Το πρόγραμμα των ΟΑ συμπεριέλαβε και μία άλλη παράμετρο, την βελτίωση της εικόνας της πόλης και του δημόσιου χώρου. Για το σκοπό αυτό εκπονήθηκε Στρατηγικό Σχέδιο (ΟΡΣΑ 2000-2003), αναφορικά με συμπληρωματικά έργα των ΟΑ, που αντανακλούσε μια προγραμματική λογική ανάπλασης ενσωματώνοντας μια σειρά από πρωτοβουλίες όπως:

• Έργα Υποδομής
• Ανάκτηση και Αναβάθμιση του Παράκτιου Μετώπου της Αθήνας.
• Βελτίωση των Εισόδων της Πόλης.
• Ενοποίηση των Αρχαιολογικών Χώρων
• Βελτίωση του Ιστορικού Κέντρου και των Προσκειμένων Περιοχών
• Βελτίωση Περιοχών του Πειραιά
• Ανάπλαση Περιοχών γύρω από τις Ολυμπιακές Εγκαταστάσεις και των Αξόνων Πρόσβασης
• Δράσεις Βελτίωσης της Εικόνας της Πόλης των Αθηνών.

Πολλά δε από τα έργα και εγκαταστάσεις ανατέθηκαν σε ξένους και Έλληνες αρχιτέκτονες (όπως το στέγαστρο του ΟΑΚΑ και η ανισόπεδη διάβαση της λεωφόρου Μεσογείων στον S. Calatrava) σε μία προσπάθεια να τονισθεί η διεθνής εικόνα της πόλης.

Εικόνα 1: Πόλος 2 – Το Ολυμπιακό Αθλητικό Συγκρότημα (ΟΑΚΑ) (Δήμος Αμαρουσίου)

Χάρτης 4: Η διάρθρωση των αθλητικών εγκαταστάσεων στο πρώην Αεροδρόμιο Ελληνικού

Πηγή: «Αθήνα 2004», 2003

Τέλος ειδική αναφορά θα πρέπει να γίνει στις μεγάλες επενδύσεις σε υποδομές –και κυρίως σε μεταφορικές υποδομές– που πραγματοποιήθηκαν και οι οποίες συνδέθηκαν και/η επιταχύνθηκαν από τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Η Αττική δέχθηκε ένα άνευ προηγουμένου κύμα επενδύσεων σε υποδομές που αναδιάρθρωσαν πλήρως τις σχέσεις προσπελασιμότητας και τη γεωγραφία πολλών περιοχών. Οι επενδύσεις αυτές ήταν: το Αεροδρόμιο των Σπάτων, η επέκταση των γραμμών του Μετρό, ο Προαστιακός Σιδηρόδρομος, η Αττική Οδός, η Περιφερειακή Υμηττού, το Τραμ, η βελτίωση υποδομών του λιμένα Πειραιώς και ένας αναρίθμητος αριθμός βελτιώσεων οδικών αξόνων και συνδέσεων.

Τα βασικά εργαλεία για την εφαρμογή των έργων, αλλά και την προώθηση αναπτυξιακών πρωτοβουλιών, ήταν τα «Ειδικά Σχέδια» (που αναφέρθηκαν προηγουμένως) και οι «Συμβάσεις Συνεργασίας» μεταξύ του «Αθήνα 2004» και των θεσμικών φορέων-οργανώσεων που εμπλέκονταν στη διεξαγωγή των Αγώνων. Με άλλα λόγια ο «Αθήνα 2004» υπέγραφε μία σειρά προγραμματικών συμβάσεων, μνημονίων συνεργασίας και επιχειρηματικών συμβολαίων με Υπουργεία, τοπικές διοικήσεις, και φορείς που συμμετείχαν στη διαδικασία. Οι συμβάσεις σταδιακά επεκτάθηκαν και συμπεριέλαβαν επαγγελματικές ενώσεις και επιμελητήρια. Οι οικονομικές δυσκολίες, οι χρονικοί περιορισμοί και οι οργανωτικές πιέσεις, δεν επέτρεψαν την πραγματοποίηση πολλών από τις συμβάσεις αυτές. Ως εκ τούτου, άλλες παρέμειναν ανενεργές, σε άλλες περιορίσθηκε το εύρος και άλλες ακυρώθηκαν. Τα στοιχεία των συμβάσεων που αδράνησαν παντελώς αφορούσαν κυρίως σε συμφωνίες για τη μετα-ολυμπιακή περίοδο.

Οι επιπτώσεις των ΟΑ στο αστικό συγκρότημα, μετά από 12 χρόνια, δεν έχουν ακόμη μελετηθεί συστηματικά. Ιδανικά, οι επιπτώσεις θα έπρεπε να προσεγγισθούν σε συνάρτηση με τις φάσεις εξέλιξης της αναπτυξιακής διαδικασίας των ΟΑ. Οι φάσεις αυτές ήταν α) η προκαταρκτική και/ή φάση προετοιμασίας β) η φάση κατασκευής και οργάνωσης γ) η περίοδος των αγώνων (13-19 Αυγούστου 2004) και δ) η μετα-Ολυμπιακή φάση. Σημαντικά οφέλη αποτυπώθηκαν στην πρώτη φάση, με τη δημιουργία θέσεων εργασίας στον κατασκευαστικό κυρίως κλάδο και τις υπηρεσίες. Κατά την περίοδο των αγώνων οφέλη υπήρξαν στην πρόσκαιρη συμμετοχή απασχολουμένων στις δραστηριότητες–υπηρεσίες και η δραστηριοποίηση επιχειρήσεων σε διάφορα πεδία που σχετίζονταν άμεσα η έμμεσα με τους αγώνες. Η περίοδος, όμως, που άφησε τα μεγαλύτερα κενά και που στην ουσία απογυμνώθηκε από κάθε συγκροτημένη στρατηγική παρέμβαση (τόσο συνολικά στο Λεκανοπεδίου όσο και τοπικά) υπήρξε η μετα-Ολυμπιακή. Η μεγάλη παρακαταθήκη των ΟΑ –όπως επισημάνθηκε– για την μετα-Ολυμπιακή περίοδο ήταν η κατασκευή των μεγάλων νέων υποδομών και οι συνακόλουθες μεταβολές που επέφεραν στην προσπελασιμότητα. Παρέμεινε, όμως, ένα πρόβλημα προς επίλυση, ο τρόπος με τον οποίο οι υποδομές συνδέθηκαν με τις τοπικές περιοχές και επηρέασαν / επηρεάζουν την αστική δυναμική. Γνωρίζουμε ακόμη πολύ λίγα αναφορικά με το πώς οι μεγάλες αυτές υποδομές επιδρούν στις τοπικές κοινωνίες, οικονομίες, και κινητικότητα του πληθυσμού.

