμό απέναντι στις τοπικές συνθήκες και κοινωνικές ανάγκες του Νέου Φαλήρου: κελύφη δεύτερης κατοικίας (μικρή κλίμακα), παραθερισμού και ψυχαγωγίας ενταγμένα σε ένα θαλασσινό τοπίο αστικού χαρακτήρα. Παρά την γενικότερη εικόνα εγκατάλειψης, μπορούμε ακόμα και σήμερα να βρούμε δείγματα μικτής αρχιτεκτονικής όπου ο ώριμος και ο λαϊκός νεοκλασικισμός (Εικόνες 5-12) συναντούν τον πολυκεντρικό εκλεκτικισμό (Εικόνες 13-15) και την γραφική αρχιτεκτονική (Εικόνες 16-17) σε έναν συγκερασμό διαφόρων μορφολογικών στοιχείων με το τοπικό ιδίωμα.

Εισαγωγή

Το λήμμα αυτό έχει ως στόχο την ανάδειξη ανισοτήτων και διαχωρισμών στην Αθήνα σε σχέση με μια σειρά από θεματικούς άξονες, όπως η απασχόληση, η εκπαίδευση και η κατοικία.

Βασικό μέσο είναι η χαρτογράφηση αυτών των ανισοτήτων και διαχωρισμών, κάτι που οδήγησε στην παραγωγή των 180 χαρτών που ακολουθούν. Για να αυξηθεί η ορατότητα της χωρικής δομής των ανισοτήτων και διαχωρισμών στην Αθήνα, κατασκευάστηκαν και 17 δυναμικοί χάρτες που καθένας απεικονίζει διαδοχικά τα σχήματα κατανομής των κατηγοριών που περιέχει. Για παράδειγμα, σε έναν τέτοιο δυναμικό χάρτη εμφανίζονται διαδοχικά οι περιοχές κατοικίας του πληθυσμού ανάλογα με το επίπεδο εκπαίδευσης (2.1 Επίπεδο εκπαίδευσης).

Εκτός των θεματικών ενοτήτων που περιέχονται στο λήμμα αυτό, υπάρχει και μια ενότητα όπου η χαρτογράφηση είναι αποτέλεσμα μεθόδων σύνθεσης δεδομένων από πολλαπλές ενότητες. Πρόκειται για την ενότητα που αφορά την κοινωνική τυπολόγηση των περιοχών κατοικίας της πόλης.

Στον ακόλουθο κατάλογο περιλαμβάνονται οι θεματικές του λήμματος, στις οποίες μπορεί κανείς να μεταβεί αμέσως πατώντας στον ενεργό σύνδεσμο του κάθε θεματικού τίτλου.

1. Δημογραφικά

1.1 Ηλικιακές ομάδες
1.2 Οικογενειακή κατάσταση
1.3 Τύποι νοικοκυριού
1.4 Εθνοτικές ομάδες

2. Εκπαίδευση

2.1 Επίπεδο εκπαίδευσης
2.2 Νέοι/-ες εκτός εκπαίδευσης
2.3 Χώρες σπουδών

3. Απασχόληση

3.1 Κύρια ασχολία
3.2 Επαγγέλματα
3.3 Τομείς απασχόλησης
3.4 Κλάδοι απασχόλησης

4. Κατοικία και διαβίωση

4.1 Κύριες πηγές πόρων ζωής
4.2 Καθεστώς ενοίκησης
4.3 Μέγεθος κατοικιών
4.4 Επιφάνεια κατοικίας ανά άτομο
4.5 Παλαιότητα κτηρίων κατοικίας
4.6 Τρόπος θέρμανσης
4.7 Πρόσβαση στο διαδίκτυο
4.8 Κατοχή ΙΧ αυτοκινήτου

5. Σύνθετες αναλύσεις

5.1 Κοινωνική τυπολογία περιοχών κατοικίας

Το σύνολο των δεδομένων που έχουν χρησιμοποιηθεί για τις χαρτογραφήσεις στο λήμμα αυτό προέρχονται από την Απογραφή Πληθυσμού της ΕΛΣΤΑΤ του 2011. Ορισμένα συμπληρωματικά δεδομένα προέρχονται και από παλαιότερες Απογραφές (1991 και 2001). Ανακτήθηκαν όλα μέσω της διαδικτυακής εφαρμογής «Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011» (https://panorama.statistics.gr/), η οποία είναι αποτέλεσμα μακράς συνεργασίας του ΕΚΚΕ με την ΕΛΣΤΑΤ.

Για τη διευκόλυνση των χρηστών του Άτλαντα δίνουμε και άμεση πρόσβαση στα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν για την παραγωγή των χαρτών αυτού του λήμματος. Τα δεδομένα αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για τη χαρτογράφηση των ίδιων φαινομένων με διαφορετικές χαρτογραφικές επιλογές από τις δικές μας, χρησιμοποιώντας τις δυνατότητες της εφαρμογής “Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011» (μενού: εργαλεία\εισαγωγή πίνακα δεδομένων). Επεξηγήσεις για το περιεχόμενο των μεταβλητών δίνονται σε συμπληρωματικό αρχείο.

Η εφαρμογή αυτή δίνει τη δυνατότητα ανάλυσης σε μεγάλη χωρική λεπτομέρεια για όλες τις ελληνικές πόλεις που είχαν το 2011 περισσότερους από 50.000 κατοίκους. Οι ενότητες χωρικής ανάλυσης είναι μικρές ενότητες, που ονομάζονται ΜΟΧΑΠ (Μονάδες Χωρικής Ανάλυσης Πόλεων) και αντιστοιχούν περίπου στους Απογραφικούς Τομείς της ΕΛΣΤΑΤ. Η μητροπολιτική Αθήνα αποτελείται από 3.000 ΜΟΧΑΠ με περίπου 1.200 κατοίκους η καθεμία, κάτι που δείχνει πόσο λεπτομερέστερη είναι η ανάλυση που ακολουθεί σε σχέση με τη χωρική ανάλυση που γίνεται συνήθως (59 Δήμοι ή, στην καλύτερη περίπτωση, 117 Δημοτικές και Τοπικές Κοινότητες, που επιπλέον είναι και πολύ άνισες ως προς τον πληθυσμό τους).

Η περιοχή την οποία αναδεικνύουν οι χάρτες που ακολουθούν δεν περιλαμβάνει το σύνολο της Αττικής, αλλά την ευρύτερη περιοχή του λεκανοπεδίου μέχρι και τα παράλια της Ανατολικής Αττικής από τον Μαραθώνα μέχρι τον Λιμένα Μαρκόπουλου και από το Λαγονήσι μέχρι την Ελευσίνα. Εκτός χάρτη είναι η Λαυρεωτική, μεγάλο μέρος των Καλυβίων, η περιοχή των Μεγάρων και η Νέα Πέραμος, τμήμα της Σαλαμίνας και το βόρειο τμήμα της Αττικής από τα Γραμματικό και πάνω. Όλες αυτές οι περιοχές έχουν ενδιαφέρον, αλλά αν συμπεριλαμβάνονταν θα καθιστούσαν δυσδιάκριτες τις διαφορές μεταξύ των υπολοίπων περιοχών και, ιδιαίτερα, των μικρότερων σε έκταση, αλλά πολύ μεγαλύτερων σε πληθυσμό, μέσα στο λεκανοπέδιο.

1. Δημογραφικά

1.1 Ηλικιακές ομάδες

Χάρτες 1.1.1 – 1.1.4: Κατανομή πληθυσμού ανά ηλικιακή ομάδα και περιοχή κατοικίας (2011)

Η ηλικία του πληθυσμού αποτελεί παράμετρο που διαφοροποιεί σημαντικά τις γειτονιές της πόλης. Οι μικρές ηλικίες (παιδιά και μικροί έφηβοι έμφανίζουν μεγαλύτερη ποσοστιαία συγκέντρωση στις νέες επεκτάσεις της πόλης—προέκταση του ιστού της πόλης στα Μεσόγεια από βορά και νότο, περιφέρεια του αστικού συγκροτήματος στη δυτική πλευρά και τις ανατολικές ακτές, Άγιος Δημήτριος, Βριλήσσια, κλπ.

Αντίθετη είναι η εικόνα όσον αφορά τη συγκέντρωση των ηλικιωμένων που επικεντρώνεται σε περιοχές παλαιότερης συγκρότησης και σε περιοχές συγκέντρωσης υψηλών κοινωνικοεπαγγελματικών ομάδων. Ο Δήμος Αθηναίων παρουσιάζει σχετικώς μεικτή εικόνα, παρά την παλαιότητά του. Η μετακίνηση στα προάστια ενός σημαντικού τμήματος των νοικοκυριών του που ανήκαν στα υψηλά και μεσαία στρώματα και η είσοδος νέου σε ηλικία πληθυσμού, περιόρισε τη σχετική συγκέντρωση ηλικιωμένων, ιδιαίτερα στη δυτική πλευρά του δήμου.

Η σχετική συγκέντρωση των μεγάλων εφήβων και νέων ενηλίκων και, ακόμη περισσότερο, των μεσήλικων ατόμων παρουσιάζει μεγαλύτερη ισοκατανομή στο χώρο της πόλης. Οι συγκεντρώσεις σε περιοχές φοιτητικής κατοικίας και σε περιοχές αποστέρησης στη δυτική περιφέρεια, για την πρώτη κατηγορία, γίνονται περιοχές σχετικής απουσίας για την επόμενη, η οποία συγκεντρώνεται κυρίως στην πρώτη προαστιακή ζώνη, με υψηλότερες τιμές στα βορειανατολικά και παραλιακά προάστια των εύπορων στρωμάτων.

Ο πίνακας 1.1 που ακολουθεί παρουσιάζει τη δυναμικότητα κάθε ηλικιακής κατηγορίας και την εξέλιξή τους την περίοδο 1991-2011, ενώ αναδεικνύει και την προφανή γήρανση του πληθυσμού της Αθήνας.

Πίνακας 1.1 : Ηλικιακές κατηγορίες στην Αττική (πλην νήσων) και μεταβολή του πληθυσμού τους 1991-2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

1.2 Οικογενειακή κατάσταση

Χάρτες 1.2.1 – 1.2.4: Κατανομή πληθυσμού ανά οικογενειακή κατάσταση και περιοχή κατοικίας (2011)

Η οικογενειακή κατάσταση είναι παράμετρος που διαφοροποιεί σημαντικά το χώρο της πόλης. Οι άγαμοι/-ες βρισκονται σε μεγαλύτερη σχετική συγκέντρωση στο κέντρο του Δήμου Αθηναίων—κάτι που συνδέεται ενδεχομένως με την παρουσία φοιτητικού πληθυσμού—και σε ορισμένες περιοχές της περιφέρειας, Ασπρόπυργος, Ζεφύρι, Μαραθώνας, Κάτω Σούλι, όπου συγκεντρώνεται σχεδόν αποκλειστικά ανδρικός μεταναστευτικός πληθυσμός από ορισμένες εθνοτικές ομάδες (Πακιστάν, Ινδία). Οι έγγαμοι/-ες, αντίθετα, εμφανίζουν μεγαλύτερη σχετική συγκέντρωση εκτός κέντρου και κυρίως στις πιο μακρινές από το κέντρο περιοχές της Αττικής. Οι χήροι/-ες χωροθετούνται και πάλι πλησιέστερα στο κέντρο, κάτι που συνδέεται με την κατά τεκμήριο μεγάλη ηλικία τους. Οι διαζευγμένοι/-ες χωροθετούνται, επίσης, κοντύτερα στο κέντρο, λόγω και των ευνοϊκότερων συνθηκών διαβίωσης που προσφέρουν οι κεντρικές περιοχές σε άτομα που ζουν μόνα. Τέλος, οι διαζευγμένοι/-ες χωροθετούνται περισσότερο στις περιοχές των υψηλών και μεσαίων στρωμάτων της πόλης, καθώς η πρακτική του διαζυγίου—περιορισμένη στην Ελλάδα σε σύγκριση με τις περισσότερες άλλες Ευρωπαϊκές χώρες—εμφανίζει και μια ταξική διαφοροποίηση υπέρ των υψηλότερων κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων, τα οποία ακολουθούν σε μικρότερο βαθμό και τις παραδοσιακές πρακτικές και συμπεριφορές.

Ο πίνακας 1.2 που ακολουθεί δείχνει ότι αυξάνεται το ποσοστό των αγάμων, των χήρων και των διαζευγμένων, ενώ μειώνεται εκείνο των εγγάμων. Πρόκειται για εξελίξεις που συμβαδίζουν με τη γήρανση του πληθυσμού (αύξηση χήρων), την καθυστέρηση συγκρότησης νέων νοικοκυριών με βάση οικογενειακούς πυρήνες (μείωση εγγάμων) και τον ευκολότερο τερματισμό συμβολαίων γάμου (αύξηση διαζευγμένων) λόγω μεγαλύτερης οικονομικής αυτονομίας και των δύο συμβαλλόμενων και σταδιακού περιορισμού της επίδρασης παραδοσιακών αξιών και πρακτικών.

Πίνακας 1.2: Κατανομή του πληθυσμού 20 ετών και άνω της Αττικής (πλην νήσων) ανά οικογενειακή κατάσταση και περιοχή κατοικίας 1991-2011

* περιλαμβάνονται και οι σε διάσταση

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

1.3 Τύποι νοικοκυριού

Χάρτες 1.3.1 – 1.3.8: Κατανομή πληθυσμού ανάλογα με τη μορφή του νοικοκυριού και ανά περιοχή κατοικίας (2011)

Οι τύποι νοικοκυριού με τους οποίους δομείται η κοινωνία της πόλης διαφοροποιούνται σημαντικά ως προς τη χωρική τους κατανομή, όπως δείχνουν οι χάρτες που περιλαμβάνονται σε αυτήν την ενότητα. Τα πιο ξεκάθαρα χωρικά σχήματα έχουν τα μονομελή νοικοκυριά με την έντονη παρουσία τους στο κέντρο της Αθήνας και του Πειραιά, οι πυρηνικές οικογένειες με παιδιά, με την έντονη παρουσία τους στα νεότερα και σχετικώς απομακρυσμένα προάστια, οι συγκατοικήσεις με ή χωρίς συγγένεια που χωροθετούνται κοντά στο κέντρο και, τέλος, οι πυρηνικές οικογένειες που συγκατοικούν με μέλος/η που δεν είναι συγγενείς (συνήθως οικιακές βοηθοί), που χωροθετούνται κυρίως στις περιοχές συγκέντρωσης των υψηλότερων κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών.

Στον πίνακα 1.3 αναδεικνύεται το ειδικό πληθυσμιακό βάρος κάθε τύπου νοικοκυριού.

Πίνακας 1.3: Κατανομή του πληθυσμού της Αττικής (πλην νήσων) ανά τύπο νοικοκυριού και ανά περιοχή κατοικίας 2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

1.4 Εθνοτικές ομάδες

Χάρτες 1.4.1 – 1.4.26: Κατανομή πληθυσμού ανά υπηκοότητα και περιοχή κατοικίας (2011)

Στη μητροπολιτική Αθήνα ο αριθμός των μεταναστών αυξήθηκε σημαντικά κατά τη δεκαετία του 1990 και σταθεροποιήθηκε κατά την επόμενη δεκαετία. Σύμφωνα με τις απογραφές πληθυσμού, το 1991 κατοικούσαν στην περιοχή αυτή 82.000 μετανάστες. Το 2001 αυξήθηκαν σε 368.000 και το 2011 σε 399.000 (Μαλούτας 2018).

Το σύνολο των ξένων υπηκόων στην Αθήνα αποτελούσε, σύμφωνα με την Απογραφή του 2011, το 10,5% του πληθυσμού της πόλης. Το 9,5% προερχόταν από αναπτυσσόμενες χώρες και το 1% από ανεπτυγμένες [1]. Οι 26 μεγαλύτερες ομάδες, με πληθυσμό πάνω από 2.000 άτομα, κάλυπταν περίπου το 94% του συνολικού πληθυσμού των αλλοδαπών στην Αθήνα. Οι ομάδες αυτές και το δυναμικό τους εμφανίζονται στον πίνακα 1.4.

Πίνακας 1.4: Μεταναστευτικές ομάδες στην Αθήνα ανά χώρα προέλευσης και δυναμικότητα (2011)

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Η κατανομή των διαφόρων εθνοτικών ομάδων στην Αθήνα δείχνει ότι κάθε μία έχει αναπτύξει το δικό της σχήμα. Ωστόσο, υπάρχουν και κάποιες ομοιότητες που συχνά σχετίζονται με τη δημογραφική φυσιογνωμία των ομάδων—για παράδειγμα, ομάδες όπου η μεγάλη πλειονότητα είναι νέες γυναίκες—ή/και με τη γεωγραφική προέλευση—για παράδειγμα, ομάδες από χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.

Οι Αλβανοί μετανάστες, που αποτελούν και τη μεγαλύτερη ομάδα, εμφανίζουν υψηλή συγκέντρωση στις πυκνοδομημένες γειτονιές του κέντρου (Πατήσια, Κυψέλη, Παγκράτι, Αμπελόκηποι) αλλά και σε περιοχές της μακρινής περιφέρειας, όπως τα παράλια της Ανατολικής Αττικής, τα μεσόγεια, η Ελευσίνα και ο Ασπρόπυργος. Οι περισσότερες άλλες ομάδες από την Ανατολική Ευρώπη εμφανίζονται, επίσης, συγκεντρωμένες στις πυκνοδομημένες περιοχές του κέντρου, αλλά πολύ λιγότερο στην περιφέρεια—κάτι που συνδέεται με την πολύ μικρότερη ενασχόλησή τους, σε σύγκριση με τους Αλβανούς, με αγροτικές εργασίες.

Μεταξύ των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης, τη μεγαλύτερη συγκέντρωση στις κεντρικές γειτονιές παρουσιάζουν εκείνοι που προέρχονται από τη Βουλγαρία και την Πολωνία. Για κάποιες άλλες χώρες—εκτός Ευρώπης—η συγκέντρωση στο κέντρο της Αθήνας είναι ακόμη μεγαλύτερη: πρόκειται για τη Νιγηρία, το Μπαγκλαντές, την Κίνα και το Αφγανιστάν.