Το στοιχείο, όμως, που αποτελεί την πλέον αρνητική παράμετρο του όλου εγχειρήματος, αφορά τη διαχείριση των Ολυμπιακών κτηρίων, εγκαταστάσεων και υποδομών κατά τη μετα-Ολυμπιακή περίοδο (ΥΠΠΟ-ΓΓΟΑ 2003). Η πόλη βρέθηκε αντιμέτωπη με υπερπροσφορά αποθεμάτων (κυρίως αθλητικών χρήσεων) για τα οποία δεν είχαν στρατηγικά παραγραμματιστεί οι δυνητικοί χρήστες, μισθωτές και/ή αγοραστές (Delladetsima 2003). Όπως αναφέρθηκε ήδη, η χωροθετική πολιτική και ανάπτυξη των Ολυμπιακών έργων δεν συνδυάσθηκε με τις γενικότερες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες της πόλης και, ακόμα περισσότερο, με τοπικές δυναμικές και ανάγκες. Ενδεικτικό στην προκειμένη περίπτωση είναι το γεγονός ότι οι μεγάλες κομβικές δράσεις αφορούσαν προνομιακές περιοχές του Λεκανοπεδίου (για παράδειγμα, Δήμος Αμαρουσίου). Αντίθετα, «υποβαθμισμένοι» Δήμοι υποδέχθηκαν μόνο μεμονωμένα κτήρια και εγκαταστάσεις (Νίκαια, Ίλιον). Εξαίρεση ίσως αποτελεί η περίπτωση του Ολυμπιακού Χωριού που σήμερα όμως μάλλον προσθέτει προβλήματα στο ήδη επιβαρυμένο περιβάλλον του Δήμου Αχαρνών. Το Ολυμπιακό πρόγραμμα δεν έδωσε έμφαση στη διαμόρφωση κοινών μετα-Ολυμπιακών στόχων και συμπληρωματικών δράσεων με τοπικές στρατηγικές ανάπτυξης. Δεν αναπτύχθηκε δηλαδή καμία συστηματική θεώρηση για την διαμόρφωση κοινών με τις τοπικές κοινότητες στόχων που συνδέονται με τις Ολυμπιακές εγκαταστάσεις, τη δυνητική μετα-Ολυμπιακή τους χρήση, καθώς και με την ανάπτυξη μικτών χρηματοδοτικών σχημάτων. Τα Ολυμπιακά έργα, σε γενικές γραμμές, αποτέλεσαν αμιγώς τεχνική-κατασκευαστική δράση που δεν ενσωματώθηκε σε μια αστική στρατηγική, ούτε συνδέθηκε με προγραμματισμένες προτάσεις ιδιωτικοοικονομικής εκμετάλλευσης.

Ως αποτέλεσμα το όλο εγχείρημα οδηγήθηκε σε μια μετα-Ολυμπιακή αδράνεια, με σωρεία ad hoc αποφάσεων που μεταβίβαζαν εγκαταστάσεις-κτήρια σε δημόσιους φορείς και ομοσπονδίες ή τα παραχωρούσαν σε ιδιωτική εκμετάλλευση με μακροχρόνιες συμβάσεις. Το μεγαλύτερο όμως μέρος του κτηριακού αποθέματος παραμένει ακόμα σε εγκατάλειψη, αντιμετωπίζοντας αυξημένο κόστος συντήρησης. Ως προς το τελευταίο, χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις του ΟΑΚΑ –που στην ουσία υπολειτουργεί– και της (πρώην) διεθνούς ζώνης του Ολυμπιακού Χωρίου –για την όποια ακόμα εκκρεμεί διαγωνισμός για τις ελεύθερες εκτάσεις, ενώ τα κτήρια παραμένουν σε πλήρη εγκατάλειψη. Επίσης, δύο από τις κομβικές εκτάσεις των ΟΑ, το Δέλτα Φαλήρου/Ιππόδρομος και το Ελληνικό αναπτύσσονται από διαφορετικούς φορείς (Ίδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» και Lamda Development) και για διαφορετικές χρήσεις από αυτές που είχαν διατυπωθεί στα σχέδια των ΟΑ. Πιο συγκεκριμένα, η διαχείριση των Ολυμπιακών ακινήτων–εγκαταστάσεων βρίσκεται στην αρμοδιότητα της εταιρείας Ακινήτων Ελληνικού Δημοσίου (ΕΤΑΔ ΑΕ) –που δημιουργήθηκε από τη συγχώνευση των «Κτηματική Εταιρεία Δημοσίου ΑΕ», «Ελληνικά Τουριστικά Ακίνητα ΑΕ» και «Ολυμπιακά Ακίνητα ΑΕ»– και, εν μέρει, του Ταμείου Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας Δημοσίου (ΤΑΙΠΕΔ ΑΕ). Στη δικαιοδοσία του ΕΤΑΔ υπάγονται τα εξής Ολυμπιακά ακίνητα: Ολυμπιακός Πόλος Φαλήρου, Ολυμπιακό Κωπηλατοδρόμιο Σχοινιά, Ολυμπιακό Κέντρο Άνω Λιοσίων, Πανθεσσαλικό Στάδιο, Ολυμπιακό Ιππικό Κέντρο Μαρκοπούλου, Ολυμπιακό Συγκρότημα Γουδή, Ολυμπιακό Σκοπευτήριο Μαρκοπούλου, Ολυμπιακό Κέντρο Νίκαιας, Διεθνές Κέντρο Ραδιοτηλεόρασης (IBC), Κέντρο Γραπτού Τύπου, Ολυμπιακό Κέντρο Γαλατσίου, Παμπελοποννησιακό Στάδιο (παραχωρήθηκε στο Δήμο) και Παγκρήτιο Στάδιο (παραχωρήθηκε στο Δήμο).

Το Ολυμπιακό Συγκρότημα Γουδί- Badminton, έχει εκμισθωθεί σε ιδιωτική εταιρεία. Το πρώην Ραδιοτηλεοπτικό Κέντρο Τύπου (IBC) στο Μαρούσι έχει μεταβιβασθεί με χρονομίσθωση σε ιδιωτική εταιρεία (Lamda Development) και έχει μετατραπεί σε εμπορικό κέντρο (Golden Hall). Για το κτήριο του Tae Kwon Do, το οποίο λειτουργούσε προσωρινά ως χώρος εκδηλώσεων, βρίσκεται σε εξέλιξη διεθνής διαγωνισμός για την μετατροπή του σε Διεθνές Συνεδριακό Κέντρο από ιδιώτες επενδυτές. Οι εγκαταστάσεις του Beach Volley έχουν εκμισθωθεί σε εταιρεία. Στο Κέντρο Διεθνούς Τύπου (MPC) προβλέπεται να μεταφερθεί το Υπουργείο Υγείας, κάτι που ακόμη δεν έχει πραγματοποιηθεί. Το Κέντρο Άρσης Βαρών (Νίκαια) παραχωρήθηκε με χρονομίσθωση 40 ετών στο Πανεπιστήμιο Πειραιά. Στο Κέντρο Άνω Λιοσίων από το 2010 έχουν μεταφερθεί αθλητικές ομοσπονδίες. Το Ολυμπιακό Κωπηλατοδρόμιο Σχοινιά, έχει παραχωρηθεί στην Ομοσπονδία Κωπηλασίας, ενώ το πάρκο αναψυχής παραμένει σε εγκατάλειψη. Το Ολυμπιακό Ιππικό Κέντρο Μαρκοπούλου έχει εκμισθωθεί στον Οργανισμό Διεξαγωγής Ιπποδρομιών Ελλάδας (ΟΔΙΕ). Το Ολυμπιακό Κέντρο Γαλατσίου παραχωρήθηκε με μακροχρόνια μίσθωση σε ιδιωτική εταιρεία. Υπάρχει, όμως, και σωρεία άλλων Ολυμπιακών Ακινήτων και εγκαταστάσεων που δεν είναι δυνατόν να αναφερθούν εδώ.

Από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 και μετά την ανάληψη των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 τα δεδομένα αλλάζουν ριζικά. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες έδωσαν στο κράτος την ευκαιρία για μια ευρεία καταπάτηση όλων των κανόνων και ρυθμίσεων που προστάτευαν τους δημόσιους χώρους (Τότσικας 2004). Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι τοπικές ομάδες και οργανώσεις να συνειδητοποιήσουν ότι η προστασία των δημόσιων χώρων δεν είναι ένα ζήτημα που αφορά το επίπεδο της γειτονίας, αλλά το σύνολο της πόλης και προχώρησαν στη δημιουργία δικτύων και οργάνων συντονισμού των κινηματικών οργανώσεων και στην ανάπτυξη κοινών δράσεων. Οι οργανώσεις που κινητοποιούνται είναι μοιρασμένες μεταξύ αυτών που έχουν άτυπη μορφή (επιτροπές ή πρωτοβουλίες κατοίκων) και αυτών που έχουν νομική υπόσταση (κυρίως σύλλογοι). Τα μέλη των οργανώσεων –και κυρίως τα οργανωτικά τους στελέχη– έχουν συχνά υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης και σε αρκετές περιπτώσεις υψηλή γνώση σε θέματα πόλης (Καβουλάκος 2009). Τα αιτήματα αφορούν κυρίως την προστασία των υπάρχοντων δημόσιων και ελεύθερων χώρων και λιγότερο τη δημιουργία νέων. Η συχνότητα των συλλογικών δράσεων αυξάνει σταδιακά και κορυφώνεται το 2003 –ένα χρόνο πριν του Ολυμπιακούς Αγώνες. Οι πιο συχνές δράσεις είναι οι συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας, οι λαϊκές συνελεύσεις, οι πορείες και οι δημόσιες ομιλίες. Στην αποτελεσματικότητα των δράσεων συνέβαλαν σημαντικά οι προσφυγές στο Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ), το οποίο είχε διαμορφώσει μια σχετική θετική νομολογία (Kαβουλάκος 2013). Στο τέλος της περιόδου αυτής τα κινήματα της πόλης είχαν επιτύχει, εκτός από τη διάσωση αρκετών δημόσιων και ελεύθερων χώρων, τη διεύρυνση της πολιτικής τους απήχησης. Στις δημοτικές εκλογές του 2006 το ζήτηματα των ελεύθερων χώρων αποκτά κεντρικό χαρακτήρα σε πολλά προγράμματα δημοτικών παρατάξεων, ενώ στην Αττική εκλέγονται κάποιοι δήμαρχοι που έχουν υιοθετήσει τις θέσεις των κινημάτων (Gianniris 2013).

Σταδιακά, μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες, νέες ομάδες και συλλογικότητες ξεκινούν να οργανώνουν δράσεις σχετικές με τους δημόσιους χώρους, ενώ το ρεπερτόριο δράσης εμπλουτίζεται με νέες δυναμικές και δημιουργικές μορφές, όπως οι καταλήψεις δημόσιων χώρων και η αυτοδιαχείρισή τους (Petropoulou 2010). Oι περισσότερες από τις νέες ομάδες και συλλογικότητες προέρχονται από τον ελευθεριακό χώρο. Πρόκειται για άτυπες ομάδες, οι οποίες λειτουργούν στη βάση της γειτονιάς, συχνά γύρω από κάποιο στέκι στο οποίο αναπτύσσονται πολλαπλές πολιτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες και είναι άτυπα και χαλαρά δικτυωμένες μεταξύ τους. Τα μέλη τους προέρχονται κυρίως από την νεολαία. Οι ομάδες αυτές επιλέγουν συχνότερα αντισυμβατικές μορφές δράσης. Οι συγκρούσεις με τις δυνάμεις καταστολής γίνονται σχετικά συχνότερες, ενώ οι καταλήψεις και η δημιουργία αυτοδιαχειριζόμενων δημόσιων χώρων αποτελούν δράσεις που αλλάζουν, εδώ και τώρα, τη μορφή της πόλης και τη ζωή σε αυτή, χωρίς τη μεσολάβηση του τοπικού ή κεντρικού κράτους.

Η έλευση της κρίσης και η πολιτική των μνημονίων άλλαξε το τοπίο. Από τη μια, η κρίση χρισημοποιείται ως ευκαιρία για τις πολιτικές ελίτ και τους επιχειρηματίες. Με το πρόσχημα της επείγουσας ανάγκης για ιδιωτικές επενδύσεις, ο λόγος των κινημάτων απονομιμοποιείται και η ιδιωτικοποίηση των δημόσιων χώρων παρουσιάζεται ως τρόπος αντιμετώπισης της ύφεσης και της ανεργίας. Από την άλλη, εμφανίζεται σημαντική μείωση της δράσης των κινημάτων για τους ελεύθερους χώρους (Gianniris 2013), η οποία σε ένα βαθμό μπορεί να αποδοθεί στο γεγονός ότι οι οργανώσεις των κινημάτων της πόλης στράφηκαν σε δράσεις που στόχευαν στην αντιμετώπιση της κρίσης, όπως η δημιουργία και λειτουργία εναλλακτικών χώρων: κοινωνικά φαρμακεία, παντοπωλεία, τράπεζες χρόνου, κοινωνικά φροντιστήρια, συλλογικές κουζίνες, δράσεις χωρίς μεσάζοντες κ.ά. Ταυτόχρονα, η δικτύωση των οργανώσεων που ασχολούνταν με το θέμα αδράνησε, ενώ αντίθετα ενισχύθηκε ο ρόλος του ΣΥΡΙΖΑ που, στη διάρκεια της κρίσης, πολλαπλασίασε την εκλογική του δύναμη και έγινε διαδοχικά αξιωματική αντιπολίτευση και βασικός κυβερνητικός εταίρος.

Μεταξύ των κατηγοριών αυτών συναντούμε διαφορετικούς τρόπους μέτρησης της αξίας των αγαθών, κυκλοφορίας των αγαθών, πραγματοποίησης των ανταλλαγών και διάθεσης του πλεονάσματος, διαφορετικές μορφές οργάνωσης και ρύθμισης της εργασίας, και διαφορετικές αντιλήψεις και ταυτότητες. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι ο βαθμός ετερότητας είναι δυναμικός, παραπέμποντας στην παρατηρούμενη αλλαγή πολλών εναλλακτικών χώρων προϊόντος του χρόνου. Επίσης, ο βαθμός ετερότητας σχετίζεται με τις ήδη υπάρχουσες υλικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, οι οποίες είναι χωρικά διαφοροποιημένες.

Η προσέγγιση της Gibson-Graham (1996 και 2006) εντάσσει τον προβληματισμό σχετικά με τους εναλλακτικούς χώρους σε μια ευρύτερη προσέγγιση για τις ποικίλες οικονομίες (diverse economies). Οι ποικίλες οικονομίες αποτελούν μια θεωρητική πρόταση με βάση την οποία οι οικονομίες είναι εγγενώς ετερογενείς χώροι που συντίθενται από διαφορετικές «ταξικές διαδικασίες» (τρόπους παραγωγής, ιδιοποίησης και διανομής του πλεονάσματος κατά την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών), μηχανισμούς ανταλλαγής, μορφές εργασίας και αμοιβής της, καθώς και μορφές χρηματοδότησης και ιδιοκτησίας. Η προσέγγιση θεωρεί τον καπιταλισμό ως μια μόνο μορφή οικονομικών σχέσεων που περιλαμβάνει την καπιταλιστική επιχείρηση μέσα στην οποία η υπεραξία παράγεται, ιδιοποιείται και διανέμεται στη βάση της μισθωτής εργασίας, της ατομικής ιδιοκτησίας, της παραγωγής για την αγορά και της χρηματοδότησης με τόκο. Κεντρικό στοιχείο της προσέγγισης αυτής αποτελεί η χρήση της έννοιας της επιτελεστικότητας (performativity) με βάση την οποία ο λόγος συμμετέχει στη διαμόρφωση της πραγματικότητας την οποία υποτίθεται ότι επιχειρεί μόνο να παρουσιάσει. Εδώ, η παρουσίαση της οικονομίας ως ποικίλης και όχι ως απόλυτα κυριαρχούμενης από το κεφάλαιο και τις καπιταλιστικές σχέσεις –όπως συμβαίνει στις κλασικές στρουκτουραλιστικές μαρξιστικές προσεγγίσεις– στοχεύει στη δημιουργία ελπίδας, με άλλα λόγια στην ενθάρρυνση, την ενίσχυση και τον πολλαπλασιασμό των μη καπιταλιστικών–εναλλακτικών χώρων.