Μετανάστες από αρκετές χώρες παρουσιάζουν ιδιόμορφη κατανομή, συχνά λόγω και της ιδιόμορφης σύνθεσής τους. Οι Τούρκοι υπήκοοι, για παράδειγμα, παρουσιάζουν εξαιρετικά μεγάλη συγκέντρωση στο Παλαιό Φάληρο, τον Άλιμο και τη Νέα Σμύρνη. Στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι ελληνικής καταγωγής άτομα, συνήθως παλαιοί κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης, που επέλεξαν να εγκατασταθούν σε αυτές τις παραλιακές περιοχές όταν αναγκάστηκαν να φύγουν από την Τουρκία. Μια μικρότερη συγκέντρωση Τούρκων υπηκόων παρατηρείται στο Λαύριο (εκτός χάρτη) και αφορά Κούρδους πρόσφυγες.

Οι μετανάστες από τις Φιλιππίνες, συνήθως γυναίκες, χωροθετούνται αφενός στους Αμπελοκήπους—όπου έχει συγκροτηθεί και η κοινότητά τους—και αφετέρου στα προάστια των εύπορων στρωμάτων, όπου πολλές απασχολούνται ως οικιακές βοηθοί. Συγκέντρωση στα προάστια των εύπορων στρωμάτων παρουσιάζει και το σύνολο των μεταναστευτικών ομάδων από αναπτυγμένες οικονομικά χώρες, λόγω των κατά τεκμήριο υψηλότερων εισοδημάτων τους.

Εκτός κέντρου συγκεντρώνονται διάφορες άλλες ομάδες. Οι Αρμένιοι σε περιοχές παραδοσιακής συγκέντρωσης της παλαιάς αυτής ομάδας στις παρυφές των Δήμων Αθηναίων και Πειραιώς. Οι Ιρακινοί στο Περιστέρι και Αιγάλεω. Οι Ινδοί και οι Πακιστανοί σε αγροτικές περιοχές της περιφέρειας—όπως τα Μεσόγεια και ο Μαραθώνας—και, οι δεύτεροι ειδικά, κατά μήκος των εθνικών οδού Αθηνών-Λαμίας και Αθηνών-Κορίνθου, κάτι που συνδέεται με την απασχόλησή τους σε χαμηλές θέσεις στον τομέα των μεταφορών.

2. Εκπαίδευση

2.1 Επίπεδο εκπαίδευσης

Χάρτες 2.1.1 – 2.1.9: Κατανομή πληθυσμού ηλικίας 23-67 ετών ανά επίπεδο εκπαίδευσης και περιοχή κατοικίας (2011)

Το επίπεδο εκπαίδευσης των κατοίκων της πόλης αποτελεί ίσως τη μεταβλητή με βάση την οποία αναδεικνύεται περισσότερο η κοινωνική της γεωγραφία. Η ποσοστιαία συγκέντρωση ενήλικων ατόμων 23-67 ετών ανάλογα με το επίπεδο εκπαίδευσής τους δείχνει ότι όσο τα εκπαιδευτικά διαπιστευτήρια γίνονται υψηλότερα, τόσο η σχετική συγκέντρωση των κατοίκων που τα διαθέτουν μετατοπίζεται από τη δυτική προς την ανατολική πλευρά της πόλης.

Οι μεγάλες σχετικές συγκεντρώσεις εκείνων που διαθέτουν τα χαμηλότερα εκπαιδευτικά προσόντα (μέχρι και απολυτήριο Δημοτικού) εμφανίζονται στη δυτική πλευρά της πόλης και στη μακρινή περιφέρειά της. Περιλαμβάνονται τα παραδοσιακά εργατικά προάστια, η δυτική πλευρά του Δήμου Αθηναίων, αλλά οι υψηλότερες τιμές παρατηρούνται στα νέα εργατικά προάστια και σε περιφερειακές περιοχές όπως η Σαλαμίνα, ο Ασπρόπυργος και ο Μαραθώνας.

Πολύ μικρές είναι οι διαφορές στην κατανομή και εκείνων που διαθέτουν Απολυτήριο Γυμνασίου, καθώς και εκείνων που ολοκλήρωσαν τη δευτεροβάθμια τεχνική εκπαίδευση. Όλες αυτές οι βαθμίδες της εκπαίδευσης παραπέμπουν σε περιοχές κατοικίας όπου υπερεκπροσωπούνται τα εργατικά στρώματα και τα άτομα που ασκούν χειρωνακτικά επαγγέλματα συνολικότερα.

Η εικόνα μεταβάλεται σημαντικά για όσους έχουν Απολυτήριο γενικής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Η υπερεκπροσώπησή τους περιλαμβάνει τα παραδοσιακά εργατικά προάστια, αλλά και το σύνολο των μεσοστρωματικών γειτονιών στην περιφέρεια του Δήμου Αθηναίων και το Δήμο Πειραιώς. Αντίθετα, τα νέα εργατικά προάστια παρουσιάζουν χαμηλότερες τιμές.

Ακόμη πιο ανατολικά συγκεντώνονται οι απόφοιτη μεταδευτεροβάθμιας (μη τριτοβάθμιας) εκπαίδευσης. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι απόφοιτοι αυτοί υπερεκπροσωπούνται σε πιο ανατολικές περιοχές κατοικίας από τους αποφοίτους ανώτερης τεχνολογικής και τριτοβάθμιας τεχνολογικής εκπαίδευσης, παρά το γεγονός ότι οι τίτλοι των τελευταίων είναι ιεραρχικά ανώτεροι. Αυτό συμβαίνει επειδή η τεχνολογική εκπαίδευση είναι παραδοσιακά συνδεδεμένη με τα εργατικά και τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα, κάτι που οι διαδοχικές αναβαθμίσεις της δεν έχουν διαφοροποιήσει σημαντικά.

Οι κάτοχοι πτυχίων πανεπιστημίου ή ισοδύναμων τίτλων υπερεκπροσωπούνται στις περιοχές της ανατολικής πλευράς της πόλης και απουσιάζουν σε μεγάλο βαθμό από τις υπόλοιπες. Η χωρική τομή στο επίπεδο αυτό είναι εξίσου σαφής με την αντίστροφη χωροθέτηση εκείνων που διαθέτουν περιορισμένα εκπαιδευτικά διαπιστευτήρια.

Τέλος, οι κάτοχοι των υψηλότερων εκπαιδευτικών τίτλων (μεταπτυχιακά και διδακτορικά διπλώματα) δεν συγκεντρώνονται μόνο στην ανατολική πλευρά της πόλης, αλλά παράλληλα υπερεκπροσωπούνται ιδιαίτερα στις περιοχές έντονης υπερεκπροσώπησης και των υψηλότερων κοινωνικοεπαγγλεματικών ομάδων, όπως το Ψυχικό, η Φιλοθέη, το Κολωνάκι και η Εκάλη.

Ο πίνακας 2.1 που ακολουθεί παρουσιάζει την κατανομή του πληθυσμού 23-67 ετών ανά βασική κατηγορία επιπέδου εκπαίδευσης, για τις κατηγορίες εκείνες που είναι συγκρίσιμες με βάση τα δεδομένα των δύο Απογραφών. Η μεταβολή μέσα σε αυτή την 20ετία δείχνει την πολύ μεγάλη αύξηση εκείνων που κατέχουν τίτλους τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και την εξαιρετική μείωση εκείνων που το επίπεδο εκπαίδευσής τους φθάνει μέχρι το Απολυτήριο του Δημοτικού.

Πίνακας 2.1: Κατανομή του πληθυσμού 23-67 ετών της Αττικής (πλην νήσων) ανά βασική κατηγοριών επιπέδου εκπαίδευσης 1991-2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

2.2 Νέοι/-ες εκτός εκπαίδευσης

Χάρτες 2.2.1 – 2.2.2: Ποσοστό ατόμων 15-18 και 19-22 που δεν συμμετέχουν στην εκπαίδευση ανά περιοχή κατοικίας (2011)

Οι δύο χάρτες της ενότητας αυτής απεικονίζουν τη χωρική συγκέντρωση της μειονεξίας ως προς την πρόσβαση στην εκπαίδευση που χαρακτηρίζει τον νεαρό πληθυσμό συγκεκριμένων περιοχών κατοικίας της Αθήνας. Σε αντίθεση με τους χάρτες της προηγούμενης ενότητας που αφορούν τους εκπαιδευτικούς τίτλους τους οποίους τα άτομα ηλικίας 23-67 ετών απέκτησαν μέσα στα προγούμενα 40 χρόνια περίπου, οι χάρτες αυτοί αφορούν τη διαφορετική πρόσβαση στην εκπαίδευση που είχαν τα άτομα στην ύστερη εφηβεία (15-18) και οι νέοι ενήλικες (19-22) ανάλογα με την περιοχή στην οποία κατοικούσαν κατά την Απογραφή του 2011.

Ο χάρτης με το ποσοστό των νέων 19-22 ετών εκτός εκπαίδευσης μοιάζει πολύ με τους χάρτες συγκέντρωσης ατόμων με χαμηλά εκπαιδευτικά προσόντα της προηγούμενης ενότητας. Οι περιοχές με τα υψηλότερα ποσοστά περιλαμβάνουν τις γειτονιές του κέντρου γύρω από τους άξονες των λεωφόρων Πατησίων και Αχαρνών, τις περιοχές του Ρέντη και του Ταύρου, το Ζεφύρι, τα Άνω Λιόσια και μέρος του Μενιδίου, τον Ασπρόπυργο, το Μαραθώνα και τη Σαλαμίνα. Πρόκειται, δηλαδή, για περιοχές με τη μεγαλύτερη συγκέντρωση εργατικών και ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων. Η συγκριτικά πρόωρη εγκατάλειψη της εκπαίδευσης από τους νέους των περιοχών αυτών, υποθηκεύει και τις ευκαιρίες που θα έχουν στη συνέχεια για κοινωνική κινητικότητα, κάτι που προσδιορίζει σε μεγάλο βαθμό και την αναπαραγωγή της χαμηλής κοινωνικής ιεράρχησης των περιοχών κατοικίας τους.

Εάν η μη συμμετοχή στην εκπαίδευση για τους νέους 19-22 ετών αποτελεί σχετικό μειονέκτημα, για τους εφήβους 15-18 αυτή η μη συμμετοχή είναι κατάσταση που τους θέτει στα όρια του κοινωνικού αποκλεισμού. Αυτή η εκτίμηση προκύπτει από το γεγονός ότι για τους πρώτους, το ποσοστό των ατόμων της ηλικίας τους που συμμετέχουν στην εκπαίδευση ήταν 56,3% το 2011, ενώ για τους δεύτερους 92,7% (ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015). Τα ποσοστά αυτά έχουν αλλάξει σημαντικά από το 1991 όταν οι νέοι/-ες 15-18 που συμμετείχαν στην εκπαίδευση αντιπροσώπευαν το 79,5% της ηλικιακής τους κατηγορίας και εκείνοι/-ες 19-22 ετών το 37,1%. Οι περιοχές που αναδεικνύονται ως πιο προβληματικές από την άποψη της μεγάλης μη συμμετοχής των νέων στην εκπαίδευση είναι οι γειτονιές του κέντρου γύρω από την Ομόνοια, περιοχές στο Ζεφύρι και τα Άνω Λιόσια, περιοχές του Ασπρόπυργου και του Μαραθώνα.

2.3 Χώρες σπουδών

Χάρτες 2.3.1 – 2.3.11: Κατανομή πτυχιούχων 23-67 ετών ανά χώρα σπουδών και περιοχή κατοικίας (2011)

Στην ενότητα αυτή περιλαμβάνονται χάρτες που αφορούν τη χώρα που σπούδασαν Έλληνες υπήκοοι, οι οποίοι ήταν μεταξύ 23 και 67 ετών και κατοικούσαν στην Αθήνα το 2011. Οι σπουδές στο εξωτερικό αποτελούν ζήτημα που αφορά σημαντικό τμήμα του πληθυσμού και το οποίο έχει μελετηθεί από αρκετές πλευρές (δημοσιονομική, σχέση με brain-drain, κλπ.) αλλά ποτέ δεν υπήρξε τεκμηριωμένη μελέτη της κοινωνικής προέλευσης και της γεωγραφικής κατανομής εκείνων που σπούδασαν σε χώρες του εξωτερικού.

Ο χάρτης που δείχνει τις περιοχές κατοικίας όσων σπούδασαν στην Ελλάδα—που παρατίθεται για σύγκριση—σχεδόν ταυτίζεται με εκείνον που δείχνει τις περιοχές κατοικίας των κατόχων πανεπιστημιακού πτυχίου, κάτι αναμενόμενο με βάση τη μεγάλη πλειονότητα που σπούδασε στην Ελλάδα.

Οι σπουδές σε οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες, με υψηλό κατά κανόνα επίπεδο πανεπιστημιακών σπουδών, αλλά και υψηλό κόστος—όπως οι ΗΠΑ, η Ελβετία, η Γαλλία, το ΗΒ, η Γερμανία και άλλες—μοιάζουν προνόμιο των κατοίκων που ζουν στις περιοχές μεγαλύτερης συγκέντρωσης των υψηλότερων κοινωνικοεπαγγελματικών κατηγοριών του πληθυσμού της πόλης. Οι σπουδές στο ΗΒ και την Ιταλία παρουσιάζουν μια μεγαλύτερη χωρική διάχυση λόγω του μεγαλύτερου αριθμού φοιτητών/-τριών προς τις χώρες αυτές, για ένα μέρος των οποίων υπήρχαν κατά καιρούς ευκαιρίες σπουδών χαμηλότερου κόστους και χαμηλότερων ακαδημαϊκών απαιτήσεων.

Η υπόθεση ότι όσοι σπούδασαν σε αυτές τις χώρες υψηλού κόστους και απαιτήσεων δεν ξεκίνησαν από τις περιοχές στις οποίες καταγράφηκαν και ότι απλώς κατέληξαν εκεί λόγω των καλών σπουδών τους που ευνόησαν την κοινωνική τους κινητικότητα—παρά το ότι μπορεί για ορισμένους να ισχύει—προσκρούει στην περιορισμένη στεγαστική κινητικότητα στην Ελλάδα και την Αθήνα. Οι σπουδές σε αυτές τις χώρες—και ιδιαίτερα στα διακεκριμένα τους πανεπιστήμια—αποτελούν καθαρό προνόμιο των υψηλών και υψηλών-μεσαίων στρωμάτων που μπορούσαν να αντιμετωπίσουν το κόστος, κάτι που δεν αναιρεί ο μικρός αριθμός εκείνων που προέρχονται από χαμηλότερα στρώματα και που η πρόσβασή τους στηρίχθηκε αποκλειστικά στις υψηλές τους ακαδημαϊκές επιδόσεις.

Όσοι και όσες σπούδασαν σε κοντινές χώρες, χαμηλού κόστους—όπως η Ρουμανία και η Βουλγαρία—παρουσιάζουν μια τελείως διαφορετική κατανομή όσον αφορά το χώρο κατοικίας τους. Τα κοινωνικά στρώματα από τα οποία προέρχονται είναι πολύ διαφορετικά, όπως και οι περιοχές κατοικίας τους. Όσο για εκείνους/-ες που σπούδασαν στην Αλβανία, πρέπει να πρόκειται κυρίως για πρώην Αλβανούς υπηκόους που πολιτογραφήθηκαν Έλληνες πριν από το 2011.

Τέλος, η κατανομή όσων δεν σπούδασαν, είτε στο εξωτερικό, είτε στην Ελλάδα, είναι παρόμοια με εκείνων που έχουν γενικότερα περιορισμένα εκπαιδευτικά διαπιστευτήρια.

Στον πίνακα 2.3 εμφανίζονται οι χώρες σπουδών όπου Έλληνες υπήκοοι, ηλικίας 23-67 ετών και κάτοικοι της Αττικής, πραγματοποίησαν τις σπουδές τους. Περιλαμβάνονται οι χώρες για τις οποίες η Απογραφή του 2011 κατέγραψε τουλάχιστον 1.000 φοιτήσαντες.

Πίνακας 2.3: Χώρες σπουδών Ελλήνων υπηκόων 23-67 ετών που κατοικούσαν στην Αττική (πλην νήσων) το 2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

3. Απασχόληση

3.1 Κύρια ασχολία

Χάρτες 3.1.1 – 3.1.5: Κατανομή πληθυσμού ανά κύρια ασχολία και περιοχή κατοικίας (2011)

Η κατανομή του πληθυσμού σύμφωνα με την κύρια απασχόληση αναδεικνύει μια σειρά ζητημάτων, τα οποία δεν σχετίζονται κατ’ανάγκην με την ασχολία καθεαυτή. Για παράδειγμα, το ότι οι μαθητές/-τριες και σπουδαστές/-τριες παρουσιάζουν μεγαλύτερες συγκεντρώσεις σε περιφερειακές περιοχές της μητρόπολης, δεν οφείλεται στη μαθητική ή φοιτητική τους ιδιότητα, αλλά στην ηλικία τους. Τα άτομα νεαρής ηλικίας και τα παιδιά χωροθετούνται κυρίως στην περιφέρεια της πόλης, επειδή εκεί συγκεντρώνονται κυρίως οι πυρηνικές οικογένειες που τα περιλαμβάνουν.

Οι απασχολούμενοι κατανέμονται με σχετική ισομέρεια στον ιστό της πόλης. Ωστόσο, η δυτική πλευρά και η μακρινή περιφέρεια εμφανίζουν χαμηλότερα ποσοστά εργαζομένων για δύο βασικούς λόγους. Ο ένας είναι η ανεργία, η οποία ετεροβαρώς συγκεντρώνεται στη δυτική πλευρά—ανισομέρεια που εντάθηκε με την κρίση—και σε ορισμένες περιοχές της ευρύτερης περιφέρειας. Ο άλλος είναι η περιορισμένη γυναικεία απασχόληση, η οποία συγκεντρώνεται ακόμη περισσότερο στη δυτική πλευρά και στην πιο μακρινή περιφέρεια, όπως φαίνεται στο χάρτη του ποσοστού των γυναικών που ασχολούνται με τα οικιακά.