Στόχος λοιπόν του έργου της Gibson-Graham –και συνολικότερα της κοινότητας των ερευνητών που διαμορφώθηκε γύρω από το έργο της– δεν είναι μόνο η ανάλυση των εναλλακτικών χώρων, αλλά η ενεργή υποστήριξη της ανάδυσης και εξάπλωσής τους. Στο πλαίσιο αυτό, αρνείται κάθε είδους εκ των προτέρων αξιολόγηση των εναλλακτικών χώρων. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι οι εναλλακτικοί χώροι έχουν την ίδια αξία. Αντίθετα, ρητός στόχος της είναι η διαμόρφωση αυτού που ονομάζει «οικονομίες της κοινότητας». Για το σκοπό αυτό ανέπτυξε συγκεκριμένα εργαλεία για την έρευνα δράσης που προτείνει. Στην προσέγγιση αυτή οι δυσκολίες, τα προβλήματα και οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζουν οι εναλλακτικοί χώροι δεν έχουν ανυπέρβλητο χαρακτήρα και δεν οδηγούν αυτόματα στην ενσωμάτωση ή τη διάλυσή τους, αλλά αποτελούν προκλήσεις για αγώνα εκ μέρους των συμμετεχόντων, αλλά και των ερευνητών.

Οι πίνακες του Άλεξ είναι φανερό πως θα είχαν πολύ διαφορετικές σημασίες εάν ήταν εκτεθειμένες προς πώληση σε μαγαζί τουριστικών ειδών, σε κάποιο κορνιζάδικο αλλού στην πόλη, ή εάν κατέληγαν στα χέρια αγοραστών χωρίς ιδιαίτερη σχέση με τον οικισμό. Ωστόσο, η επιλογή, απόκτηση και τοποθέτηση στα σπίτια τους από τους συνομιλητές μου, πράγματι φαίνεται να επιφέρει τη μεταφορά των έργων αυτών από τη συνθήκη του αλλοτριώσιμου σε εκείνη του αναλλοτρίωτου (και τούτο μάλιστα παρά το γεγονός ότι πρόκειται για αντίγραφα και παραλλαγές ενός κοινού θέματος). Εισηγούμαι, επιπλέον, ότι έχουν υποστεί έναν ακόμη μετασχηματισμό/μεταφορά: ως αντικείμενα που κυκλοφόρησαν και διανεμήθηκαν σε διάφορα σπίτια του οικισμού, συγκροτούν πλέον ένα σώμα κοινών συμβολικών αγαθών τα οποία ενδυναμώνουν και επαναβεβαιώνουν την εκ μέρους των κατοίκων συλλογική υπεράσπιση του τόπου. Έτσι, αν και η απόκτηση τους συνδέεται με την επιθυμία διακόσμησης του ιδιωτικού/οικιακού χώρου, μπορεί να υποστηριχθεί πως η παρουσία τους καθιστά το χώρο αυτόν ‘πομπό’ μιας ‘προς τα έξω’ δήλωσης, επικοινωνώντας σε τρίτους αισθήματα, εμπειρίες και δεσμούς με τον τόπο, υπενθυμίζοντας την ιστορία του οικισμού και τη δύσκολη σχέση του με το μνημειακό τοπίο. Τη δράση (agency) των έργων αυτών ενισχύει άλλωστε περαιτέρω το γεγονός ότι αποτελούν δημιουργήματα «ξένων» που έχουν αντιληφθεί και εκτιμήσει την αισθητική και ιστορική αξία του οικισμού, σε αντίθεση με τους «άλλους» που τον έχουν υποτιμήσει και περιθωριοποιήσει.

Στο πλαίσιο των φορτισμένων σχέσεων του οικισμού με τις αρχές διαχείρισης του αρχαιολογικού τοπίου, δυο σύνολα εικονικών αναπαραστάσεων μπορούν να προσεγγισθούν παράλληλα με τις κειμενικές και αφηγηματικές στρατηγικές των δυο αντίπαλων πλευρών. Η οπτική που εξετάζει τους διαφορετικούς τρόπους απεικόνισης-αναπαράστασης του οικισμού εντοπίζει τις μεταξύ τους αναλογίες: εάν λ.χ., η κατηγορηματική καταδίκη του οικισμού ως ‘παράγκες που παραμορφώνουν τον περίγυρο της Ακρόπολης’ του Δημητρίου Βικέλα (1897) ή των κατοίκων του ως «επήλυδων» ξένων προς την ιστορική Αθήνα (Καμπούρογλου 1920, 1922) μπορούν να θεωρηθούν ανάλογα των χαρτών, φωτογραφιών και πανοραμάτων που τείνουν προς την εξαφάνιση (αποκλεισμό) των Αναφιώτικων, τα ζωηρόχρωμα έργα που αναπαριστούν εξιδανικευμένες ανθισμένες αυλές και ασβεστωμένα σπίτια του οικισμού αποτελούν οπτικό ανάλογο των κειμένων λογίων που επαίνεσαν τη γραφικότητα του ταπεινού οικισμού όπως εκείνα του Καρκαβίτσα (1889) και του Παπαδιαμάντη (1896). Ένας τουριστικός χάρτης που περιέχει και ονοματίζει τον οικισμό αλλά τον θέτει, μέσω τεχνικών αναπαράστασης, εκτός ιστορίας της πόλης (Caftanzoglou 2010), μπορεί να θεωρηθεί ως ανάλογο κειμένων που διέπονται από αμφισημία, όπως εκείνα του Μπίρη (1948, 1966 [1995]), τα οποία εξαίρουν το αισθητικό και ιστορικό ενδιαφέρον των Αναφιώτικων, χωρίς όμως να αποδέχονται το δικαίωμα παραμονής τους στη συγκεκριμένη τοποθεσία.

Περαιτέρω αναλογία μπορεί να εντοπισθεί στην επιλεκτική οικειοποίηση και αναπαράσταση, θεμελιακό στοιχείο τεχνικής και των δυο λόγων: οι χάρτες προωθούν τα μνημεία της κλασσικής αρχαιότητας καθιστώντας μη ορατά τα «βέβηλα» χωρικά στοιχεία, ενώ οι αναπαραστάσεις του οικισμού εστιάζουν στη γραφικότητα του οικισμού, αποκρύβοντας τις όψεις παρακμής και αποσύνθεσης του. Η κειμενική ρητορική των πολέμιων του οικισμού παραβλέπει την ιστορική και αρχιτεκτονική αξία του, επιμένοντας στον χαρακτηρισμό τους ως «εκτός θέσης»^. εκείνη των κατοίκων αναδεικνύει το παράδειγμα της κοινοτικής αρμονίας και των ιστορικών δεσμών με έναν τόπο ιδιαίτερης αισθητικής που εκείνοι έχουν δημιουργήσει και φροντίζουν, αμυνόμενη ενάντια στην απαξίωση του ως «εκτός θέσης» σώματος, την αυστηρή εποπτεία της καθημερινότητάς τους και τις κατά καιρούς παρεμβάσεις στο χώρο τους.

Η παραγωγή και κατανάλωση των διαφορετικών αυτών σωμάτων οπτικού υλικού απηχεί τις ιδεολογικές και αισθητικές επιλογές των συλλογικών υποκειμένων που εμπλέκονται στη διαπάλη με επίκεντρο τη σημασία του τόπου. Διερευνώντας τις αντιτιθέμενες αυτές εικονικές αναπαραστάσεις του συγκεκριμένου τοπίου στο πλαίσιο των μακρόχρονων διαπραγματεύσεων της σημασίας του, αντιλαμβανόμαστε τα πολλαπλά επίπεδα στα οποία διεξάγεται η σύγκρουση μεταξύ του «μνημειακού» και του «καθημερινού» και τους επίσης πολλαπλούς τρόπους με τους οποίους αυτή καθίσταται ορατή.

[1] Για εκτενέστερη ανάλυση, βλέπε Caftanzoglou (2010).

[2] Η χρήση του όρου «ντοκουμέντα» κατά τη συζήτηση των έργων με τους ιδιοκτήτες τους απηχεί επιθυμία ανύψωσης τους στο στάτους του «σκληρού» επιστημονικού αποδεικτικού υλικού.

Στο σύνολο των ερωτηθέντων προκύπτει σχετική υπεροχή του χαρακτηρισμού του περιβάλλοντος εργασίας ως ‘γειτονιάς’. Ωστόσο, η συσχέτισή του με το είδος, την ηλικία και την τοποθεσία των καταστημάτων αποκαλύπτει μεικτή εικόνα: υψηλά ποσοστά θετικών απαντήσεων στα καταστήματα που καλύπτουν ανάγκες τοπικών κατοίκων συνυπάρχουν με υψηλά ποσοστά αρνητικών απαντήσεων στο τμήμα με τη σημαντικότερη τοπική πελατεία (κατοίκων), καθώς και στα παλαιότερα καταστήματα. Αντίστροφα, υψηλό ποσοστό (64%) θετικών απαντήσεων συγκεντρώνεται στο δεύτερο τμήμα που χαρακτηρίζεται από υψηλά ποσοστά κινητικότητας (αλλαγή είδους και χρήσης [2]), καθώς και στο ‘υπερτοπικό’ και χωρίς κατοικία, 3^ο τμήμα του δρόμου (60%).

Η ‘αίσθηση της γειτονιάς’ δείχνει επομένως να μη συνδέεται αποκλειστικά με τους πλέον αναμενόμενους παράγοντες. Τούτο οδηγεί στην υπόθεση ευρύτερου φάσματος σημασιοδοτήσεων της έννοιας, και ποικιλίας ‘υλικών’ κατασκευής της, και στην ανάγκη ποιοτικής προσέγγισης με εργαλείο τις ανοικτές συνεντεύξεις [3]

Ο κύριος Α., «τρίτη γενεά στο ίδιο επάγγελμα και στο ίδιο κατά­στημα», διατηρεί με τη σύζυγό του, κρεοπωλείο στο πρώτο τμήμα της Ιππο­κρά­τους όπου ένα μικρό σύνολο εμπορικών ειδών διατροφής ευνοεί τη διατήρηση καθημερινών συναλλαγών και διαπροσωπικών σχέσεων:

«…ναι, γειτονιά είναι… έχει διατηρηθεί, κι ας είναι κε­ντρι­κός δρόμος… Εγώ πιστεύω ότι από τη στιγμή που ο κόσμος θα ‘ρθεί για κρέας, έχει το τυρί δίπλα του ακριβώς, του αρέσει η ποιό­τη­τα … ε, θα το πάρει από ‘δω… υπάρχει πολύς κόσμος ο οποίος δε θέ­λει να πάει στο σουπερμάρκετ … γιατί όλα τα μαγαζιά στην Ιπποκράτους τουλάχιστον αυτά που ξέρω εγώ, τα δουλεύουν τα αφεντικά τους… είναι μεγάλη υπόθεση αυτή…

Εδώ το μεγαλύτερο ποσοστό είναι κάτοικοι, μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής… κάποιοι περαστικοί λόγω της κεντρικότητας του δρόμου, αλ­λά ως επί το πλείστον, οι κάτοικοι… … από το ‘85 μέχρι το ’95.. υπήρξε μια κάμψη.. έφευγε ο κόσμος… από το 2000-2002 και μετά ά­ρχι­σαν να γυρνάνε πίσω.. λοιπόν, μ’ αυ­τόν τον κόσμο δουλεύουμε εμείς…»

Στην περίπτωση του κ. Α., η θέση, το είδος του εμπορεύματος και η ηλικία της επιχείρησης του συνιστούν καθοριστικά στοιχεία διαμόρ­φω­σης θετικής πρόσληψης του περιβάλλοντος: η τακτική τοπική πελατεία και η πολύχρονη γνωριμία με τους εγγύτερους σε εκείνον εμπόρους εμ­φα­­νίζονται ως παράγοντες που ενισχύουν την αίσθηση της οικειότητας και της αντίληψης του άμεσου περιβάλλοντός ως «γειτονιάς».

Άλλοι καταστηματάρχες του τμήματος αυτού της Ιπποκράτους, κυρίως στα πρώτα τετράγωνα, μοιράζονται την αντίληψή του σχετικά με την ύπαρξη γειτονιάς, επισημαίνοντας παράλληλα τις αλλαγές που έχουν επέλθει (υποχώρηση του εμπορικού χαρακτήρα του δρόμου, στασιμότητα στο τοπικό εμπόριο)

«… όλη η ιστορία ήταν από τη Λ. Αλεξάνδρας μέχρι τη Φαναριωτών, ένα δυο τετράγωνα, από κει και κάτω είχε λίγα πράγματα, δεν είχε, δεν είχε εμπορική δραστηριότητα. Τώρα, ανέβηκε σιγά-σιγά η Γκύζη, γινήκανε καλά μαγαζιά και κατέβηκε η Ιπ­ποκράτους… η Ιπποκράτους δεν έχει την κίνηση που είχε παλιά…» (έμπορος εσωρούχων, λίγο πριν τη σύνταξη)

Στο «μεσαίο» τμήμα της Ιπποκράτους, όπου εντοπίστηκαν τα περισσότερα κλειστά καταστήματα, θετικές απόψεις συνυπάρχουν με ανη­συχίες για τη βιωσιμότητα της Ιπποκράτους ως εμπορικού δρόμου.

«… τώρα ως προς τη γειτονιά, εδώ γύρω-γύρω στο ύψος που είμαι εγώ, εί­ναι πολύ ήσυχη γειτονιά, δεν υπάρχουν προβλήματα, … εγώ πιστεύω ότι είμαι πολύ καλά εδώ και μου αρέσει ο χώ­ρος και η Ιπποκράτους μ’ αρέσει…». (ιδιοκτήτης καταστήματος δίσκων βινυλίου στο μεσαίο τμήμα που είχε απαντήσει θετικά ως προς την ύπαρξη γειτονιάς)

«…εγώ λυπάμαι γιατί εδώ μεγάλωσα, βλέπω βρωμιά, σκουπίδια, ροχάλες, δεν είναι ο κόσμος… κι αν βγεις εδώ σε πληροφορώ εδώ στην Ιπποκράτους, θα δεις ότι στους δέκα οι εφτά δεν είναι ούτε Έλληνες…» Απέναντι, ο Νίκος, τα στρώματα, Αλβανός…, πιο πάνω ψιλι­κατζίδικο… Αλβανός πιο πάνω, Αλβανός πιο κάτω. …» (Έμπορος στο «μεσαίο τμήμα» που είχε απαντήσει αρνητικά)

«…έτσι ήρθα σ’ αυτή τη γειτονιά, βέβαια δεν ήταν η Ιπποκράτους αυτό που είναι τώρα, ήταν ένας πολύ ωραίος δρόμος, ωραίος δρόμος, όχι μονάχα εμπορικός αλλά και ανθρώπινος δρόμος… πάντως δεν είναι οι παλιοί καλοί καιροί όχι μόνο για το εμπόριο μονάχα αλλά και γενικότερα για την ποιότητα όλης της ζωής, γιατί δεν είναι η δουλειά μόνο, παράλληλα είναι η ζωή σου κι ο άνθρωπος…». (ιδιοκτήτης κορνιζάδικου στο μεσαίο τμήμα, θετική απάντηση)