Οι συνταξιούχοι, τέλος, συγκεντρώνονται κυρίως στις περιοχές με τη μεγαλύτερη γήρανση του πληθυσμού, δηλαδή στα προάστια των υψηλών-μεσαίων στρωμάτων και σε παραλικές περιοχές της Ανατολικής Αττικής, καθώς και στη Σαλαμίνα.

Ο πίνακας 3.1 παρουσιάζει τις κύριες ασχολίες του πληθυσμού της Αττικής για το 1991 και 2011. Στον πίνακα δεν αναφέρονται οι κατηγορίες κύριας απασχόλησης που δεν ήταν κοινές στις δύο Απογραφές.

Πίνακας 3.1: Πληθυσμός της Αττικής (πλην νήσων) κατά κύρια απασχόληση 1991-2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

3.2 Επαγγέλματα

Χάρτες 3.2.1 – 3.2.39: Κατανομή του οικονομικά ενεργού πληθυσμού ανά επαγγελματική κατηγορία και ανά περιοχή κατοικίας (2011)

Οι αναλύσεις των κοινωνικών ιεραρχιών με βάση τις επαγγελματικές κατηγορίες είναι οι πλέον αξιόπιστες επειδή οι κατηγορίες αυτές αφορούν ταυτόχρονα θέσεις και ιεραρχήσεις σε σχέση με το οικονομικό, πολιτισμικό και κοινωνικό κεφάλαιο, κάτι που οι εισοδηματικές ανισότητες, για παράδειγμα, αναδεικνύουν με πολύ πιο περιορισμένο και μονοδιάστατο τρόπο. Οι επαγγελματικές θέσεις, εξάλλου, αναφέρονται σε θέσεις μέσα σε ένα σύστημα παραγωγής, κάτι που επίσης οι απλές εισοδηματικές ή εκπαιδευτικές ιεραρχίες δεν μπορούν να αναδείξουν από μόνες τους.

Ένα πρόβλημα για την ενότητα αυτή είναι η δυσκολία συγκρίσεων με τα δεδομένα προηγούμενων Απογραφών. Αυτό οφείλεται στις αλλαγές—ανά 20ετία—των διεθνών προτύπων ταξινόμησης των επαγγελμάτων (ISCO-International Standard Classification of Occupations) του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας (ILO) και, πρακτικά, στο ότι η Απογραφή του 1991 έγινε με βάση το ISCO68, εκείνη του 2001 με βάση το ISCO88 και αυτή του 2011 με βάση το ISCO08. Σε πολύ αδρές γραμμές, ωστόσο, και με κάποια περιθώρια σφάλματος, η εξέλιξη των βασικών (1ψήφιων) επαγγελματικών κατηγοριών την περίοδο 1991-2011, εμφανίζεται στον πίνακα 3.2.

Πίνακας 3.2: Κατανομή ενεργού πληθυσμού της Αττικής (πλην νήσων) ανά 1ψήφιες κατηγορίες επαγγελμάτων 1991-2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Ο παραπάνω πίνακας δίνει τη δυνατότητα μιας αδρής σύγκρισης μεταξύ 1991 και 2011. Οι υψηλές επαγγελματικές κατηγορίες για το 1991—οι δύο πρώτες—αποτελούσαν το 22,0% του ενεργού πληθυσμού. Το περιεχόμενό τους αντιστοιχεί με εκείνο των τριών πρώτων του 2011, των οποίων το ποσοστό ήταν 37,1%. Στον αντίποδα, οι χαμηλότερες επαγγλεματικές θέσεις—οι δύο τελευταίες για το 1991—αποτελούσαν το 32,9% του ενεργού πληθυσμού και αντιστοιχούσαν στις τέσσερις τελευταίες του 2011, των οποίων το άθροισμα ήταν 29,3%. Με την έννοια αυτή, η πολύ γενική εικόνα της μεταβολής των επαγγελματικών κατηγοριών την 20ετία 1991-2011 δείχνει σημαντική αύξηση των υψηλότερων θέσεων, περιορισμένη μείωση των χαμηλότερων και σημαντική μείωση των ενδιάμεσων. Ωστόσο, η σημαντική παρουσία και ενδιάμεσων θέσεων στις υψηλές—τεχνολόγοι, τεχνικοί βοηθοί ελεύθερων επαγγελματιών κ.λπ.—σχετικοποιεί τη σημασία των γενικών αυτών συμπερασμάτων.

Οι 39 χάρτες που περιλαμβάνονται σε αυτήν την ενότητα αφορούν κατηγορίες που ανήκουν στις υψηλότερες—όπως τα διευθυντικά στελέχη του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα ή οι μηχανικοί, γιατροί και νομικοί—στις ενδιάμεσες—όπως οι τεχνολόγοι διαφόρων ειδικοτήτων, οι υπάλληλοι γραφείου και οι πωλητές—και στις χαμηλότερες—όπως οι τεχνίτες και εργάτες διαφόρων ειδικοτήτων. Οι χάρτες είναι ιεραρχημένοι με τη σειρά που καταγράφονται τα επαγγέλματα και από την ΕΛΣΤΑΤ (από τα υψηλότερα προς τα χαμηλότερα), χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι οι ιεραχήσεις αυτές είναι απόλυτες, σταθερές και αυταπόδεικτες.

Η χωρική κατανομή των επαγγελματικών κατηγοριών δείχνει ότι οι υψηλότερες υπερεκπροσωπούνται στην ανατολική πλευρά της πόλης, οι χαμηλότερες στη δυτική και οι ενδιάμεσες είναι πιο ισοκατανεμημένες από τις άλλες δύο. Η διάσταση κέντρο / περιφέρεια είναι πολύ λιγότερο σημαντική ως άξονας διαφοροποίησης μεταξύ των κατηγοριών αυτών. Ορισμένες μόνο κατηγορίες—όπως οι καλλιτέχνες, οι καθαριστές, οι μάγειρες και σερβιτόροι και, εν μέρει, οι νομικοί—έχουν σχήμα κατανομής όπου το κέντρο καταλαμβάνει σημαντική θέση.

Μεταξύ των υψηλότερων επαγγελματικών κατηγοριών εμφανίζονται δύο ομάδες. Η πρώτη περιλαμβάνει το άνω άκρο—για παράδειγμα τα διευθυντικά στελέχη και τους νομικούς—που υπερεκπροσωπείται στις λίγες περιοχές υπερσυγκέντρωσης των υψηλότερων κοινωνικών στρωμάτων (Ψυχικό-Φιλοθέη, Κηφισιά-Εκάλη, Κολωνάκι, παραλιακό μέτωπο από Παλαιό Φάληρο μέχρι Βουλιαγμένη), έχουν περιορισμένη παρουσία στο υπόλοιπο ανατολικό τμήμα της πόλης και σχεδόν απουσιάζουν από το δυτικό. Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει το κάτω άκρο—για παράδειγμα τα στελέχη διοίκησης και οι καθηγητές Β/βάθμιας και οι δάσκαλοι—που υπερεκπροσωπείται στο ευρύτερο ανατολικό τμήμα της πόλης, χωρίς όμως να απουσιάζει και από το δυτικό.

Ανάλογες διαφοροποιήσεις παρατηρούνται και στο εσωτερικό των ενδιάμεσων κατηγοριών. Εκείνες που τοποθετούνται στο άνω άκρο τους—όπως οι τεχνολόγοι επιχειρήσεων και διοίκησης, οι εξειδικευμένοι γραμματείς και οι υπάλληλοι γραφείου—εμφανίζουν μια σχετικώς ισόρροπη κατανομή μεταξύ ανατολής και δύσης. Αντίθετα, εκείνες που τοποθετούνται στο κάτω άκρο—όπως οι υπάλληλοι καταγραφής υλικών, μεταφορών και αλληλογραφίας, οι κομμωτές και αισθητικοί και οι πωλητές σε καταστήματα—χωροθετούνται περισσότερο στη δυτική πλευρά.

Μεταξύ των χαμηλών επαγγελματικών κατηγοριών, εκείνες που βρίσκονται στο άνω άκρο—όπως οι περισσότερες κατηγορίες τεχνιτών—κατανέμονται μάλλον διάχυτα στο δυτικό τμήμα της πόλης. Εξαίρεση αποτελούν οι τεχνίτες οργάνων ακριβείας και οι τυπογράφοι, των οποίων η κατανομή είναι πολύ πλησιέστερη με των ενδιάμεσων επαγγελματικών κατηγοριών. Εκείνες που βρίσκονται στο κάτω άκρο—όπως οι εργάτες (ανειδίκευτοι) κατασκευών και βιομηχανίας, οι καθαριστές και οι συλλέκτες απορριμμάτων και οδοκαθαριστές—συγκεντρώνονται στις περιοχές υπερσυγκέντρωσης των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων (Ασπρόπυργος, Ζεφύρι, Άνω Λιόσια, γειτονιές βόρεια της Ομόνοιας κ.λπ.), έχουν περιορισμένη παρουσία στο υπόλοιπο δυτικό τμήμα της πόλης και απουσιάζουν από το ανατολικό. Ανάλογη χωροθέτηση έχουν και οι πωλητές σε υπαίθριες αγορές, οι οποίοι τυπικά ανήκουν στις ενδιάμεσες κατηγορίες.

3.3 Τομείς απασχόλησης

Χάρτες 3.3.1 – 3.3.3: Κατανομή οικονομικά ενεργών ανά τομέα απασχόλησης και ανά περιοχή κατοικίας (2011)

Οι τρεις χάρτες που περιλαμβάνονται σε αυτήν την ενότητα αποδίδουν τη συνθετική εικόνα χωροθέτησης της κατοικίας των οικονομικά ενεργών στους τρείς βασικούς τομείς όπου εντάσσονται οι κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας.

Οι απασχολούμενοι στον πρωτογενή τομέα, όπως είναι αναμενόμενο, εμφανίζουν μεγαλύτερη σχετική συγκέντρωση στη μακρινή περιφέρεια της Αττικής και σχεδόν απουσιάζουν από το σύνολο του λεκανοπεδίου. Οι απασχολούμενοι στο δευτερογενή συγκεντρώνονται κυρίως στη δυτική πλευρά—με έμφαση στη βορειοδυτική—και στη μακρινή περιφέρεια, ενώ εκείνοι του τριτογενούς κυριαρχούν στο σύνολο του λεκανοπεδίου, με εντονότερη παρουσία στην ανατολική του πλευρά.

Οι βασικές μεταβολές που παρουσιάζονται στον πίνακα 3.3 δείχνουν τη μείωση των απασχολουμένων στο δευτερογενή τομέα—περισσότερο σχετική παρά απόλυτη—και τη σημαντική αύξηση στον τριτογενή.

Πίνακας 3.3: Κατανομή του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της Αττικής (πλην νήσων) ανά τομέα απασχόλησης 1991-2011

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Με αφορμή το διεπιστημονικό ερευνητικό πρόγραμμα του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου «Προσφυγικές γειτονιές του Πειραιά – Από την ανάδυση στην ανάδειξη της ιστορικής μνήμης» που στόχο είχε να μελετήσει το σύνολο των προσφυγικών συνοικισμών οι οποίοι αναπτύχθηκαν στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά μετά το 1922 και ολοκληρώθηκε πριν μερικούς μήνες παρουσιάζονται συνοπτικά τα ευρήματα σε κοινωνικό και πολεοδομικό επίπεδο.

Η αστική προσφυγική εγκατάσταση στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά είναι μια διαδικασία που διενεργήθηκε σταδιακά και μέχρι σήμερα δεν είχε μελετηθεί διεξοδικά. Το ερευνητικό πρόγραμμα προσπάθησε να μελετήσει την εγκατάσταση αξιοποιώντας ιστορικά τεκμήρια, αταξινόμητα αρχεία, εφημερίδες της εποχής αλλά και προφορικές μαρτυρίες. Ταυτόχρονα συγκεντρώθηκαν από υπηρεσίες και εμπλεκόμενους φορείς μεγάλος αριθμός τοπογραφικών διαγραμμάτων και αποσπασμάτων χαρτών τα οποία, μετά την ψηφιοποίηση και ομοιογενοποίησή τους, τοποθετήθηκαν σε ενιαίο υπόβαθρο δίνοντας τη δυνατότητα της πληρέστερης εποπτείας και κατανόησης της αστικής γεωγραφίας της εγκατάστασης.

Όλα τα παραπάνω έδωσαν τη δυνατότητα μιας νέας αφήγησης της ιστορίας της αστικής προσφυγικής εγκατάστασης στον Πειραιά καθώς και του εντοπισμού και ανάδειξης σημείων ενδιαφέροντος απο πολεοδομικής και ιστορικής πλευράς. Το συγκεντρωμένο υλικό μετά από περαιτέρω επεξεργασία και εμβάθυνση της διαδικασίας οικιστικής εξέλιξης θα αποτελέσει τη βάση για τη δημιουργία του προσφυγικού άτλαντα της ευρύτερης περιοχής του Πειραιά.

Στόχευση της έρευνας

Τα πέτρινα διώροφα στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη, τα Γερμανικά στη Κοκκινιά, ο συνοικισμός του Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι, οι εργατικές πολυκατοικίες στη Δραπετσώνα αποτελούν όψεις της κοινωνικής κατοικίας, της προσφυγικής και εργατικής αποκατάστασης που επιλέχθηκε για να επιλυθεί το οικιστικό ζήτημα από τη Μικρασιατική καταστροφή έως το τέλος της δικτατορίας του 1967. Διαφορετικές μορφές εγκατάστασης που υλοποιήθηκαν από διαφορετικούς φορείς, διαφορετικά οικιστικά σχέδια που επιχείρησαν να συνδυάσουν τις ανάγκες κάθε εποχής και τις δυνατότητες κάθε περιοχής αποτυπώνονται στα παραπάνω οικιστικά μοντέλα. Περιορισμένες έρευνες, αποσπασματικές μελέτες, ανεξερεύνητα και αταξινόμητα αρχεία βρίσκονται πίσω από τις μεμονωμένες ιστορίες προσφυγικής και εργατικής αποκατάστασης. Οι ιστορίες των γειτονιών του Πειραιά, η ιστορία της κοινωνικής κατοικίας και της στεγαστικής πολιτικής του σύγχρονου ελληνικού Κράτους για περισσότερα από 50 χρόνια παραμένουν ανεξερεύνητα πεδία για τους ιστορικούς, τους κοινωνικούς επιστήμονες και τους πολεοδόμους.

Στόχος του ερευνητικού προγράμματος «Προσφυγικές γειτονιές του Πειραιά – Από την ανάδυση στην ανάδειξη της ιστορικής μνήμης» [1] που υλοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και τη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου με την χρηματοδότηση της Περιφέρειας Αττικής από τον Ιανουάριο του 2017 έως τον Απρίλιο του 2018 ήταν να αναπτυχθεί ένα πλαίσιο συντονισμένων δράσεων και ενεργειών εντός του οποίου επιμέρους έργα επιδίωκαν την ανάδυση της ιστορικής μνήμης του τόπου και των κατοίκων. Η μαζική έλευση νέου πληθυσμού σε μία περιοχή, οι όροι στέγασης και υποδοχής, το πλέγμα των σχέσεων με την κεντρική εξουσία, με τις τοπικές αρχές αλλά και με τους ήδη εγκατεστημένους, «παλαιούς» κατοίκους επέφεραν μια σειρά από επιπτώσεις για τις οποίες αναζητήθηκαν ad hoc και κατόπιν σταδιακά λύσεις ή παρέμειναν ως χρονίζοντα ανοικτά ζητήματα·

Η στεγαστική πολιτική του σύγχρονου ελληνικού Κράτους επιχείρησε να ανταποκριθεί στις ανάγκες του αστικού πληθυσμού που συνεχώς αυξανόταν και χρειαζόταν τη στήριξη και την ενίσχυση της Πολιτείας (Γκιζελή 1984: 135-137, League of Nations 1924-1930). Οι προσφυγικοί πληθυσμοί της Μικρασιατικής καταστροφής, οι εσωτερικοί μετανάστες και οι «βομβόπληκτοι» του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου αποτέλεσαν τις «ευπαθείς» κοινωνικές ομάδες που χρειάστηκαν την κρατική μέριμνα και τη συμβολή των αρμόδιων υπουργείων για την εξασφάλιση στέγης. Σταδιακά, τμήμα των προσφύγων του μικρασιατικού μετώπου εγκαταστάθηκε στους συνοικισμούς που δημιουργήθηκαν από το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων και το Υπουργείο Περιθάλψεως (μετέπειτα Υπ. Πρόνοιας) στις παρυφές του Πειραιά, σε ακατοίκητες και απομονωμένες περιοχές μακριά από τους υπάρχοντες οικιστικούς ιστούς. Την ίδια στιγμή, πρόσφυγες διέμεναν σε αυτοσχέδιες παράγκες και παραπήγματα που δημιούργησαν οι ίδιοι, σε εκτάσεις που αρχικά καταπάτησαν και στη συνέχεια απαλλοτρίωσε το Κράτος και στεγάστηκαν προσωρινά ή μόνιμα -ανάλογα με το οικιστικό πρόγραμμα που εφαρμόστηκε στη κάθε περιοχή (Λεοντίδου 1989: 205-2013, Καραδήμου-Γερολύμπου 2002: 64).

Παράλληλα με τους πρόσφυγες στον Πειραιά προστέθηκε μεγάλος αριθμός ανθρώπων που έφταναν από την ύπαιθρο αναζητώντας εργασία. Τμήμα αυτού του πληθυσμού ακολούθησε τον ίδιο τρόπο εγκατάστασης με τους πρόσφυγες στις περιοχές όπου βρήκε δουλειά. Στη βιομηχανική ζώνη του Πειραιά πλάι στα παραπήγματα των προσφύγων προστέθηκαν αυτά των εργατών-εσωτερικών μεταναστών. Κοινές πορείες και κοινά προβλήματα ένωσαν τους ανθρώπους αυτούς ανεξάρτητα από το τόπο καταγωγής τους και τις αιτίες που τους οδήγησαν στην εγκατάσταση στους συνοικισμούς πλάι στα εργοστάσια του Πειραιά. Οι βόμβες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου -συμμαχικές και εχθρικές- ισοπέδωσαν τα σπίτια τους, αφήνοντάς τους άστεγους για δεύτερη φορά. Η μεταπολεμική προσπάθεια αστικής ανασυγκρότησης του ελληνικού Κράτους επιχείρησε να επιλύσει τόσο τα χρόνια προβλήματα αστικής αποκατάστασης των προσφυγικών και μη πληθυσμών όσο και αυτά που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ένα εκτεταμένο πρόγραμμα αστικής αποκατάστασης ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1940 για να ολοκληρωθεί τα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια αλλάζοντας τον πολεοδομικό χάρτη της Αθήνας και του Πειραιά.

Η παρούσα έρευνα εστίασε στην αστική ανάπτυξη του Πειραιά ξεκινώντας από το πρώτο διάστημα μετά την εγκατάσταση των προσφύγων. Μελετάται το «είδος» και ο τρόπος της εγκατάστασης, η ύπαρξη ή μη μέριμνας και βοήθειας από τους αρμόδιους φορείς ενώ το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην αστική εξέλιξη των προσφυγικών συνοικισμών από τα πρώτα αυτοσχέδια παραπήγματα έως την υλοποίηση του κρατικού σχεδίου αστικής αποκατάστασης στα τέλη της δεκαετίας του 1960 (Χάρτης 1). Η έρευνα αναπτύχθηκε παράλληλα σε 3 επίπεδα δράσεων.

Χάρτης 1: Το σύνολο των προσφυγικών οικισμών στον Πειραιά

Πηγή: ΕΙΕ-ΕΜΠ, 2018

Εντοπισμός και καταγραφή αρχειακού υλικού

Στόχος ήταν ο εντοπισμός και η καταγραφή αρχειακού υλικού που συνδέεται με την προσφυγική εγκατάσταση από τον Σεπτέμβριο του 1922 έως το 1974. Αρχειακό υλικό αναζητήθηκε στους Δήμους Νίκαιας-Αγίου Ιωάννη Ρέντη, Κερατσινίου- Δραπετσώνας, Πειραιά, Κορυδαλλού και Περάματος.

Σε όλους τους Δήμους σώζονται ταξινομημένα και σε πολύ καλή κατάσταση το σύνολο των ληξιαρχικών βιβλίων αρχικά των Κοινοτήτων και στη συνέχεια των Δήμων από την χρονολογία ίδρυσης τους έως σήμερα. Στο Γραφείο του Δημοτολογίου, σώζονται επίσης τα βιβλία των Κοινοτήτων και Δήμων από την χρονολογία ίδρυσης τους έως σήμερα και το σύνολο των Μητρώου Αρρένων κάθε Δήμου. Το σύνολο των στοιχείων που περιέχουν τα κατάστιχα του Ληξιαρχείου, του Δημοτολογίου και του Μητρώου Αρρένων έχουν περαστεί σε ειδικό ηλεκτρονικό πρόγραμμα μηχανογράφησης για τις ανάγκες των υπηρεσιών του Δήμου.

Στους Δήμους Νίκαιας-Αγίου Ιωάννη Ρέντη και Κερατσινίου-Δραπετσώνας εντοπίστηκαν αποσπασματικά κατάστιχα πρακτικών και αποφάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου Νέας Κοκκινιάς -μετέπειτα Δήμου Νίκαιας-, της Δημαρχιακής Επιτροπής και της Διοικούσας Επιτροπής, από το 1934 έως το 1974 και του Δήμου Αγίου Γεωργίου -μετέπειτα Δήμου Κερατσινίου- από το 1934 έως το 1974 αντίστοιχα. Περιέχουν πληροφορίες για την διοικητική συγκρότηση του Δήμου, τις οικονομικές του λειτουργίες και την καθημερινότητα των ανθρώπων τις περιοχής, τη συνεχή προσπάθεια οικιστικής και επαγγελματικής αποκατάστασης των προσφύγων κατοίκων. Το αρχειακό αυτό υλικό μέχρι σήμερα δεν έχει μελετηθεί διεξοδικά. Στη Δημοτική Ενότητα Δραπετσώνας σώζεται ταξινομημένο και προσβάσιμο το σύνολο του Δημοτικού Αρχείου της περιόδου 1951-1980. Στους Δήμους Περάματος και Κορυδαλλού δεν εντοπίστηκε αρχειακό υλικό της περιόδου που ενδιαφέρει το ερευνητικό έργο. Στο Δήμο Πειραιά το αρχειακό υλικό φυλάσσεται αταξινόμητο στο Ιστορικό Αρχείο, χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα πρόσβασης σε αυτό.

Στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος έγινε συστηματική προσπάθεια να αποδελτιωθούν κατάλογοι αρχειακών συλλογών και να καταγραφούν οι διαθεσιμότητες που αναφέρονται στην διαμόρφωση των προσφυγικών γειτονιών και στην οργάνωση της καθημερινότητας των προσφύγων. Αρχειακό υλικό αναζητήθηκε και εντοπίστηκε στο Αρχείο της Εγκατάστασης του Κέντρου Μικρασιατικών Ερευνών, στο υπουργείο Εξωτερικών, στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας και στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο. Τέλος πραγματοποιήθηκε καταλογογράφηση στο αρχείο των μητρώων δικαιούχων στεγαστικής αποκατάστασης και των κτηματολογίων της Περιφέρειας Αττικής. Στόχος ήταν να ταξινομηθεί ανά δήμο το σύνολο των μητρώων, των κτηματολογικών και εκτιμητικών πινάκων, των κτηματολογίων και των ευρετηρίων που διαθέτει η Διεύθυνση Κοινωνικής Μέριμνας της Περιφέρειας Αττικής. Το υλικό αποτελείται περίπου από 150 βιβλιοδετημένους τόμους κτηματολογικών καταλόγων και μητρώων και δεκάδες κτηματολογικούς και εκτιμητικούς πίνακες, όπου καταγράφονται το σύνολο των προσφυγικών οικοπέδων και κατοικιών που παραχωρήθηκαν σε πρόσφυγες δικαιούχους από το 1923 έως τα τέλη της δεκαετίας του 1980 κυρίως. Το υλικό αυτό περιέχει πολλαπλά χρήσιμα ιστορικά και πολεοδομικά στοιχεία και τεκμήρια, άγνωστα μέχρι σήμερα στην έρευνα.

Προφορική Ιστορία και ιστορικές περιηγήσεις

Στόχο αποτέλεσε η γνωριμία των συμμετεχόντων με την Τοπική Ιστορία της περιοχής τους, καθώς και η συγκρότηση ομάδων προφορικής ιστορίας από τους ενδιαφερόμενους πολίτες. Αντικείμενο των εισαγωγικών εβδομαδιαίων σεμιναρίων που διεξήχθησαν ήταν η εξέταση των ιστορικών καταβολών, της θεωρίας και της μεθοδολογίας του συγκεκριμένου κλάδου της ιστορικής επιστήμης, όπως και η εστίαση στην προσφυγική ιστορία της κάθε περιοχής και την ανάπτυξη του αστικού ιστού. Με την ολοκλήρωση του πρώτου κύκλου, συγκροτήθηκαν ομάδες, τα μέλη των οποίων επέλεξαν θεματικές και προχώρησαν στη διενέργεια προφορικών συνεντεύξεων και στη συγκέντρωση σχετικού συνοδευτικού υλικού από τους πληροφορητές τους.

Στόχος ήταν η δημιουργία ενός οπτικοακουστικού αρχείου προφορικών μαρτυριών, το οποίο παραχωρήθηκε στις δημοτικές βιβλιοθήκες. Βασική επιδίωξη ήταν η εμπλοκή του τοπικού πληθυσμού σε αυτήν την διαδικασία: η δημιουργία ενός ζωντανού και ανοιχτού αρχείου σχετικού με την προσφυγική ιστορία και ενός σημαντικού ερευνητικού εργαλείου που μπορεί να αποκαλύψει πτυχές της προσφυγικής εγκατάστασης και ζωής.

Το αντικείμενο σχολιασμού του παρόντος λήμματος είναι ο κοινωνικός χαρακτήρας του σχεδιασμού στην Αθήνα του 1833, το λεγόμενο ‘σχέδιο Κλεάνθους-Schaubert’. H κοινωνική διερεύνηση καλύπτει δύο πλευρές: τόσο τους συντάκτες του σχεδίου όσο και το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο αναφοράς. Ως προς τους συντάκτες, διατυπώνεται ένας αντίλογος σε σχέση με την επικρατούσα θεώρηση της εργασίας τους μέσα από στερεότυπα γεωμετρικά σχήματα τα οποία, επιβαλλόμενα στο χαρτί, δικαιολογούν τις σχεδιαστικές τους επιλογές (κυκλική ερμηνεία). Αντίθετα, υποστηρίζεται ότι η εργασία πεδίου που προηγήθηκε για την αποτύπωση της υπάρχουσας κατάστασης στην πόλη ‘αποκάλυψε’ σε αυτούς, μέσω των μηνυμάτων που μετέφεραν τα ίδια τα στοιχεία του κτισμένου χώρου, σημαντικές διαστάσεις του σχεδιασμού που έπρεπε να υπηρετήσουν. Ταυτόχρονα, οι εμπειρίες και τα βιώματα τόσο από την εκπαίδευση που απέκτησαν στο Βερολίνο όσο και από το γόνιμο ταξίδι τους στη Ρώμη, θεωρείται ότι συνέβαλαν στην ενίσχυση της κοινωνικής διάστασης της σχεδιαστικής τους πρότασης. Ως προς τη δεύτερη ενότητα, το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο αναφοράς, η αντίστιξη ανάμεσα σε αντιθετικές έννοιες όπως, κοινότητας και κοινωνίας, παράδοσης και σύγχρονης ζωής, δημόσιου και ιδιωτικού χώρου, υποστηρίζεται εδώ ότι υποδεικνύει τις πραγματικές αιτίες αντίδρασης στο σχέδιο που οδήγησαν στο διάδοχο σχέδιο του Leo von Klenze. Η επίκληση των θιγόμενων συμφερόντων ιδιοκτητών (αστικής) γης δεν είχε την πρωτεύουσα θέση που της αποδίδεται. Σε μια πόλη όπου ο θεσμός της Δημογεροντίας συνέχιζε, τo 1833, να είναι σε ισχύ, όπου οι αντιλήψεις για την οργάνωση του καθημερινού τρόπου ζωής είχαν ριζώσει σε βάθος πολλών χρόνων, η υπέρβαση αυτών των αντιθέσεων δεν συνιστούσε μια αυτόματη διαδικασία. Για τον ίδιο λόγο, πιθανότατα, το κίνημα της 3^ης Σεπτεμβρίου 1843 ενσωμάτωνε, πέρα από τις σαφείς πολιτικές, και παρόμοιες κοινωνικές διαστάσεις.

Εισαγωγή – οι γραπτές πηγές

Οι παλαιότερες προσεγγίσεις του πρώτου σχεδίου της Αθήνας διακατέχονταν από ρομαντικό, φιλολογικό χαρακτήρα ή είχαν συνταχθεί στα πλαίσια μιας περιηγητικής χρονογραφίας – οι εξαιρέσεις είναι ελάχιστες ( Σουρμελής 1862, Φιλαδελφεύς 1902, Μπίρης 1933, Καρούζου 1934, Johannes και Μπίρης 1939). Οι πρώτες συστηματικές αναφορές τοποθετούνται στην μετά τα μέσα του 20^ου αιώνα περίοδο. Tα σχετικά κείμενα είναι: P. Lavedan (1952), Ι. Τραυλός (1960), Κ. Μπίρης (1966), Αθήνα-Ευρωπαϊκή Υπόθεση (1985), T.Hall (1997), E.Bastea (2000), Αλ. Παπαγεωργίου-Βενετάς (1999, 2001), D.Karidis (2014), Υ. Tsiomis (2017). Ωστόσο, και σε αυτήν την κατηγορία προσεγγίσεων, η πλειονότητα των ιστοριογραφικών αναλύσεων κινείται στο δυσδιάκριτο όριο ανάμεσα στην ιστορία της αρχιτεκτονικής και την ιστορία της πόλης – ο ‘εγκυκλοπαιδισμός’ πρυτανεύει: τα πρόσωπα και οι χρονολογίες κυριαρχούν στο τοπίο της ανάλυσης και , έτσι, το modus operandi του σχεδίου απουσιάζει. Την ίδια στιγμή, το ίδιο το σχέδιο, απλώς περιγραφόμενο, αφήνεται να εννοηθεί ότι παρακολουθεί σχεδιαστικά στερεότυπα της εποχής του, μονότονα επαναλαμβανόμενα από τη μία δημοσίευση στην άλλη, ως αυτονόητα και παντοδύναμα εργαλεία σύνθεσης. Ίσως το πιο εντυπωσιακό είναι η ατροφική διάσταση της κοινωνικής ανάλυσης, κυρίως όσον αφορά την στενή οπτική μέσα από την οποία αναλύονται οι αντιδράσεις στην εφαρμογή εκείνου του σχεδίου.

Η ‘γεωμετρία’ του σχεδίου και η κοινωνική πραγματικότητα

Παρά τις επί μέρους διαφοροποιήσεις, οι προηγούμενες πηγές, στην πλειοψηφία τους, δείχνουν να συγκλίνουν στην έμφαση στα γεωμετρικά χαρακτηριστικά της πολεοδομικής σύνθεσης. Η ‘γεωμετρία’ της σύνθεσης, κατά κανόνα, αναδύεται μέσα από δύο ευδιάκριτα σχήματα (Εικόνα 1) – ένα ‘σχεδόν’ ισοσκελές, ‘σχεδόν’ ορθογώνιο τρίγωνο και ένα ‘σχεδόν’ τετράγωνο σχήμα (Αθήνα, Ευρωπαϊκή Υπόθεση : 93, Παπαγεωργίου-Βενετάς 2001: 67, Tsiomis 2017: 158). Ίσως όμως η ίδια αυτή ‘γεωμετρία’ μπορεί να διαβαστεί από άλλη οπτική, και να αποκαλύψει διαφορετικές συνιστώσες του σχεδίου.

Εικόνα 1: Το σχέδιο Κελάνθους-Schaubert (1833) και διαγραμματικές αναπαραστάσεις (Πηγή: ανασχεδίαση συγγραφέα: D.Karidis 2014, Fig. III. 2)

Ας θεωρήσουμε άξονες και όχι γεωμετρικά σχήματα τα πρωτουργά στοιχεία του σχεδιασμού. Δύο άξονες φαίνεται να εγγράφονται στην υπάρχουσα κατάσταση της προεπαναστατικής Αθήνας, (όσον αφορά την οικονομική ζωή και τις κοινωνικές συμβάσεις διαχείρισης του χώρου), την οποία αποτύπωσαν οι Κλεάνθης και Schaubert, πριν υποβάλλουν την πρότασή τους. Οι άξονες αυτοί αντιστοιχούν σε σημαντικές πύλες εισόδου στην πόλη από τον Μοριά, από την Ελευσίνα και τη Θήβα και από τα Μεσόγεια. Στη διασταύρωσή τους, οι ίδιοι άξονες συμπύκνωναν ένα σημαντικό τμήμα της πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής ζωής στην Αθήνα της όψιμης τουρκοκρατίας – την περιοχή του παζαριού. Ο κάθε άξονας οριζόταν από δύο τοπόσημα, επιλεγμένα ισότιμα από την αρχαιότητα και τους μεσαιωνικούς χρόνους.

Εικόνα 2: Η γέννεση της οδού Αιόλου (Πηγή: Λιθογραφία αγνώστου καλλιτέχνη, 1843, ιδιωτική συλλογή)

Ο άξονας βορρά-νότου (οδός Αιόλου) συνδέει το Ερέχθειο με το Ωρολόγιον του Κηρρύστου (Εικόνα 2). Ο άξονας ανατολή-δύση (οδός Ερμού) συνδέει την Καπνικαρέα με την εκκλησία των Αγίων Ασωμάτων. Η συγκεκριμένη επιλογή του άξονα βορρά-νότου εξηγεί και τον προσανατολισμό του σχεδίου ως προς την Ακρόπολη (απόκλιση από τον αστρονομικό βορρά κατά, περίπου, 15^ο). H απόκλιση αυτή έμενε ασχολίαστη στις ως τώρα αναλύσεις, ή εθεωρείτο ως συνέπεια διορθώσεων άλλων χαράξεων (Tsiomis 2017: 154). Ο άλλος άξονας, ανατολής-δύσης, σχεδιάστηκε έτσι ώστε να αποκλίνει λίγο από την ορθή γωνία στη συνάντησή του με τον προηγούμενο άξονα Β-Ν. Και αυτή η απόκλιση παρέμενε ασχολίαστη (Karidis, 107). H σχεδιαστική αυτή χειρονομία σχετίζεται με αντίστοιχες διαμορφώσεις του χώρου γύρω από τις δύο εκκλησίες, με βάση τις αρχές σχεδιασμού του ρομαντικού κλασικισμού και όχι μιας άκαμπτης μπαρόκ συμμετρίας (Εικόνα 3).

Εικόνα 3: Οι βασικοί άξονες σχεδίασης στο πρώτο σχέδιο, 1833 (Πηγή: συγγραφέας)

Στις υφιστάμενες αναλύσεις, τον πρωτεύοντα ρόλο του από βορρά προς νότον άξονα αναλάμβανε η οδός Αθηνάς, και όχι η οδός Αιόλου, όπως αναφέρθηκε. Αυτό γινόταν μάλλον γιατί η οπτική ’εγκλωβιζόταν’ στη λογική αναζήτησης της διχοτόμου της γωνίας κορυφής του τριγώνου για το οποίο κάναμε λόγο προηγουμένως. Επίσης, ένα από τα τοπόσημα που όριζαν την οδό Αθηνάς ήσαν τα Προπύλαια – επιλογή αυτόχρημα ατυχής [1].