«…βέβαια στην Ιπποκράτους συνδέομαι, γιατί τόσα χρόνια συνεχώς… την αγαπώ πάρα πολύ, και τους ανθρώπους βέβαια, και τους ανθρώπους, δηλαδή έκαμα φίλους… είχαμε επικοινωνία, άμεση επικοινωνία, σας λέω… ωραία έχω ζήσει εδώ και παλιά και σήμερα… άλλαξαν τα πράγματα, μαγαζιά οπωσ­δήποτε πολλά κλείσανε, άλλα έμειναν, άλλα ήρθαν κι ανοίξανε, άμα όμως την έχεις την επικοινωνία, μια με το πελάτη που θα σου φέρει και το παλικάρι του, μια με τον απέναντι που κι αυτός έχει χρόνια εδώ…. (ιδιοκτήτης κουρείου από το 1972)

Ο κ. Κ., που άνοιξε πριν είκοσι χρόνια το πρώτο μαγαζί με είδη μοντελισμού στην Ιπποκράτους δεν θεωρεί πως υφίσταται «γειτονιά». Η πελατεία του είναι «υπερτοπική» και έρχεται μόνο για το συγκεκριμένο εμπόρευμα.

«….έτσι λοιπόν βρεθή­κα­με σε μια Ιπποκράτους πολύ υπο­τονική, παρηκμασμένη… παρα­μέ­νουν πολλά κλειστά, πολ­λά άκτιστα και τα λοι­πά,… τα μαγα­ζιά που μπορούν να ‘χουνε έσοδα δε θ’ ανοίξουν ποτέ στην Ιπποκρά­τους»… Οι κάτοικοι έχουν αραιώσει… όλοι ηλικιωμένοι, δε βλέ­πουμε νέο κόσμο, νέες οικογένειες αν είναι, είναι μετανάστες, οι ελ­λη­νικές που κλη­ρονομήσανε το σπίτι του πατέρα, φεύγουν μακριά…»

Στο ‘υπερτοπικό’, τελευταίο τμήμα της Ιπποκράτους, αρκετοί καταστηματάρχες θεω­ρού­σαν ότι εργάζονται σε περιοχή που «είναι γειτονιά».

«…Γειτονιά; Αν θες, πες το έ­τσι, κέντρο διερχομένων και γειτονιά μαζί, αυτό, γιατί τόσα χρό­νια στο ση­μείο αυτό, ε δε μπορεί, γίνε­ται γειτονιά σου. Είμαστε και μαζί, με τον απέ­ναντι, με τις παντόφλες, αυτόν τον εβρήκα όταν πρω­το­ήρθα, ήταν πιο πέρα ο κύριος Σούλης με τις σφρα­γίδες θεός σχωρέστον, μ’ αυ­τόν πίνα­με καφεδάκι το πρωί με το που ανοί­γαμε, πολ­λά χρόνια…, πώς να μην υπάρξει μια κουβέντα… έχουμε μια ζωή εδώ, … εδώ δια­τηρή­θη­καν μαγα­ζιά έτσι όπως τα βρήκα, άνοιξαν βέβαια καινούργια….». (ιδιοκτήτης καταστήματος ψιλικών και ΠροΠο στο τελευταίο τετράγωνο της Ιπποκράτους, μεταξύ Ακαδημίας και Πανεπιστημίου)

«μια ζωή εδώ στο ίδιο μέρος… μπορώ να σου πω ότι κα­λύτερα ξέρω τον εδώ κόσμο παρά στο σπίτι μου γύρω. Γειτονιά υπάρχει μεταξύ μας, γνωριζόμαστε… βέ­βαια, άλλοι έχουν πεθάνει, κάποιοι βγήκαν στη σύντα­ξη, ήρ­θαν καινούργιοι, αλ­λά αν με ρωτήσεις θα σου πω ότι μεταξύ μας υ­πάρ­χει γειτονιά, μη βλέπεις που δεν υπάρχουν σπίτια εδώ τριγύ­ρω… με την έννοια αυτή, της παλιάς γει­τονιάς, ίσως να ‘χει πιο πάνω, εμείς εδώ εί­μαστε επαγγελματίες…». (Ιδιοκτήτρια καταστήματος παπουτσιών στο τελευταίο οικοδομικό τετράγωνο).

«…παραδίπλα είναι τράπεζα, από την άλλη θέατρο. Τι γειτονιά να είναι εδώ θα μου πείτε; Όμως και μέσα σε μια τέτοια κατάσταση εδώ είναι γειτονιά, τα παλιά μαγαζιά γνωριζόμαστε. … δε ξέρω πως θα εξε­λιχθούν τα πράγματα, άμα ανοίξουν μεγάλα βιβλιοπωλεία, εκδότες… οπωσ­δήποτε πιστεύω θα εκλείψει αυτό το… πώς να το πω, η αίσθηση πως γνωριζόμαστε…». (ιδιοκτήτης βιβλιοπωλείου, τρίτο τμήμα της Ιπποκράτους) 

Συμπεράσματα 

Η μελέτη της οδού Ιπποκράτους αποκαλύπτει χαρακτηριστικές όψεις ενός αστικού περιβάλλοντος του κέντρου που φιλοξενεί μεικτές χρήσεις και λει­τουργίες και παρουσιάζει στην χωρική ανάπτυξή του αξιοσημείωτες διαφο­ροποιήσεις. Ταυτόχρονα, αναδεικνύει πολλαπλούς τρόπους σημασιοδότησης της έννοιας της ‘γειτονιάς’. Παράγοντες όπως είναι η παρουσία κατοίκων, η τοπική πελατεία, και η πολυετής παραμονή στο δρόμο λειτουργούν κατά αναμενόμενο τρόπο, ενισχύοντας την ‘αίσθηση της γειτονιάς’, χωρίς ωστόσο να αποτελούν απαραίτητες και μοναδικές συνθήκες. Τα ποικίλα ‘υλικά κατασκευής’ σχέσεων οικειότητας και κοινωνικής συνοχής δείχνουν να ανθίστανται στην υποβάθμιση του υλικού περιβάλλοντος του δρόμου, τη μείωση των κατοίκων, και τη προβληματική επιβίωση των μικρών επιχειρήσεων.

[1] Οι αλ­λαγές αφορούσαν πρωτίστως καταστήματα διατροφής τα οποία είχαν κλείσει ορι­στι­κά στο πρώτο τμήμα της Ιπποκράτους (κυρί­ως στο μεσαίο τμήμα του δρόμου), χρωματοπωλεία, μαγαζιά υδραυλι­κών, ηλεκτρολόγων, και άλλων τεχνιτών, κάτι που υπο­δεικνύει το μετασχη­ματισμό του χαρακτήρα του δρόμου.

[2] 27 ανοικτές συνεντεύξεις, διάρ­κειας περίπου μιας ώρας, με στόχο την αποτύπωση προσλήψεων του «υλικού» και «ανθρώπινου» περιβάλλοντος εργασίας τους.

[3] Σχετικά με την επιλογή του όρου ‘γειτονιά’ και τη συζήτηση γύρω από τις ποικίλες σημασιοδοτήσεις και συνδηλώσεις του, παραπέμπω και πάλι στο Καυταντζόγλου (2013, 218-220).