Μια δεύτερη προσεκτική ανάγνωση της γεωμετρικής σύνθεσης στρέφει την προσοχή στην απόσταση που ορίζεται ανάμεσα στην οδό Αιόλου και την οδό Αθηνάς: αυτή δεν είναι άλλη από το μήκος της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, ενός κτίσματος της αρχαιότητας το οποίο, όπως και το Ωρολόγιον του Κυρρήστου, είχε τύχει ευρείας προβολής στις δημοσιεύσεις των παλαιών περιηγητικών κειμένων [2]. Δεν είναι σύμπτωση ότι η επιφάνεια της Βιβλιοθήκης του Αδριανού αντιστοιχεί στην επιφάνεια της συντριπτικής πλειοψηφίας των οικοδομικών τετραγώνων που εμφανίζονται στο πρώτο σχέδιο της Αθήνας . Δεδομένου ότι στο σχέδιο μιας πόλης το μέγεθος των οικοδομικών τετραγώνων είναι ίδιας σημασίας με τις σχεδιαστικές χειρονομίες που πλαισιώνουν την πολεοδομική σύνθεση, γίνεται αντιληπτή η σημασία αυτής της διαπίστωσης. Και μια πρόσθετη παρατήρηση: η θέση του δεύτερου παράλληλου προς την οδό Αθηνάς άξονα, προς τα δυτικά (που τελικά δεν διανοίχθηκε), σε ίση απόσταση από την οδό αυτή όπως και η οδός Αιόλου, εξηγεί το μήκος που επελέγη για να σχεδιαστεί το ορθογώνιο που αντιστοιχεί στην κάτοψη των Ανακτόρων! [3]

Απομένει η ερμηνεία της επιλογής των συντακτών του σχεδίου για την διέλευση του άξονα της οδού Ερμού μέσω της Καπνικαρέας. Η επιλογή δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι έγινε για «μυστηριώδεις λόγους» (Tsiomis 2017: 154) [4]. Είναι σκόπιμο να στρέψουμε την προσοχή μας στο ταξίδι που έκαναν οι Κλεάνθης και Schaubert αμέσως μετά το πέρας των σπουδών τους στην Baukademie [5]. Για τους δύο αυτούς αρχιτέκτονες η Ρώμη ήταν ένα ανοιχτό βιβλίο Ιστορίας της Πόλης, το πολύτιμο ερέθισμα ανάγνωσης της Αρχιτεκτονικής της Πόλης, και ο καθοριστικός διαμεσολαβητής ανάμεσα στην εκπαίδευση που είχε προσφέρει ο Karl Friedrich Schinkel και την μετέπειτα επαγγελματική ενασχόλησή τους. Πράγματι, η Ρώμη ήταν η ‘μήτρα’ εμβληματικών αστικών παρεμβάσεων οι οποίες είχαν ενταθεί την εποχή του Πάπα Σίξτου Ε’, στα τέλη του 16^ου αιώνα (Gutkind 1969: 166). Νέοι άξονες κίνησης και οβελίσκοι είχαν αρθρώσει δυναμικά τον κτισμένο χώρο και είχαν προσανατολίσει με ασφάλεια τον επισκέπτη προς και γύρω από τα κτίρια/μνημεία, μέσω μιας «σαφώς οργανωμένης διαδοχής από σκοπούμενες αρχιτεκτονικές εντυπώσεις» και όχι «μέσω μιας σειράς από τυφλές θεάσεις σκορπισμένων κατοικιών, εκκλησιών, και ασαφούς τοπίου» (Bacon 1974: 136). Η θέση της Santa Maria Maggiore επάνω στην Strada Felicia, η αποθέωση του μπαρόκ σχεδιασμού (Rasmussen 1969: 50), δεν πρέπει να πέρασε απαρατήρητη.Θα μπορούσε να θεωρηθεί αρχετυπική έκφραση ως προς την μετέπειτα επιλογή της θέσης της Καπνικαρέας επάνω στον άξονα της οδού Ερμού.

Η Ρώμη, ωστόσο, υποδείκνυε και μία δεύτερη πρόκληση ανάγνωσης του αστικού χώρου: το Trivium της Piazza del Popolo. Την εποχή της επίσκεψης στη Ρώμη (1828) είχαν μόλις ολοκληρωθεί εκεί οι παρεμβάσεις του Giuseppe Valadier (Bacon 1974: 155, 157). Οι παρεμβάσεις αυτές περιλάμβαναν ημικυκλικές διατάξεις δεξιά και αριστερά από τον οβελίσκο στο κέντρο της πλατείας, τη σύνδεση της τελευταίας με τους κήπους του Pincio ανατολικά, και την κίνηση δυτικά, προς τον Τίβερη. Ιδού λοιπόν άλλη μία αρχετυπική έκφραση που ανακλήθηκε λίγα χρόνια αργότερα, από τους ίδιους αρχιτέκτονες, για να πλαισιώσει το πρώτο σχέδιο της Αθήνας: το ‘Αθηναϊκό’ Trivium, με τα Ανάκτορα στην κορυφή και τους ακτινικούς άξονες προς το Στάδιο, την Ακρόπολη και τον Πειραιά [6]. Μέσα από αυτό τον συλλογισμό, φαίνεται ότι ήταν μάλλον άστοχη η (εύκολη) αναζήτηση προτύπων στην Καρλσρούη (Tsiomis 2017: 159) ή στις Βερσαλλίες και στην Αγία Πετρούπολη (Παγεωργίου-Βενετάς 1999: 266-267).

Το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο του πρώτου σχεδίου επανεξετάζεται

Ο αυτοκράτορας Φραγκίσκος-Ιωσήφ, με αφορμή τις πολεοδομικές παρεμβάσεις στη Βιέννη και τη Βουδαπέστη των μέσων του 19^ου αιώνα, είχε σημειώσει στόχους παρέμβασης: Erweiterung, Regulierung, Verschönerung (Επέκταση, Ρύθμιση, Ωραιοποίηση). Το σχέδιο της Αθήνας του 1833, συμπύκνωνε τις ίδιες αυτές προθέσεις και, από αυτήν την άποψη, οι υφιστάμενες αναλύσεις αυτού του σχεδίου καλύπτουν αυτήν την συγκεκριμένη διάσταση σχεδιασμού. Υπάρχουν, εν τούτοις, περιοχές ανάλυσης που διέλαθαν της προσοχής, ή, που εγκλωβισμένες στη ‘μαγεία της γεωμετρίας’ έχασαν τη ‘μαγεία της ερμηνείας’. Τα σχόλια που ακολουθούν υπερβαίνουν τις προηγούμενες αγκυλώσεις. Η αρχή γίνεται από το τέλος, από την απόρριψη δηλαδή του σχεδίου – λίγο καιρό μετά την αρχική του έγκριση – και την εισαγωγή του διαδόχου σχήματος του Leo von Klenze.

Στη μεγάλη πλειοψηφία των υφιστάμενων αναλύσεων, οι αιτίες απόρριψης του σχεδίου επικεντρώνονται σε συγκρουόμενα κτηματικά συμφέροντα. Οι λίγες συστηματικές αναφορές στην κοινωνική και πολιτική διάσταση του σχεδιασμού επισκιάζονται από ό,τι θεωρείται ως «πολιτισμική παράδοση της σχέσης της νεοελληνικής κοινωνίας με την έγγειο ιδιοκτησία» (Μονιούδη-Γαβαλά 2017: 17).

Η διαδικασία εφαρμογής του πρώτου σχεδίου ήταν αναγκαστικά συσχετισμένη με την υπέρβαση δύο αντιθέσεων – από τη μια ανάμεσα στην ‘κοινότητα’ και την ‘κοινωνία’, που αποδίδουν οι όροι του F.Tönnies Gemeinschaft και Gesellschaft (Bottomore 1972: 39), και από την άλλη ανάμεσα στην ‘παράδοση’ και το ‘σύγχρονο’. Και οι δύο αντιθέσεις ενσωματώνονται στη μετάβαση από την προ-καπιταλιστική περίοδο στη ‘σύγχρονη’ εποχή (Karidis 2014: 245). Το 1833, το σύστημα τοπικής κυβέρνησης από δημογέροντες, το οποίο ήταν σε ισχύ τα χρόνια της τουρκοκρατίας, επιβίωνε ακόμη (Γέροντας 1964: 13). Η διαδοχή από τη βασική μονάδα της μικρής κοινότητας της εκκλησιαστικής ενορίας στην έννοια του ‘ατομικού’, η οποία υπακούει στους κανόνες της κοινωνικής οργάνωσης ενός σύγχρονου κράτους, δεν μπορούσε να γίνει ‘αυτόματα’. Η εγκατάλειψη παλαιότερων, διαμορφωμένων σε βάθος πολλών χρόνων, κοινωνικών και νοητικών συμπεριφορών σήμαινε, ταυτόχρονα, την καταστροφή μιας οργανικής κοινωνικής συνοχής (Εικόνα 4). Ακόμα και με τα αυστηρότερα των διαταγμάτων ενός νέου Δικαίου ήταν χίμαιρα να πιστεύεται ότι μπορούσε να ολοκληρωθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα το πέρασμα από τις μεσαιωνικές γειτονιές και την ‘ενότητα στην ποικιλία’ που αυτές ενσωμάτωναν, στο περιβάλλον της πόλης των αρχών του 19^ου αιώνα, το οποίο είχε συλληφθεί στη βάση μιας θεατρικής maniera grande. Στο κέλυφος που επρόκειτο να δημιουργηθεί, η άρθρωση του χώρου γινόταν με ένα νέο αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό λεξιλόγιο.

Το καθεστώς της «4^ης Αυγούστου» του Ι. Μεταξά, που κατέλαβε την εξουσία το 1936, είχε την αίσθηση ότι ένας γενικευμένος πόλεμος στην Ευρώπη αποτελούσε σοβαρό ενδεχόμενο. Παράλληλα, αντιλαμβανόταν ότι το πολεμικό αεροπλάνο θα ήταν το μέσο που θα κυριαρχούσε στα μελλοντικά πεδία των μαχών και ότι οι βομβαρδισμοί του αστικού ιστού (με υπολογίσιμες απώλειες σε αμάχους) ήταν κάτι το ιδιαίτερα πιθανό (Εθνική Ένωσις Αεροχημικής Προστασίας 1936).

Υπό αυτόν τον κίνδυνο, το καθεστώς Μεταξά προχώρησε στην εκπόνηση και υλοποίηση ενός εκτεταμένου προγράμματος Πολιτικής Προστασίας (Βλάσσης 2013). Κύρια συνιστώσα αυτού του προγράμματος, ήταν η κατασκευή όσο το δυνατόν περισσότερων υπόγειων αντιαεροπορικών καταφυγίων. Η φύση αλλά και το μέγεθος των καταφυγίων, διέφερε κατά περίπτωση: από απλές στοές μερικών μέτρων ή θαλάμους λίγων τετραγωνικών, μέχρι οργανωμένα καταφύγια εκατοντάδων τετραγωνικών μέτρων, με χώρους υγιεινής, δεξαμενές νερού, με πλήθος θαλάμων και βοηθητικούς χώρους (Κυρίμης 2017).

Εικόνα 1: Υποδειγματικό καταφύγιο με χώρο υγιεινής και αυτόνομη υδατοδεξαμενή

Η υποχρεωτική κατασκευή καταφυγίων θεσμοθετήθηκε με Αναγκαστικούς Νόμους  (Πετράκη 2014) σε δημόσιους χώρους και νευραλγικές υποδομές (κυβερνητικά κτήρια, λιμάνια, σταθμούς, βιομηχανίες, διυλιστήρια και αλλού).

Εικόνα 2: Κάτοψη καταφυγίου σε διυλιστήριο

Παράλληλα, επιβλήθηκε η κατασκευή καταφυγίου, σε κάθε νεοανεγειρόμενη οικοδομή, τριών ορόφων και άνω (του ισογείου συμπεριλαμβανομένου). Ουσιαστικά, η υποβολή σχεδίου καταφυγίου στην Αεράμυνα και η έγκρισή του, αποτελούσε προϋπόθεση για την έκδοση οικοδομικής άδειας οποιουδήποτε κτηρίου (ΓΕΣ/ΔΙΣ Φάκελος 766/Β/11).

Εικόνα 3: Καταφύγιο σε πολυκατοικία στο Κολωνάκι

Παρά την παραπάνω δέσμη μέτρων, τα καταφύγια που κατασκευάστηκαν δεν επαρκούσαν για την προστασία του συνόλου των κατοίκων της Αττικής. Έτσι, πολλοί υφιστάμενοι χώροι (υπόγεια κτηρίων, μεταλλευτικές στοές, σπηλαιώματα, αρχαία λατομεία, κ.α.) ενισχύθηκαν δομικά και διασκευάστηκαν σε καταφύγια.

Εικόνα 4: Λαξευμένη στοά σε βράχο που χρησιμοποιήθηκε ως καταφύγιο

Σύμφωνα με τον Στρατάρχη Παπάγο, κατά την περίοδο 1936-40, κατασκευάστηκαν στην Αττική 400 δημόσια καταφύγια, ικανά να προστατεύσουν σχεδόν 40.000 άτομα (Παπάγος 1997). Παράλληλα, κατασκευάστηκαν τουλάχιστον 5.000 ιδιωτικά καταφύγια, προστατεύοντας αρκετές δεκάδες χιλιάδες πολιτών. Με μια μικρή δόση υπερβολής, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι την υπο εξέταση περίοδο, κατασκευάστηκε «μια πόλη κάτω από την πόλη».

Εικόνα 5: Μισοπλημυρισμένο καταφύγιο κάτω από εργοστάσιο

Από κατασκευαστικής πλευράς, τα καταφύγια διέπονταν από ένα ιδιαίτερα αυστηρό κανονιστικό πλαίσιο («Τεχνικαί Οδηγίαι δια την μελέτην…» 1941). Ο αρμόδιος κρατικός φορέας ήταν η Α.Δ.Α.Α. (Ανωτάτη Διοίκηση Αντιαεροπορικής Αμύνης) η οποία στελεχωνόταν τόσο από στρατιωτικό (κατά κύριο λόγο αξιωματικούς του Μηχανικού) όσο και από πολιτικό προσωπικό (καθηγητές του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και Πολιτικούς Μηχανικούς). Οι κανονισμοί (και οι συχνές αναθεωρήσεις τους) αφορούσαν όλες τις πτυχές ενός καταφυγίου: το πάχος των τοιχωμάτων, τα δομικά υλικά, τις διαστάσεις, τη φύση των επιμέρους χώρων, τη διαρρύθμιση, κ.ά.

Εικόνα 6: Υπόγεια στοά καταφυγίου

Κάθε καταφύγιο έπρεπε υποχρεωτικά να διαθέτει έξοδο κινδύνου σε εκ διαμέτρου αντίθετη πλευρά από την κύρια είσοδο. Μέσω της εξόδου κινδύνου –και συνήθως ανοίγοντας μια μεταλλική καταπακτή στην οροφή– ήταν δυνατή η ασφαλής διαφυγή προς τον πλησιέστερο εξωτερικό χώρο.

Εικόνα 7: Τυπική έξοδος κινδύνου σε καταφύγιο

Ένα άλλο χαρακτηριστικό των καταφυγίων της εποχής ήταν οι βαριές θωρακισμένες πόρτες, οι οποίες σφράγιζαν το καταφύγιο αεροστεγώς και υδατοστεγώς. Όπως για το ίδιο το καταφύγιο, έτσι και για τις πόρτες του, υπήρχε ένα αυστηρό πλαίσιο προδιαγραφών (διαστάσεις θυρών, πυκνότητες μετάλλων, κ.ά.). Αυτό το πλαίσιο οριζόταν από την Επιτροπή Ελέγχου Διαφραγμάτων Καταφυγίων (ΕΕΔΚ) και αποτελούσε ουσιαστικά απόδοση στα ελληνικά των αντίστοιχων γερμανικών προδιαγραφών.

Εικόνα 8: Θωρακισμένη πόρτα βαρέως τύπου

To πρόβλημα με την αυστηρότητα των προδιαγραφών αυτών ήταν ότι μέχρι το 1938 δεν υπήρχε στην Ελλάδα κάποια βιομηχανία ή βιοτεχνία ικανή να παράξει θωρακισμένες πόρτες τόσο υψηλών προδιαγραφών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την εισαγωγή θυρών από τη Γερμανία. Η πρακτική αυτή, οδήγησε στο ιστορικό οξύμωρο η χώρα που προμήθευε την Ελλάδα με μέσα προστασίας, να της επιτεθεί λίγα χρόνια αργότερα.

Εικόνα 9: Θωρακισμένη πόρτα γερμανικής κατασκευής, σε καταφύγιο στο Σύνταγμα

Μέσα σε ένα καταφύγιο, κάθε άτομο προβλεπόταν να διαθέτει εμβαδόν 0,8 τετραγωνικών μέτρων και όγκο 3 κυβικών μέτρων. Αυτός ο χώρος/όγκος επέτρεπε τη διαμονή στο καταφύγιο για 3 ώρες, υπό την προϋπόθεση πλήρους ακινησίας. Σε περίπτωση που σε ένα καταφύγιο χρειαζόταν η εκτέλεση εργασίας, ή ο χώρος δεν επαρκούσε για όλους, ήταν επιτακτική η ύπαρξη εγκατάστασης μηχανικού εξαερισμού.

Εικόνα 10: Κατάβαση στη σκοτεινή στοά ενός καταφυγίου του 1938

Η είσοδος σε ένα καταφύγιο ήταν σύνθετη διαδικασία: όλοι έμπαιναν αρχικά στον προθάλαμο (στον «αεριοφράκτη» , όπως αποκαλείτο επισήμως). Από εκεί, οι υγιείς μπορούσαν να περάσουν απευθείας σε έναν από τους κεντρικούς θαλάμους. Αντιθέτως, οι «αεριόπληκτοι» (δηλαδή όσοι είχαν τυχόν προσβληθεί από χημικά αέρια) έπρεπε πρώτα να περάσουν από ειδικό θάλαμο απολύμανσης πριν τους επιτραπεί η είσοδος στα ενδότερα του καταφυγίου.

Εικόνα 11: Η κεντρική στοά ενός καταφυγίου σε παραγωγική μονάδα της Ηλεκτρικής Εταιρίας

Στόχος αυτού του λήμματος είναι να χαρτογραφήσει τις βασικότερες υπηρεσίες στεγαστικής και κοινωνικής υποστήριξης των αστέγων στην Αθήνα. Η πρωτεύουσα της χώρας φαίνεται να επωμίζεται το κύριο βάρος αυτού του κοινωνικού προβλήματος (Δημουλάς, κ.α. 2018: 5). Επιγραμματικά, στη διεθνή βιβλιογραφία θα μπορούσαν να διακριθούν τέσσερις διαφορετικές μορφές στεγαστικής υποστήριξης που εστιάζουν σε διαφορετικά χρονικά σημεία εμφάνισης του φαινομένου της αστεγίας. Πρόκειται για τις υπηρεσίες πρόληψης της έλλειψης στέγης, τις υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης, τις υπηρεσίες μεταβατικής φιλοξενίας και τις υπηρεσίες στεγαστικής και κοινωνικής ένταξης (Kourachanis, 2015: 114). Οι κοινωνικές πολιτικές για τους άστεγους στην Ελλάδα διαχρονικά χαρακτηρίστηκαν από υπολειμματικότητα, αποσπασματικότητα, ασυνέχεια, απουσία κεντρικά ελεγχόμενου συντονισμού, καθώς και από κυριαρχία ενός διαχειριστικού πνεύματος φιλανθρωπίας (Arapoglou, 2004). Οι υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης κυριαρχούσαν ως μορφή κοινωνικής υποστήριξης σ’ αυτό το κοινωνικά ανεπαρκές πλαίσιο (Κουραχάνης, 2017).

Κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης μια σειρά δυσμενών εξελίξεων [βλ. Arapoglou and Gounis, (2017), Κουραχάνης, (2017)], προσφέρουν ισχυρές υποψίες ότι τα σημερινά δεδομένα του προβλήματος επιδεινώνονται σημαντικά [1]. Κάτι που αντανακλάται πρωτίστως στην περίπτωση της Αθήνας (Arapoglou and Gounis, 2015). Η κατάσταση αυτή καθιστά, πλέον, επιτακτική την ανάληψη διευρυμένων δράσεων για την αντιμετώπιση τους.

Σε αντίθεση με αυτή την αναγκαιότητα, η επιδείνωση των κοινωνικών προβλημάτων την τελευταία οκταετία συμπορεύεται με εκτεταμένες περικοπές στο σύστημα κοινωνικής προστασίας, εξαιτίας των πολιτικών λιτότητας. Αποτέλεσμα αυτής της συνθήκης είναι μια εγγενής αντίφαση: τη στιγμή που υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις για αύξηση των αστέγων, οι κοινωνικές πολιτικές αποδυναμώνονται ή στρατολογούνται προς έναν προσανατολισμό αποκλειστικής διαχείρισης των δημόσια ορατών φαινομένων (Κουραχάνης, 2017).

Πιο συγκεκριμένα, το προ κρίσης ισχνό πλαίσιο προληπτικών πολιτικών έγινε ασθενέστερο. Επίσης, οι πολιτικές μεταβατικής φιλοξενίας χαρακτηρίζονται από ένα απαρχαιωμένο και ποσοτικά ανεπαρκές σύνολο κοινωνικών ξενώνων. Σύνολο, το οποίο δεν συνδέεται αποτελεσματικά με άλλες κοινωνικές υπηρεσίες. Συγκροτημένο φάσμα πολιτικών κοινωνικής ένταξης εξακολουθεί να μην υπάρχει. Αυτό συμβαίνει σε μια περίοδο που ευρύτερα οι πολιτικές κοινωνικής ένταξης απορρυθμίζονται. Μοναδικό σημείο που παρατηρείται μια ορισμένη κινητικότητα είναι εκείνο της επείγουσας διαχείρισης του προβλήματος. Πρόκειται για τις αποκαλούμενες «υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης». Η κρίση λοιπόν παγιώνει ένα υπολειμματικό μοντέλο κοινωνικής παρέμβασης με επίκεντρο τη διαχείριση της έκτακτης ανάγκης. Αυτό, στη συνήθη μορφή του, εκπληρώνεται με χρηματοδότηση από ευρωπαϊκούς πόρους ή την ιδιωτική πρωτοβουλία και με όχημα υλοποίησης την κοινωνία των πολιτών. Η κεντρική κυβέρνηση αρκείται στο συντονισμό ή την εποπτεία αυτών των δράσεων (Κουραχάνης, 2018).

Το κέντρο βάρους των παραπάνω κοινωνικών υπηρεσιών συγκεντρώνεται στην πρωτεύουσα της χώρας μας. Η πόλη της Αθήνας περιλαμβάνει το μεγαλύτερο φάσμα των δομών στεγαστικής υποστήριξης. Παρακάτω, αναφέρονται τα βασικότερα χαρακτηριστικά των κοινωνικών πολιτικών για τους άστεγους την περίοδο της οικονομικής κρίσης και πως αυτά ενσαρκώνονται στις δράσεις που εκτυλίσσονται στην πόλη της Αθήνας. Ένας συγκεντρωτικός πίνακας ταξινομημένος αναλόγως των κοινωνικών υπηρεσιών που προσφέρονται για τους άστεγους στην Αθήνα παρατίθεται στο τέλος του κειμένου.

Κοινωνική Πολιτική και Υπηρεσίες Πρόληψης της Έλλειψης Στέγης στην Αθήνα

Οι πολιτικές πρόληψης του προβλήματος αναφέρονται σε παρεμβάσεις που αποσκοπούν στην αποτροπή της απώλειας στέγης. Τέτοιου είδους μέτρα μπορεί να είναι στεγαστικά επιδόματα ή προγράμματα για την καταπολέμηση της ενεργειακής πενίας (επιδότηση λογαριασμών ρεύματος και θέρμανσης). Στην κατηγορία αυτή συμπεριλαμβάνονται επίσης υπηρεσίες κοινωνικής υποστήριξης και ενδυνάμωσης όσων βιώνουν στεγαστική επισφάλεια σε συνδυασμό με την παραμονή τους στην κατοικία. Ακόμη, σε αυτό το στάδιο συγκαταλέγονται υπηρεσίες διαμεσολάβησης για την αποτροπή των εξώσεων ή η ύπαρξη ενός πλαισίου θεσμικής προστασίας της πρώτης κατοικίας από τους πλειστηριασμούς ακινήτων.

Στην Ελλάδα, οι πολιτικές πρόληψης της απώλειας στέγης δεν φαίνεται να προσφέρουν ένα πλαίσιο κοινωνικής προστασίας ανάλογο του σημερινού μεγέθους του προβλήματος. Εξαίρεση σε αυτό το ισχνό τοπίο πολιτικών πρόληψης αποτέλεσε το πρόγραμμα ‘Στέγαση και Επανένταξη’(βλ. σχετικά Kourachanis, 2017, Δημουλάς, κ.α. 2017). Στους ωφελούμενους αυτού του προγράμματος συμπεριλήφθηκαν και τα υπό έξωση νοικοκυριά.

Σε αντίθεση με αυτό, η κυρίαρχη τάση στα χρόνια της κρίσης είναι φορείς προστασίας και προαγωγής της εργατικής κατοικίας να καταργούνται. Επίσης, τα όποια νομοθετικά εγχειρήματα αποσκοπούσαν στην προστασία της στέγης αυστηροποιούνται. Η κατάργηση του ΟΕΚ (Ν. 4046/2012), για τη μείωση των βαρών οικονομικού χαρακτήρα των εργοδοτών, είναι βέβαιο πως συρρικνώνει και τις προοπτικές διατήρησης αξιοπρεπών συνθηκών στεγαστικής διαβίωσης των χαμηλότερων κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων. Επιπρόσθετα, η μοναδική πρωτοβουλία προστασίας ιδιοκτητών ακινήτων θα μπορούσε να θεωρηθεί ο Ν. 3869/2010, γνωστός και ως «Νόμος Κατσέλη». Η πρόσφατη αναθεώρηση του πλαισίου εφαρμογής του «Νόμου Κατσέλη» είναι πιθανό να έχει αντίκτυπο στα φαινόμενα έλλειψης στέγης.

Στην Αθήνα, τα εγχειρήματα πολιτικών πρόληψης της έλλειψης στέγης είναι λιγοστά. Μερικά από τα κυριότερα είναι το Πρόγραμμα Κοινωνικής Κατοικίας του Δήμου Αθηναίων και το Πρόγραμμα «Συν στο Πλην» της ΜΚΟ Praksis. Το Πρόγραμμα Κοινωνικής Κατοικίας του Δήμου Αθηναίων, με την υποστήριξη του ιδρύματος Χατζηκώστα, προφέρει υπηρεσίες στέγασης σε κατοίκους της Αθήνας που αντιμετωπίζουν προβλήματα στέγασης. Στόχος του προγράμματος είναι η φιλοξενία σε κατάλληλα διαμερίσματα οικογενειών με παιδιά, ηλικιωμένων, εγκύων και γενικότερα ατόμων που είναι άστεγα ή κινδυνεύουν άμεσα να μείνουν άστεγα. Το «Συν στο Πλην», με την υποστήριξη του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, εστιάζει στην παροχή οικονομικής και συμβουλευτικής υποστήριξης σε άτομα και οικογένειες που πλήττονται ή κινδυνεύουν από απώλεια στέγης. Άμεσος στόχος του προγράμματος είναι η διατήρηση της οικονομικής και στεγαστικής αυτονομίας της κάθε οικογένειας.

Κοινωνική Πολιτική και Υπηρεσίες Έκτακτης Ανάγκης για τους Άστεγους στην Αθήνα

Οι υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης απευθύνονται σε ανθρώπους που αδυνατούν να καλύψουν τις άμεσες βιοτικές και στεγαστικές τους ανάγκες. Γι’ αυτό στις υπηρεσίες αυτές απαιτούνται άμεσα διοικητικά αντανακλαστικά, καθώς και ένα καλό δίκτυο συντονισμού και συμπληρωματικότητας μεταξύ των φορέων υλοποίησης. Οι πολιτικές λιτότητας που εφαρμόζονται τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη ευνοούν την ανάπτυξη υπηρεσιών με αυτά τα χαρακτηριστικά.

Τέτοιου είδους δράσεις μπορεί να είναι παραδοσιακές μορφές προστασίας, όπως τα υπνωτήρια. Επίσης στη σύγχρονη πραγματικότητα παρατηρείται η ανάπτυξη των κέντρων ημέρας αστέγων. Τα κέντρα αυτά αποτελούν για τους άστεγους ένα σημαντικό σημείο πρόσβασης σε παροχές σε είδος όπως τρόφιμα, ένδυση, φάρμακα, είδη ατομικής υγιεινής, κουβέρτες, κ.α. Τέλος, σε αυτές τις υπηρεσίες συμπεριλαμβάνονται και παραδοσιακές πρακτικές θρησκευτικών και φιλανθρωπικών φορέων για τους απόρους, όπως τα κοινωνικά συσσίτια.

Χάρτης 1: Οι κυριότερες Υπηρεσίες και Δομές Στεγαστικής Υποστήριξης στην Αθήνα

Στην Ελλάδα, η μεγαλύτερη κινητικότητα για την υποστήριξη των αστέγων στα χρόνια της κρίσης παρατηρείται στις υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης. Οι υπηρεσίες αυτές πρωτίστως απευθύνονται στον πληθυσμό αστέγων που έχει απωλέσει την κατοικία τους. Επικεντρώνονται, δηλαδή, στην αντιμετώπιση των πιο ακραίων και δημόσια ορατών φαινομένων έλλειψης στέγης (π.χ. άστεγοι που ζουν στο δρόμο). Γίνεται αντιληπτό ότι οι υπηρεσίες αυτές αποσκοπούν στην κάλυψη των βασικότερων ανθρωπίνων αναγκών. Η εκπλήρωση τέτοιου είδους παροχών συντελείται κυρίως από την Κοινωνία των Πολιτών. Οι οικονομικοί πόροι των δράσεων προέρχονται από κοινοτικά κονδύλια, από εθελοντική συνεισφορά πολιτών ή φιλανθρωπικών ιδρυμάτων ή από χορηγίες ιδιωτικών επιχειρήσεων. Ακόμη και σε περιπτώσεις που ο σχεδιασμός ή η οργάνωση τέτοιου είδους δομών επαφίεται στους Δήμους, η υλοποίηση των πολιτικών ανατίθεται συνήθως σε ΜΚΟ.

Η πανδημική γρίπη Α(H1N1) του 2009, η οποία εντοπίστηκε αρχικά στο Μεξικό και διαδόθηκε ραγδαία σε όλη την υφήλιο, ταξινομείται στις πανδημίες με την πιο γρήγορη εξάπλωση στην σύγχρονη ανθρώπινη ιστορία. Στις 10 Αυγούστου του 2010, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) ανακοίνωσε πως ο ιός Η1Ν1 ολοκλήρωσε τον κύκλο του και η πανδημία έχει πλέον τυπικά ολοκληρωθεί (WHO, 2009). Στον Ελλαδικό χώρο, το πρώτο κρούσμα γρίπης Α(H1N1) σημειώθηκε στις 18 Μαΐου 2009. Πρόκειται για έναν ασθενή ηλικίας 19 ετών, ο οποίος είχε επιστρέψει δύο ημέρες νωρίτερα από την Νέα Υόρκη (Panagiotopoulos et al. 2009).

O Glezen (1996) συγκρίνει τις πανδημίες Η1Ν1 των ετών 1892, 1918, 1936, 1957 ανά ηλικία και καταλήγει, από την ανασκόπηση των ειδικών ποσοστών προσβολής κατά ηλικία, ότι τα παιδιά σχολικής ηλικίας κατά κανόνα έχουν τα υψηλότερα ποσοστά προσβολής κατά την διάρκεια πανδημικών (και inter πανδημικών) περιόδων. Επιπλέον, τα παιδιά διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην διάδοση του ιού στον γενικό πληθυσμό εξ αιτίας της συγκέντρωσής του στο σχολικό περιβάλλον και στη μη σχολαστική πρόληψη όπως το πλύσιμο των χεριών με σαπούνι και το στέγνωμα με καθαρό χαρτί ή αέρα.

Στην παρούσα εργασία, πραγματοποιείται για πρώτη φορά στον Ελλαδικό χώρο, η χαρτογράφηση των σχολικών απουσιών της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης στην Αττική σε επίπεδο ΟΤΑ Καποδίστρια. Θεωρούμε ότι οι σχολικές απουσίες συνδέονται άμεσα με την εξάπλωση της επιδημίας της γρίπης H1N1. Η ανάλυση έγινε σε εβδομαδιαία δεδομένα για το χρονικό διάστημα από τις 13/10 έως τις 17/12 του έτους 2009.

Πραγματοποιήθηκε ανάλυση χωρικής αυτοσυσχέτισης με τον υπολογισμό ολικών και τοπικών δεικτών Moran’s I για τις 10 εβδομάδες μελέτης. Οι τοπικοί δείκτες Moran’s I ταξινομήθηκαν και παρουσιάζονται με τη μορφή χαρτών χωρικών προτύπων, στους οποίους αναδεικνύονται περιοχές όπου παρατηρείται έξαρση του φαινομένου. Οι χάρτες αυτοί αναδεικνύουν την ύπαρξη χωρικής αυτοσυσχέτισης στις τρεις πιο κρίσιμες εβδομάδες ανάλυσης του φαινομένου, όπως θα δούμε παρακάτω. Ακολούθως, το διάγραμμα μέσων τιμών μαθητικών απουσιών, οπτικοποιεί τόσο την εξέλιξη του φαινομένου όσο και τον αντίστοιχο έλεγχο στατιστικής σημαντικότητας διαφοράς των μέσων τιμών.

Ο εντοπισμός δήμων με υψηλό ποσοστό απουσιών μπορεί να βοηθήσει στην ενημερωμένη λήψη αποφάσεων των υπεύθυνων άσκησης πολιτικής πρόληψης υγείας (Υπουργείο Υγείας, ΚΕΕΛΠΝΟ, Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση). Παρόλο που η ανάλυση αφορά δεδομένα του 2009, τα οποία συλλέχθηκαν για αυτόν τον σκοπό, τα κρούσματα της γρίπης Α συνεχίζονται κάθε χρόνο στην Ελλάδα, καθιστώντας την ανάλυση αυτή επίκαιρη. Ως εκ τούτου, η συνολική διαχείριση των κρουσμάτων και θανάτων λόγω της γρίπης Η1Ν1 ανά περιφέρεια (Δούκισσας κ.α., 2016α) σε συνδυασμό με τις σχολικές απουσίες πιθανώς να συμβάλλει ως ένα μελλοντικό εργαλείο εναργέστερης διαχείρισης και συντονισμού σε μία νέα πιθανή πανδημία.

Δεδομένα

Στην παρούσα εργασία χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα από το ΚΕΕΛΠΝΟ (εβδομαδιαίες εκθέσεις επιδημιολογικής επιτήρησης της γρίπης κατά το διάστημα 2009 – 2010), τα οποία είναι διαθέσιμα στην ηλεκτρονική διεύθυνση www.keelpno.gr. Παράλληλα, τα πληθυσμιακά δεδομένα προέκυψαν από την Απογραφή Πληθυσμού του 2011 που διενεργήθηκε από την Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ.) (www.statistics.gr). Τα δεδομένα που αφορούν τις απουσίες των μαθητών στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση ελήφθησαν από την Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας (ΕΣΔΥ) σε συνεργασία με το ΙΤΥΕ (Ινστιτούτο Τεχνολογίας, Υπολογιστών & Εκπαίδευσης) το οποίο εποπτεύεται από το Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων. Πιο συγκεκριμένα, τα δεδομένα αυτά αφορούν το σύνολο των απουσιών που πραγματοποιήθηκαν από τους εγγεγραμμένους μαθητές, το χρονικό διάστημα από 25/9/2009 έως 17/12/2009 σε ημερήσια βάση. Η καταγραφή απουσιών έγινε σε όλα τα σχολεία της Ελλάδας και συμπεριέλαβε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης και όλους τους τύπους σχολείων.