Πέρα όμως από κόμβος των πέντε δρόμων, από τόπος συνάντησης και έλευσης ή μη-τόπος εν τέλει, από στέγη αστέγων και συναπάντημα περιθωριακών, πέρα από οικείο κινηματογραφικό πλάνο, λογοτεχνικό σκηνικό ή «ζώνη αναταραχής» (Σημαιοφορίδης 2005), η πλατεία Ομόνοιας έχει εγχαραχθεί σε αυτό που καταχρηστικά θα μπορούσαμε να ονομάσουμε αστική (urban) συνείδηση του κοινωνικού σώματος ως ένα όριο. Δεν πρόκειται για μια διαλεκτική του «μέσα» και του «έξω» υπό το πρίσμα μιας Μπασελαρικής φαινομενολογίας του χώρου (Bachelard 2004) αλλά για ένα κατώφλι που διαχωρίζει το «πάνω» και το «κάτω», χωρίζοντας την πόλη στα δύο, κάτι ανάλογο που αφηγείται ο Γ. Θεοτοκάς στην Αργώ, σε μια ανάγλυφη περιγραφή κάποιας θλιβερής και φτωχικής γειτονιάς στην αρχή της οδού Λένορμαν, στον Κολωνό, την περίοδο του Μεσοπολέμου. Στο μυθιστόρημα αυτό, ο συγγραφέας, περιγράφοντας μια γειτονιά αποκομμένη από την υπόλοιπη πόλη, στην πραγματικότητα περιέγραφε μια πόλη κομμένη σε δυο διαφορετικά και εκ διαμέτρου αντίθετα κομμάτια αναφορικά με την κοινωνική τους σύνθεση και την πολιτισμική τους ταυτότητα: κάτω από τις γραμμές του τραίνου βασιλεύει η φτώχια και μιζέρια και επάνω από αυτές ο μεσοπολεμικός ευδαιμονισμός μιας νέας αθηναϊκής μπελ επόκ (Θεοτοκάς 2006).

Έτσι και εδώ. «Κάτω» από την Ομόνοια βασιλεύει η «σκοτεινή πλευρά του άστεως» όπως την ονομάζει ο Walter Siebel (Λέφας κ.ά. 2003, 93) εκεί όπου ασκούνται παράνομες ή ημι-παράνομες δραστηριότητες, ανοίκειοι δρόμοι με παλιά εγκαταλειμμένα κτήρια που «φιλοξενούν» αστέγους, βοερά σοκάκια το πρωί και σκοτεινά το βράδυ, με μια ανασφάλεια η οποία, ασκώντας  μια ιδιότυπη έλξη, θα μπορούσε να ερεθίσει την περιέργεια κάποιου ριψοκίνδυνου πλάνητα της νύχτας. Εδώ, η πάλαι ποτέ μεσοαστική και σήμερα εξαθλιωμένη πλατεία Βάθης, «σπίτι» των σύγχρονων «μοιραίων», των μεταναστών και των αποσυντεθημένων από τα ναρκωτικά σωμάτων και ψυχών, οι οίκοι ανοχής στις αρχές της Αχαρνών και της Λιοσίων. Κάτω από την Ομόνοια ο Κολωνός, ο Κεραμεικός, ο Βοτανικός και το Μεταξουργείο με τα συνεργεία αυτοκινήτων και τα δικά του «κόκκινα φανάρια» σε παλιά ετοιμόρροπα νεοκλασικά σπίτια, αλλά και κάποιοι σκόρπιοι, και εν πολλοίς «εναλλακτικοί» όπως θέλουν πλέον να ονομάζονται, θύλακες ψυχαγωγίας και διασκέδασης οι οποίοι θαρρεί κανείς πως «με το ζόρι» προσπαθούν να αλλάξουν την ταυτότητα των περιοχών αυτών. Από εδώ θα ξεκινήσουν οι δρόμοι για τη βιομηχανική περιοχή της Αθήνας και τα Δυτικά Προάστια (φωτ. 8-13).

Και «επάνω» από την Ομόνοια μια άλλη Αθήνα, με εντελώς διαφορετική πολιτιστική και κοινωνική φυσιογνωμία, ένα διαφορετικό γεωγραφικό τοπίο, με τις χωρικές δομές του αστικού χώρου να συγκροτούν μια διαφορετική παλέτα κοινωνικών γεγονότων και καταναλωτικής σημειολογίας από τα υποκείμενα της χρήσης του. Εδώ τα φώτα, οι στολισμοί και τα χρώματα, το ιστορικό κέντρο της Αθήνας, ο εμπορικός πυρήνας, η πλατεία Συντάγματος με τα πλουμιστά καταστήματα της Ερμού, το μεγαλοπρεπές βουλεβάρτο της Βασιλίσσης Σοφίας με τις πολυτελείς πολυκατοικίες, εδώ τα ευρωπαϊκά καφέ και τα ρεστοράν, τα μεσημεριανά στέκια της χαλάρωσης για το «stopover» μετά την εργασία, αλλά και για τους θαμώνες της ρέμβης, τα ακριβά κοσμηματοπωλεία, τα γνωστά θέατρα και οι κινηματογράφοι, οι δημόσιες υπηρεσίες, το Μέγαρο Μουσικής, τα ξενοδοχεία της Μεγάλης Βρετανίας και του Χίλτον και τα ψηλά κτήρια της πόλης. Εδώ οι καλές συνοικίες και γειτονιές όπως το Κολωνάκι, η Πλάκα και το Μετς, για να μην αναφερθούμε σε αυτές κατά μήκος της οδού Κηφισίας, ως αντίποδας των Δυτικών προαστίων. Δεν είναι λοιπόν παράδοξο ότι ο ανυποψίαστος περιπατητής στους δρόμους αυτούς μοιάζει να βρέθηκε ξαφνικά  σε μιαν άλλη πρωτεύουσα, όπου μια επιτόπια ανάγνωση της καθημερινής «υφολογίας» των κατοίκων της φαίνεται να αποτυπώνει άγνοια για τη πόλη «κάτω» από την πλατεία (φωτ. 14-20).

Ακόμα και έτσι όμως, ακόμα και αν πρόκειται για κατώφλι δύο «κόσμων», πρέπει ταυτόχρονα να δούμε την πλατεία Ομόνοιας σαν ένα παντογνώστη αφηγητή της πόλης. Έναν αφηγητή που το πρωί γράφει αυτά που βλέπει τη νύχτα. Στις σκοτεινές γωνιές και στις βουβές στοές της, στους νοσηρούς δρόμους και στα θλιμμένα της κτήρια, στις «κυνηγημένες» σκιές που την κατοικούν και στις «κυλιόμενες» που περνούν από το ένα κομμάτι της πόλης στο άλλο, άλλοτε αφήνοντας κι άλλοτε σβήνοντας τα ίχνη τους επάνω στο πυκνό πια τσιμεντένιο δέρμα της, στη λαχανιασμένη άσφαλτο και στα «ηλεκτρισμένα» σπλάχνα της.

Στην Ελλάδα η κοινοτικά στηριζόμενη γεωργία (ή Κοινοτικά Στηριζόμενη Αγροτική Παραγωγή -ΚΟΣΑΠ) εγκαινιάζεται σε πρωτόλεια μορφή μόλις το 2010-11 με την εθελοντική πρωτοβουλία των Αγροναυτών, που είναι το πρώτο δίκτυο αγροτών βιοκαλλιεργητών της Πελοποννήσου και καταναλωτών της Αθήνας. Οι πρώτες διανομές καλαθιών με λαχανικά ξεκινούν το 2011-12 με τρεις ομάδες καταναλωτών στο Χαλάνδρι, τα Βριλήσσια και το Παγκράτι και 20-30 καλάθια ανά ομάδα, ενώ στη συνέχεια επεκτείνονται στην Αγία Παρασκευή, την Κηφισιά, το Θησείο, τα Εξάρχεια, την Κυψέλη και αλλού. Συναγροναύτες παραγωγοί, πέρα από τους πρώτους συμμετέχοντες καλλιεργητές της Λακωνίας, της Αρκαδίας και της Κορινθίας, είναι δύο δυναμικοί βιοκαλλιεργητές από την Αττική, οι οποίοι αποτελούν και τους βασικούς προμηθευτές λαχανικών της ευρύτερης μητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας. «Γνωρίστε τους αγρότες για να ξέρετε από πού προέρχεται η τροφή σας. Γίνετε μέρος μιας διατροφικής επανάστασης!» προτρέπουν στο δικτυακό τους τόπο οι Αγροναύτες (http://agronaftes.blogspot.gr/).