Στην αρχική τους μορφή τα δεδομένα είναι οργανωμένα σε πίνακες. Κάθε εγγραφή του πίνακα αφορά τις συνολικές απουσίες (οι απουσίες λόγω του ιού γρίπης δεν καταγράφονταν ξεχωριστά στο σύστημα καταχώρισης απουσιών) και περιλαμβάνει α) τον κωδικό του σχολείου, β) την ημερομηνία καταγραφής των απουσιών, γ) τον αριθμό των μαθητών που απουσίαζαν ανά τμήμα, και δ) το σύνολο των ενεργών μαθητών του τμήματος.

Αρχικά, πραγματοποιήθηκε έλεγχος ως προς την πληρότητα και εγκυρότητα των στοιχείων κάθε εγγραφής. Υπήρξε ένας πολύ μικρός αριθμός εγγραφών όπου δεν αντιστοιχούσαν σε κάποιο σχολείο μέσω του κωδικού του και για τον λόγο αυτόν παραλείφθηκαν. Δημιουργήσαμε ερώτημα διασταύρωσης και μετά την εκτέλεσή του παρατηρήθηκε ότι σε κάποιες εγγραφές ο δήμος στον οποίο βρίσκεται το σχολείο δεν ήταν αυτός που προέκυπτε από τον κωδικό του σχολείου. Έγιναν οι απαραίτητες διορθώσεις και στη συνέχεια προχωρήσαμε στην επεξεργασία των δεδομένων. Δημιουργώντας διαδοχικά ερωτήματα καταλήξαμε στην δημιουργία του τελικού ερωτήματος. Εξαιρώντας τις παρουσίες της Δευτέρας και της Παρασκευής λόγω αυξημένης μεταβλητότητας (για αποφυγή έκτροπων παρατηρήσεων) υπολογίστηκε η τελική μεταβλητή που είναι ο μέσος όρος απουσιών των ημερών Τρίτη, Τετάρτη και Πέμπτη, εξαίροντας τις ημέρας που τα σχολεία είναι κλειστά (αργίες 28/10 και 17/11). Η γεωγραφική λεπτομέρεια της μεταβλητής είναι ο ΟΤΑ Καποδίστρια. Η ανάλυση στη παρόν άρθρο αφορά μόνο την Περιφέρεια Αττικής.

Θεωρητικό Υπόβαθρο

Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στην περίοδο μεταξύ της πανδημίας των ετών 1999 έως 2009 και στην πανδημία του 2009 ήταν η ηλικιακή προσβολή του ιού σε νοσηρότητα και θανάτους (ECDC, 2010). Η πανδημία του ιού Α(Η1Ν1) έπληξε περισσότερο τον νεανικό πληθυσμό και ειδικότερα τα σχολεία (Health Protection in Midlands) και τα νοικοκυριά (Nishiura et al, 2009). Στην Ελλάδα εκτιμάται πως ο κλινικός δείκτης προσβολής ήταν υψηλότερος για τα παιδιά ηλικίας 5 – 19 ετών ενώ ήταν χαμηλότερος για άτομα ηλικίας άνω των 64 ετών. Υπολογίζεται πως μολύνθηκε περίπου το 19,7% του Ελληνικού πληθυσμού (ΚΕΕΛΠΝΟ, 2010). Υπολογίζοντας τους ειδικούς δείκτες νοσηρότητας (Τσίμπος, 2004) για τον ιό A(H1N1) ανά 100.000 κατοίκους παρατηρούμε την ραγδαία αύξηση των κρουσμάτων μέχρι την ηλικία των 15 ετών. Πιο αναλυτικά, μέχρι την ηλικία των 5 ετών διαπιστώθηκαν 200 κρούσματα ανά 100.000 πληθυσμό. Οι αριθμοί παρουσίασαν αυξητική πορεία (300 κρούσματα) με μικρή μεταβολή και στην ηλικιακή ομάδα 5 – 10 ετών. Εντυπωσιακή είναι η αύξηση της ηλικιακής ομάδας 10 – 15 ετών. Η παρούσα ηλικιακή ομάδα αποτελεί την μέγιστη τιμή (σχεδόν 500 κρούσματα / 100.000) το οποίο επιβεβαιώνει και τις ανωτέρω εργασίες ότι τα παιδιά αποτελούν πρωταρχική εστία του ιού της γρίπης Α(Η1Ν1) και ειδικότερα οι μαθητές της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (Δούκισσας κ.α., 2016β). Η επιδημία κορυφώθηκε την 48^η – 49^η εβδομάδα του 2009 (Maltezou et al., 2011).

Μεθοδολογία

Η θεματική χαρτογραφία ασχολείται με τη δημιουργία και μελέτη θεματικών χαρτών. Στο θεματικό χάρτη ενδιαφέρει κυρίως η χωρική κατανομή των δεδομένων ενώ οι θέσεις και οι αποστάσεις των χωρικών μονάδων είναι σχετικές και συμβολικές. Ο πιο συνήθης θεματικός χάρτης είναι ο χωροπληθής (choropleth map).

Μια κατηγορία μεθόδων εξερεύνησης χωρικών δεδομένων είναι τεχνικές οι οποίες εξετάζουν αποκλειστικά τη χωρική εξάρτηση μεταξύ τιμών των διαφόρων χωρικών μονάδων. Ο Goodchild (1987), αναφέρει ότι υπό τη γενικότερη έννοια της η χωρική αυτσοσυσχέτιση ενδιαφέρεται για το βαθμό με τον οποίο η τιμή μιας μεταβλητής σε κάποια θέση είναι παρόμοια με τις τιμές τις ίδιας μεταβλητής που βρίσκονται γεωγραφικά κοντά της. Τα κέντρα των χωρικών προτύπων παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον από πλευράς συμπερασμάτων για την χωρική κατανομή της μεταβλητής και το φαινομένου που αυτή αφορά.

Αποτελέσματα Διερευνητικής χωρικής ανάλυσης

Στους Χάρτες 1 και 2 παρουσιάζεται η χαρτογράφηση ανά εβδομάδα (από την 42^η έως την 51^η του έτους 2009) των ποσοστών απουσιών σε σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στο νομό Αττικής. Το φαινόμενο ξεκινάει να κορυφώνεται στα δυτικά της Αττικής και συγκεκριμένα στον Δήμο Άνω Λιοσίων και στην Κοινότητα Κρυονερίου. Κατά την 44^η εβδομάδα παρατηρούμε κορύφωση των απουσιών στους Δήμους Κρυονερίου, Καματερού, Περιστερίου, Φιλοθέης, Κρωπίου και Μαρκόπουλο καθώς και στην Κοινότητα Καπανδριτίου. Ωστόσο, η 44^η εβδομάδα ήταν η εβδομάδα εορτασμού της Εθνικής Επετείου του Όχι (28^ης Οκτωβρίου) συνεπώς ένα μεγάλο ποσοστό απουσιών ενδεχομένως να οφείλεται σ’ αυτόν. Ο τελευταίος χάρτης του Χάρτη 1 που αναφέρεται στην 46^η εβδομάδα φανερώνει υψηλά ποσοστά στους δυτικούς Δήμους Ζεφυρίου, Μάνδρας, Ερυθρών, Γέρακα και στις Κοινότητες Κρυονερίου και Αφιδνών. Τέλος και στο Νότιο τμήμα της Αττικής στην κοινότητα Αγίου Κωνσταντίνου σημειώνεται σχετικά υψηλό ποσοστό.

Γράφημα 1: Χαρτογράφηση των ποσοστών απουσιών σε σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης για την περίοδο 13/10 εως 12/11/2009 στο νομό Αττικής (Χάρτες 1-6)

Ο δρόμος ως πρωταγωνιστής στο αφήγημα της πόλης

Στη φιλολογία της ελληνικής λογοτεχνίας υπάρχουν εκατοντάδες αναφορές για την πόλη της Αθήνας ως το σκηνικό εκείνο μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται η αφήγηση ενώ, τα τελευταία ιδίως χρόνια, πληθαίνουν οι αναφορές μιας πολυποίκιλης και σε μεγάλο βαθμό ισότιμης συμμετοχής της ως αυθύπαρκτου πλέον «φορέα δράσης» μέσα στο πλήθος των χαρακτήρων του αφηγήματος.

Θα μπορούσε ωστόσο η ίδια η πόλη να αναγνωστεί ως ένα μυθιστόρημα στην αφηγηματική διαδικασία του οποίου αφηγητής δεν είναι απλώς ένα υποκείμενο ως «φυσικό πρόσωπο» ή ένας παντογνώστης αφηγητής, αλλά οι ίδιοι οι δρόμοι της. Και αυτό γιατί η αφήγηση του δρόμου συνθέτει την πλοκή της πόλης και συναρθρώνει πλευρές από την ιδεολογία της με τον ίδιο τρόπο που ο χαρακτήρας εκφέρει τα ιδεολογικά διακυβεύματα του μυθιστορήματος, δίνοντας τη δική του «μάχη» για την επικράτησή τους, μέσω της δικής του επικράτησης (Δοξιάδης, 1988). Πρόκειται για τον δρόμο ως χαρακτήρα στο αφήγημα της πόλης.

Υπάρχουν δρόμοι ύποπτοι, σκοτεινοί, απόκοσμοι, δρόμοι φαντασμαγορικοί και θορυβώδεις, δρόμοι γιορτινοί και εμπορικοί, δρόμοι διαφυγής, συνάντησης και περιπάτου. Πάνω σε όλους αυτούς συμπυκνώνονται οι μεταβολές και οι διακυμάνσεις ανάμεσα στο δημόσιο και στο ιδιωτικό, στο χώρο και στο χρόνο καθώς και οι εφήμερες και μεταβατικές τάξεις που φορτίζουν τις ετερότητες. Στο δρόμο τελείται το τυχαίο, το συγκυριακό, εδώ και οι κανονικότητες. Είναι ο αφηγητής της ασυνέχειας στο αφήγημα της πόλης αλλά και το κατεξοχήν πεδίο συγκρότησης της αστικής (urban) εμπειρίας. Εδώ τελούνται οι πρακτικές του χώρου που ξεφεύγουν από τον ορίζοντα του ορατού, όλα αυτά τα δίκτυα αλληλοδιαπλοκής που διαφεύγουν από την αναγνωσιμότητα, ιχνογραφώντας μέσα από μια μυθική εμπειρία του χώρου μια «σκοτεινή και τυφλή κινητικότητα της κατοικημένης πόλης» (Μισέλ ντε Σερτώ, 2010: 247). Ο δρόμος αναγγέλλει: προγνωστικά τι θα συμβεί, αναμνηστικά τι έχει συμβεί και διαγνωστικά τι είναι σε εξέλιξη.

Σε αυτό το μεγάλο και φιλόδοξο μυθιστόρημα της πόλης, ενώ όλοι οι δρόμοι θα μπορούσαν να αφηγηθούν τις πλευρές και τις συνάψεις της, δεν θα μπορούσαν να είναι όλοι με τον ίδιο τρόπο πρωταγωνιστές. Γιατί στον λαβύρινθο της αστικής μετανεωτερικής εμπειρίας οι δρόμοι δεν «είναι» αλλά, ως φορείς δράσης, «πράττουν». Λειτουργούν δηλαδή με τέτοιο τρόπο ώστε θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι το ρόλο που έχει το υποκείμενο/χαρακτήρας στην αφήγηση τον ίδιο ακριβώς έχει ο δρόμος στην πόλη. Τόσο το υποκείμενο όσο και ο δρόμος είναι φορείς των δράσεων και συνθετικοί παράγοντες της πλοκής και της πόλης αντίστοιχα.

Θα επιλέξουμε, όχι τυχαία, τον δρόμο της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας (στο εξής: Β. Σοφίας), για να δείξουμε πως ο λόγος της πόλης μπορεί αναγνωστεί με έναν τέτοιο τρόπο ώστε το πράττειν των δρόμων ως χαρακτήρες συνίσταται στην ανάδειξή τους αφενός ως τους πλέον θεμελιώδεις πυκνωτές της αστικής εμπειρίας, αφετέρου ως φορείς απόδοσης του νοήματος μέσω της ροής των εναλλασσόμενων ταυτοτήτων της πόλης των οποίων αποτελούν αδιάκοπες μήτρες παραγωγής. Όπως όμως οι χαρακτήρες είναι φορείς διαφορετικών δράσεων, έτσι και οι δρόμοι δεν εγγράφουν με τον ίδιο τρόπο τα χνάρια της εμπειρίας της πόλης. Κανένας δρόμος δεν μιλάει την ίδια γλώσσα. Εκκινώντας από τα παραπάνω ρητορικά σχήματα θα θεωρήσουμε ότι ο κοινά και καθημερινά αποδεκτός χαρακτηρισμός του δρόμου της οδού Β. Σοφίας ως «αρτηρίας» της πόλης, και μάλιστα κεντρικής, είναι μια θεμελιώδης μεταφορά, η οποία καταδεικνύει έναν ζωτικής σημασίας εννοιολογικό επικαθορισμό για την ταυτότητα της Αθήνας (Τουρνικιώτης, 2000) (Εικόνα 1).

Εικόνα 1: Η Βασιλίσσης Σοφίας ως αρτηρία στο σώμα της πόλης. Λήψη από το ξενοδοχείο Χίλτον προς τους Αμπελοκήπους

Τι είναι άλλωστε η ίδια η αρτηρία παρά ένα μεγάλο αγγείο το οποίο μεταφέρει αίμα από την καρδιά στα υπόλοιπα ζωτικά όργανα. Μήπως η πόλη δεν είναι ένας ζωντανός οργανισμός του οποίου η ζωή καθορίζεται από τις αρτηρίες του; Ωστόσο για να είναι μια σχέση μεταφορική πρέπει πρώτα να είναι μετωνυμική (Δοξιάδης, 2008). Και ο δρόμος της Β. Σοφίας είναι μια θεμελιώδης μετωνυμία της Αθήνας. Όχι μόνο γιατί η μετωνυμία είναι μια γνωσιακή διαδικασία στην οποία μια έννοια παρέχει νοητική πρόσβαση σε μια άλλη έννοια (Βελούδης, 2005), ούτε γιατί απλά πρόκειται για τη σχέση του μέρους με το όλο, η οποία είναι και η χαρακτηριστικότερη εκδοχή της μετωνυμίας καταγράφοντας ταυτόχρονα και τη χωρική σχέση του «ανήκειν», αλλά και γιατί τα τοπόσημά της συνθέτουν πολλαπλά τμήματα στη συνταγματική άλυσο του αφηγήματος της πόλης. Όπως λοιπόν άνθρωπος σημαίνει λόγος και σκορπιός δηλητήριο, έτσι και Β. Σοφίας σημαίνει Αθήνα.

Η χωροχρονική τριλογία της Βασιλίσσης Σοφίας

Ιχνογραφώντας τον δρόμο της Β. Σοφίας διαπιστώνουμε ότι οι δύο μεγάλες «γωνίες της» άτυπα τη χωρίζουν σε τρία «φυσικά» τμήματα, κάνοντας εκεί τις στροφές του δρόμου να δείχνουν ότι είναι ταυτόχρονα και στροφές στο χρόνο.

Χάρτης 1: Η λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας

Με κατεύθυνση από την Πλατεία Συντάγματος προς τους Αμπελοκήπους, το πρώτο και πιο επιβλητικό τμήμα περιλαμβάνει την έκταση από το κτίριο της Βουλής των Ελλήνων, τα παλιά Ανάκτορα, μέχρι την διασταύρωση των οδών Ηροδότου και Ρηγίλλης. Μέχρι εκεί ο Εθνικός Κήπος, όλα σχεδόν τα εναπομείναντα νεοκλασικά [1] οικοδομήματα, περίλαμπρες και επιβλητικές οικίες των πιο εύπορων στρωμάτων του τέλους του 19^ου και αρχών του 20^ου αιώνα, αλλά και πολυτελείς κατοικίες στη θέση εκείνων που κατεδαφίστηκαν μεταπολεμικά, έργα γνωστών και διάσημων αρχιτεκτόνων, καθιστούν τη Β. Σοφίας το πιο αριστοκρατικό βουλεβάρτο και ταυτόχρονα τόπο/σύμβολο αστικής ευημερίας, εξακολουθώντας μέχρι και σήμερα να αποτελεί τη βιτρίνα της Αθήνας. Πιο συγκεκριμένα η οικία Νικόλαου Ψύχα (1885, Β. Σοφίας 3, Ερνέστος Τσίλλερ) [2], όπου στεγάζεται η Αιγυπτιακή Πρεσβεία, το Μέγαρο Καυτατζόγλου (1900, Β. Σοφίας 4, Ε.Τσίλλερ), όπου σήμερα στεγάζονται γραφεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το Μέγαρο Ανδρέα Συγγρού(1873, Β. Σοφίας 5, Ε. Τσίλλερ) όπου στεγάζεται το Υπουργείο Εξωτερικών, το Μέγαρο Μέρλιν (1895, Β. Σοφίας 7, Αναστάσιος Μεταξάς), όπου στεγάζεται η Γαλλική Πρεσβεία, η πολυκατοικία Γ. Κουρμπάνη και Χ. Ευελπίδη (1932, Β.Σοφίας 6-8, Δημήτρης Φωτιάδης), η οικία Ρέντη (1920, Β. Σοφίας 9, Βασίλης Τσαγρής) όπου σήμερα στεγάζεται το Ίδρυμα Θεοχαράκη, η οικία Στέφανου Ψύχα( 1875, Β. Σοφίας και Σέκερη 2, Ε. Τσίλλερ), η οικία Χαροκόπου ή Εμμανουήλ Μπενάκη (1860, Β. Σοφίας και Κουμπάρη 1, Αν. Μεταξάς), όπου στεγάζεται το ομώνυμο μουσείο, η «λευκή κατοικία Καλλιγά» (1954, Β. Σοφίας 25, Κωνσταντίνος Καψαμπέλης), μια πολυτελής πολυκατοικία του Μεσοπολέμου του Κ. Κιτσίκη που προωθεί μια σύνθεση κλασικιστικών στοιχείων με μοντέρνα (1938, Β. Σοφίας 29). Το πρώτο τμήμα θα καταλήξει από δεξιά στο Μέγαρο Σταθάτου (1895, Β. Σοφίας 31 και Ηροδότου, Ε.Τσίλλερ), εκεί όπου στεγάζεται το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και από αριστερά, ακριβώς απέναντι, στο Σαρόγλειο Μέγαρο, όπου στεγάζεται η Λέσχη Αξιωματικών (1930, Β. Σοφίας και Ρηγίλλης 1, Αλ. Νικολούδης) [3]. (φωτ. 2-14).

Χάρτης 2: Το πρώτο τμήμα της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας

Εικόνες 2-14:

Το δεύτερο τμήμα, και αφού ο δρόμος αφήσει πίσω του το Μέγαρο Ιλίσια (1848, Β. Σοφίας 22, Σταμάτης Κλεάνθης) όπου στεγάζεται το Βυζαντινό Μουσείο, έπειτα το Πολεμικό Μουσείο (1975, Ριζάρη 2, Θουκυδίδης Βαλεντής) και το νοσοκομείο του Ευαγγελισμού, θα καταλήξει σε δύο εξίσου σημαντικά τοπόσημα. Στο γλυπτό Δρομέας του Κώστα Βαρώτσου που βρίσκεται στο κέντρο του δρόμου, επάνω στην πλατεία Μεγάλης του Γένους Σχολής και δεξιά από αυτό, απέναντι από την «κόκκινη πολυκατοικία» (1927, Β. Σοφίας 55, Κωνσταντίνος Κιτσίκης), ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά κτίρια του μοντερνισμού, όχι μόνο σύμβολο κοινωνικής ευμάρειας αλλά και εμπλοκής του τόπου στο δίκτυο του διεθνούς τουρισμού, το ξενοδοχείο Χίλτον (Τουρνικίωτης, 2000). Το έργο ολοκληρώθηκε το 1963 από τους Εμμ. Βουρέκα, Πρ. Βασιλειάδη και Σπ. Στάϊκο, με τις ανάγλυφες πινελιές του Μόραλη πάνω από την κύρια είσοδο να αναζητούν την ελληνικότητα ως απάντηση στον επιβλητικό όγκο της υπερπόντιας δύναμης που την εποχή εκείνη ήταν στο ζενίθ της ισχύος της (Φιλιππίδης, 2000) (φωτ. 15-18).

Χάρτης 3: Το δεύτερο τμήμα της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας

Εικόνες 15-18:

Το τρίτο τμήμα του δρόμου στο οποίο δεσπόζει σαφώς η μοντερνίζουσα αισθητική αρχίζει από εκεί που τελειώνει το Χίλτον. Μετά το Νοσηλευτικό Ίδρυμα του Μετοχικού Ταμείου Στρατού (Ν.Ι.Μ.Τ.Σ), με εξαίρεση την οικία Αντωνόπουλου (1934, Β. Σοφίας 88, Γεώργιος Κοντολέων) – με την πρωτοτυπία του αρχιτέκτονα η όψη να κοιτάζει στην Ακρόπολη και όχι στον δρόμο- και τα τέσσερα νοσοκομεία (Αιγινήτειο, Αρεταίειο, Αλεξάνδρα και Ιπποκράτειο), τον δρόμο κοσμούν μεταπολεμικές πολυκατοικίες και κτίρια και πάλι γνωστών αρχιτεκτόνων όπως του Νίκου Βαλσαμάκη και του Παναγιώτη Μιχελή (φωτ.19-26).

Στο τμήμα αυτό βρίσκουμε το Μέγαρο Μουσικής (1991, Β. Σοφίας 89, Βουρέκας-Σκρουμπέλος) και την Αμερικάνικη Πρεσβεία (1960, Β. Σοφίας 91), έργο του διάσημου Walter Gropius, από τα πιο επώνυμα αρχιτεκτονικά έργα και από τα πιο ισχυρά τοπόσημα της Αθήνας (φωτ. 27-28).

Χάρτης 4: Το τρίτο τμήμα της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας

Ο μοναδικός θύλακας ψυχαγωγίας, σε ολόκληρη τη Β. Σοφίας βρίσκεται, όχι τυχαία, εδώ. Πρόκειται για την πλατεία Μαβίλη με διάφορα εστιατόρια, μπαρ, καφέ και ζαχαροπλαστεία. Και βέβαια το πασίγνωστο μπαρ Λώρας που μεσουρανούσε από το 1967 και για σχεδόν για τέσσερις δεκαετίες (φωτ. 29-30).

Το πιο νεωτερικό τμήμα του δρόμου, θα ολοκληρωθεί με ξεκάθαρα συμβολικό τρόπο στους Πύργους των Αθηνών(Β. Σοφίας και Μεσογείων 2, 1971,Βικέλας), στην πρώτη προσπάθεια ανέγερσης ουρανοξύστη στην Ελλάδα (φωτ.31-32).

Ολόκληρος ο δρόμος της Β. Σοφίας δείχνει λοιπόν να μοιάζει με μια φανταστική Μπιενάλε αρχιτεκτονικής η οποία καλύπτει αρχιτεκτονικά έργα διάρκειας πέραν του ενός αιώνα. Πρόκειται για έργα τα οποία σε μια χωροχρονική γραμμικότητα έχουν καθορίσει και συγκροτήσει όχι μόνο την εικαστική ταυτότητα του αστικού ιστού της Αθήνας αλλά και επί μέρους ιδεολογικές ταυτότητες, η έκταση και η φήμη των οποίων τον ξεπερνούν αναπόφευκτα αλλά και επιτακτικά.

Η Αθήνα βρίσκεται πρώτη στη λίστα των ελληνικών πόλεων όπου αναπτύχθηκε έντονα ο ιδιαίτερος κτηριακός τύπος της πολυκατοικίας της αντιπαροχής. Οι κεντρικοί δήμοι της οικοδομήθηκαν εντατικά τις τρεις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες ‘50-‘70 με το μοντέλο της πολυκατοικίας και μέσω του μηχανισμού της αντιπαροχής. Σήμερα, 40 χρόνια μετά από την περίοδο της εντατικής αυτής οικοδόμησης, η εικόνα της πόλης ελάχιστα έχει αλλάξει. Το άρθρο υπογραμμίζει ότι οι μεταπολεμικές πολυκατοικίες, παρά την απαξίωση που βιώνουν ήδη από τις δεκαετίες ‘80-‘90 λόγω της ποιοτικής υποβάθμισης των συνθηκών κατοίκησης στις κεντρικές περιοχές και τη φυγή κατοίκων προς τα μέχρι τότε αραιοκατοικημένα προάστια (Μαλούτας, 2000), παρουσιάζουν συνεχή κατοίκηση καθώς αποκτούν νέους χρήστες, προερχόμενους από τις ίδιες ή άλλες κοινωνικές ομάδες.

Καταγραφή χρήσης και κατοχής των διαμερισμάτων της αθηναϊκής πολυκατοικίας της αντιπαροχής

Οι πολυκατοικίες της αντιπαροχής που χτίστηκαν τις τρεις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες ‘50-‘70 στην Αθήνα [1] παραμένουν σήμερα ίδιες στον αριθμό αλλά γερασμένες και, κυρίως, απαξιωμένες.

Η απαξίωση του κυρίαρχου κτηριακού τύπου της Αθήνας εγείρει ερωτήματα. Ποιο μπορεί να είναι το φυσικό τέλος μιας τέτοιας οικοδομής; Υπάρχει ή θα υπάρξει σταδιακή εγκατάλειψη των πολυκατοικιών; Μπορούν οι αλλαγές στο ιδιοκτησιακό καθεστώς των πολυκατοικιών να αναστρέψουν τη φθίνουσα πορεία; (Μαντουβάλου, Μπαλλά, 2004)

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια στροφή του ενδιαφέροντος γύρω από το μέλλον της αθηναϊκής πολυκατοικίας κυρίως στους ακαδημαϊκούς κύκλους και, σταδιακά, το συγκεκριμένο κτήριο από το περιθώριο μπαίνει στο ερευνητικό στόχαστρο.

Το παρόν άρθρο εξετάζει τις προθέσεις των σημερινών χρηστών [2] της πολυκατοικίας και το βαθμό στον οποίο αυτές προεικονίζουν (ή όχι) μια σταδιακή εγκατάλειψή της. Καταγράφει στιγμιότυπα κατοίκησης και κατοχής προσπαθώντας να απαντήσει στο εξής ερώτημα: παρουσιάζει η αθηναϊκή μεταπολεμική πολυκατοικία συνεχή κατοίκηση μέχρι σήμερα παρά τη σταδιακή φυγή ενός σημαντικού αριθμού κατοίκων του κέντρου της Αθήνας ήδη από τις δεκαετίες ‘80 και ‘90;

Χάρτης 1: Χωροθέτηση των τριών πολυκατοικιών

Τα συμπεράσματα είναι αποτέλεσμα έρευνας [3] μικρής κλίμακας σε τρεις πολυκατοικίες στην ευρύτερη περιοχή του Παγκρατίου και του Δήμου Καισαριανής, βασισμένης σε συνεντεύξεις με ενοίκους διαμερισμάτων [4]. Οι τρεις πολυκατοικίες είναι τυπικά παραδείγματα εργολαβικής οικοδόμησης μέσω αντιπαροχής. Διαφέρουν σε μέγεθος, γεγονός που σχετίζεται με τις διαφορετικές γεωμετρίες των διαθέσιμων προς αντιπαροχή οικοπέδων (Γράφημα 1).

Επιγραμματική παρουσίαση των 3 πολυκατοικιών μελέτης

Γράφημα 1: Οικοδομικό τετράγωνο-οικόπεδο & πολυκατοικία

Πολυκατοικία Α: Παγκράτι | υπερυψωμένο ισόγειο, 3 όροφοι, 2 ρετιρέ, δώμα | 10 διαμερίσματα  | 9 συνεντεύξεις | αποπεράτωση 1972

Πολυκατοικία Β: Καισαριανή | υπερυψωμένο ισόγειο, 3 όροφοι, 2 ρετιρέ, δώμα | 24 διαμερίσματα | 17 συνεντεύξεις | αποπεράτωση 1973

Πολυκατοικία Γ: Καισαριανή | υπερυψωμένο ισόγειο, 4 όροφοι, δώμα | 20 διαμερίσματα | 5 συνεντεύξεις | αποπεράτωση 1974

Ανάλυση κατηγοριών χρηστών και κατοίκησης

Αν και τα μεγέθη των διαμερισμάτων ποικίλουν, οι πυκνότητες είναι πολύ μικρές, με μόλις ένα τετραμελές νοικοκυριό και μόνο ένα δυάρι με περισσότερους από δύο ενοίκους (Γράφημα 2). Ακραίες περιπτώσεις θεωρούνται τα 2 πεντάρια και τα 6 τεσσάρια διαμερίσματα με μόλις έναν ή δύο ενοίκους.

Γράφημα 2: Μέγεθος διαμερίσματος & αριθμός ενοίκων

Η ιδιοκατοίκηση υπερτερεί της ενοικίασης με αναλογία 20/11. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η πολυκατοικία Β, όπου το 70% της ιδιοκατοίκησης είναι συνεχής από το 1972 (Γράφημα 3). Αν συνυπολογιστούν και τα διαμερίσματα που κατέχουν οι οικοπεδούχοι και είτε τα νοικιάζουν είτε τα διατηρούν κενά, τότε προκύπτει ότι τουλάχιστον 14 στα 24 διαμερίσματα έχουν σταθερό ιδιοκτήτη από το 1972 μέχρι σήμερα. Στην ίδια πολυκατοικία, αξιοσημείωτη είναι και η συγκέντρωση των ενοικιαστών στους χαμηλούς ορόφους ενώ όλοι οι ένοικοι των διαμερισμάτων στους ψηλότερους ορόφους, στον 3^ο και στα δύο ρετιρέ, ιδιοκατοικούν.

Γράφημα 3: Ιδιοκατοίκηση και ενοικίαση

Σχετικά με τις ηλικιακές ομάδες στις 3 πολυκατοικίες, παρατηρείται μια ισοδύναμη σχεδόν παρουσία ατόμων άνω των 50 και ατόμων μεταξύ 20 και 50 ετών, με αναλογία 20/18, ενώ μικρή είναι η παρουσία παιδιών και ατόμων κάτω των 20 ετών, σε μόλις 4 από τα 38 διαμερίσματα (Γράφημα 4).

Γράφημα 4: Ηλικία ενοίκων

Και ενώ φαίνεται να κυριαρχεί η χρήση της κύριας κατοικίας, με τη χρήση της δευτερεύουσας να αποτελεί εξαίρεση σε 8 από τα 40 διαμερίσματα (Γράφημα 5), οι ηλικίες των ενοίκων έρχονται να δώσουν μια πρώτη ερμηνεία. Οι 7 στις 8 περιπτώσεις δευτερεύουσας κατοικίας αφορούν άτομα άνω των 50. Οι 5 εξ αυτών κάνουν συνεχή χρήση του διαμερίσματος από την ολοκλήρωση της οικοδομής μέχρι σήμερα. Εδώ υπονοείται μια συγκεκριμένη κατηγορία νοικοκυριού. Πρόκειται, μάλλον, για νέες οικογένειες που αγοράζουν τα διαμερίσματα τη δεκαετία του 1970 για να ιδιοκατοικήσουν, μεγαλώνουν τα παιδιά τους και σήμερα μένουν μόνοι σε αυτά ενώ τα παιδιά έχουν αλλάξει κατοικία έχοντας αποκτήσει πλέον τη δική τους οικογένεια. Στα 4 μεγάλα διαμερίσματα από τα 8 επαληθεύεται αυτή η υπόθεση, ενώ έτσι εξηγούνται και οι μικρές πυκνότητες που παρατηρήθηκαν στο Γράφημα 1. Σήμερα, οι ηλικιωμένοι γονείς κατοικούν κάποιες μέρες του χρόνου στο ιδιόκτητο διαμέρισμα στην περιοχή μελέτης και τις υπόλοιπες μέρες κατοικούν είτε σε ιδιόκτητη εξοχική κατοικία εντός Αττικής είτε στο διαμέρισμα της οικογένειας του παιδιού τους όπου βοηθάνε στη φροντίδα των εγγονιών τους.

Γράφημα 5: Κύρια και δευτερεύουσα κατοικία

Σχετικά με την οικογενειακή κατάσταση, πιο συχνά εμφανίζεται η κατηγορία των ανύπαντρων ενοίκων, ηλικίας μεταξύ 20 και 50 ετών (Γράφημα 6). Στη συνέχεια, ισοβαθμούν οι εξής τρεις κατηγορίες νοικοκυριών: τα ζευγάρια με παιδιά που μένουν μαζί, τα ζευγάρια με παιδιά που μένουν αλλού και τα ζευγάρια χωρίς παιδιά. Από τα 6 άτεκνα ζευγάρια που καταγράφονται μόνο το ένα είναι ικανά νεαρό ώστε να μεταπηδήσει μελλοντικά στην κατηγορία ζευγάρι με παιδιά. Τα νοικοκυριά με παιδιά που μένουν αλλού είναι ζευγάρια των οποίων τα ενήλικα παιδιά έχουν μεγαλώσει στο παρόν διαμέρισμα, δηλαδή στο «πατρικό» που θα κληρονομήσουν, καθώς και τα 6 αποτελούν περιπτώσεις ιδιοκατοίκησης. Παρά τη σχεδόν ισόρροπη παρουσία των ηλικιακών ομάδων μεταξύ 20 και 50 και άνω των 50, η δεύτερη τείνει να διευρύνεται. Χαρακτηριστικά, σε 2 νοικοκυριά τα ενήλικα παιδιά συγκατοικούν ακόμα με τους γονείς τους αλλά στο άμεσο μέλλον, σύμφωνα με τις συνεντεύξεις, πρόκειται να αλλάξουν κατοικία με τη νέα τους οικογένεια αυξάνοντας έτσι ακόμα περισσότερο τα ποσοστά των ενοίκων άνω των 50 ετών. Θα μπορούσε αυτό να ληφθεί ως μια ένδειξη σταδιακής γήρανσης του πληθυσμού των ενοίκων.

Γράφημα 6: Οικογενειακή κατάσταση & ηλικία

Στο διάγραμμα ιδιοκατοικούντων και ενοικιαστών σε συνδυασμό με τα ηλικιακά δεδομένα (Γράφημα 7), η αναλογία για τους άνω των 50 ετών είναι 16/3 ενώ για τους μεταξύ 20 και 50 ετών είναι 8/8. Προκύπτει εδώ ότι οι άνω των 50 έχουν καταφέρει να εξασφαλίσουν ιδιόκτητα διαμερίσματα μέσα από την εργασιακή τους δραστηριότητα ή τα περιουσιακά τους στοιχεία, ενώ η επόμενη ηλικιακά ομάδα ιδιοκατοικεί σε ίσο ποσοστό με εκείνο που ενοικιάζει. Για αυτή την αντίθεση στα ποσοστά ιδιοκατοίκησης η ηλικιακή διαφορά φαίνεται να δίνει μια πρώτη ικανή ερμηνεία.

Γράφημα 7: Ιδιοκατοίκηση – ενοικίαση & ηλικία

Η πολυπληθέστερη ομάδα των ανύπαντρων μεταξύ 20 και 50, σε ένα σύνολο 11 διαμερισμάτων, διαμορφώνει τη σχέση ιδιοκατοίκηση/φιλοξενία/ενοικίαση σε αναλογία 3/3/5. Λαμβάνοντας τη φιλοξενία ως μια μορφή ιδιοκατοίκησης (καθώς όλες οι περιπτώσεις φιλοξενίας αφορούν παιδιά που φιλοξενούνται στο ιδιόκτητο διαμέρισμα των γονέων τους) η αναλογία ιδιοκατοίκηση/ενοικίαση διαμορφώνεται σε 6/5, δηλαδή σχεδόν ισόρροπα.

Απομονώνοντας τους ιδιοκατοικούντες, συμπεριλαμβάνοντας σε αυτούς και τους φιλοξενούμενους, και ανιχνεύοντας τους τρόπους πρόσβασης στην ιδιοκατοίκηση, προκύπτει μια άλλη διακριτή κατηγορία οικογενειακού προγραμματισμού, αυτή της πρόσβασης στην ιδιοκατοίκηση νεαρών ατόμων μέσω της κληρονομιάς (Γράφημα 8).

Γράφημα 8: Πρόσβαση στην ιδιοκατοίκηση & ηλικία