Από τις πρώτες και πιο δυναμικές ομάδες ΚΟΣΑΠ Αγροναυτών είναι αυτή του Χαλανδρίου που ξεκίνησε τον Μάρτιο του 2012 με αριθμό συμμετοχών που κυμαίνεται στα 15 με 25 εβδομαδιαία καλάθια σε απευθείας συνεργασία με βιοκαλλιεργητή από τα Κιούρκα, κοντά στη λίμνη Μαραθώνα. Οι καταναλωτές-μέλη του δικτύου επιβεβαιώνουν την προηγούμενη μέρα της παράδοσης μέσω e-mail ή sms την παραγγελία του καλαθιού τους στους δύο εθελοντές συντονιστές της ΚΟΣΑΠ, οι οποίοι «πέρα από το να κανονίζουν τις παραγγελίες, και να βελτιώνουν τη διαδικασία, είναι εκεί για να μιλούν με τους καταναλωτές και τον παραγωγό μας και να κτίζουμε περαιτέρω την συνεργασία μας» (Θωμάς Άνεμος, πρωτεργάτης Αγροναύτης). Το καλάθι (στην πραγματικότητα, μεγάλη λευκή οικολογική τσάντα που επιστρέφεται άδεια στην επόμενη παραλαβή) περιλαμβάνει περί τα δέκα κιλά από 7 έως 10 εποχικά λαχανικά, τα οποία κόβονται αυθημερόν, το πρωί της ημέρας παράδοσης. «Έχουμε καταναλωτές από όλα τα κοινωνικά στρώματα και ηλικίες… νέα ζευγάρια, άνθρωποι με μικρά παιδιά, ηλικιωμένοι, μεσαία εισοδήματα και φτωχοί, όχι όμως πλούσιους (…). Αξίζει τον κόπο γιατί πέρα από την ποιότητα έχεις την αγορά στα πόδια σου και είναι σχετικά φθηνά, πιο φρέσκα και πιο φθηνά από τα τυποποιημένα βιολογικά προϊόντα του σούπερ μάρκετ (…). Κάθε εβδομάδα διανέμουμε τουλάχιστον 250 καλάθια σε καμιά 25ριά σημεία παράδοσης» (Αθανασία, συντονίστρια παραγγελιών του βιοκαλλιεργητή).

Σε αυτή την πρώτη φάση λειτουργίας της ομάδας Χαλανδρίου, η πληρωμή του καλαθιού γίνεται με την παραλαβή του, ενώ η προώθηση και διάδοση της ΚΟΣΑΠ γίνεται από στόμα σε στόμα, μέσω του σχετικού δικτυακού τόπου καθώς και με τη διοργάνωση επισκέψεων και οικογιορτών στο κτήμα του βιοκαλλιεργητή στα Κιούρκα. «Καταναλώνω λαχανικά που πριν δεν τ’ αγόραζα, ραπανάκια για παράδειγμα… κάποια δεν τα ήξερα καν γιατί δεν τα βρίσκεις στην αγορά, όπως το φρέσκο σκόρδο… άσε που γλυτώνω τις ουρές στα σούπερ μάρκετ, το βρίσκω πολύ έξυπνο σύστημα, δεν καταλαβαίνω γιατί δεν υπάρχει μεγαλύτερη απήχηση στον κόσμο. Για οικογένεια είναι πολύ βολικό και μαθαίνουν και τα παιδιά να τρώνε ποικιλία και υγιεινά (…). Τις προάλλες πήγαμε στο κτήμα, είναι μια ωραία εκπαιδευτική διαδικασία με τα παιδιά, μια ωραία σχέση με τον παραγωγό, τη γη, το χωράφι, έχει και την πλάκα του!» (Κώστας, Αγροναύτης).

Από την άλλη, ο καταναλωτής κτίζει σχέσεις εμπιστοσύνης με τον μανάβη του στη λαϊκή αγορά, καθώς συζητά, ενημερώνεται για τις ποικιλίες των οπωροκηπευτικών, τον τόπο προέλευσής τους, όπως και για τρόπους συντήρησης και μαγειρέματος. Κάποιοι πωλητές φέρνουν στον πάγκο τους μικρές παραγωγές ντόπιων ποικιλιών από αγρότες της περιοχής τους: φιρίκια Πηλίου, λεμόνια Πόρου, κοντούλες από την ορεινή Κορινθία κ.ά. Με αυτόν τον τρόπο συμβάλλουν, όχι μόνο στην επιβίωση μικρών οικογενειακών εκμεταλλεύσεων, αλλά και στη διατήρηση και διάδοση στο νεαρότερο καταναλωτικό κοινό παραδοσιακών, ντόπιων (και ελληνικών γενικότερα) ποικιλιών έναντι των εισαγόμενων και των υβριδικών. «Μυρώνια, καυκαλίθρες, αζούματα, πριν λίγα χρόνια δεν τα ήξεραν οι καταναλωτές. Τους έλεγα πάρτε βρε και βάλτε στις πίτες και θα με θυμηθείτε, στα χωριά αυτά μας έζησαν. Δειλά-δειλά κάποιοι αγόραζαν και τώρα δεν τους προλαβαίνω. Ειδικά οι νέες νοικοκυρές δεν τα ήξεραν γιατί έχουν χάσει το δέσιμο με το χωριό. Σιγά-σιγά μαθαίνουν και έρχονται πιο κοντά στη φύση» (Χρίστος, παραγωγός από τη Βοιωτία). Δεν υφίσταται όμως μόνο η «εκπαίδευση» του καταναλωτή από τον παραγωγό, αλλά και το αντίστροφο, αναδεικνύοντας την κοινωνική δυναμική αυτής της «ζωντανής» σχέσης αλληλεπίδρασης. Ο Χρίστος συνεχίζει: «Ορισμένες νοικοκυρές διάλεγαν… τις ντομάτες για παράδειγμα, όσες είχαν ακανόνιστο σχήμα, δεν τις έπαιρναν ενώ διάλεγαν τις ολοστρόγγυλες και τις καθαρές. Ψώνιζαν δηλαδή με το μάτι. Σκέφτηκα λοιπόν να αναζητήσω, μήπως υπάρχουν συγκεκριμένοι σπόροι που να δίνουν στον καρπό μια ομοιομορφία. Μίλησα με γεωπόνους, διάβασα, πειραματίστηκα με διάφορους σπόρους και τ’ αποτελέσματα ήταν εντυπωσιακά, στο βαθμό που να τα ξεπουλάω όλα. Ταίριαξα, την επιστημονική γνώση, με την εμπειρία της λαϊκής. Η έκθεση στον κόσμο ήταν αυτή που με έκανε να αναζητήσω. Κατά μια έννοια έγινα ένας μικρός εμπορικός αντιπρόσωπος μεταξύ λαϊκής και χωραφιού».

Σε κάθε περίπτωση η πληθώρα πωλητών, προϊόντων και ποικιλιών φαίνεται ότι κρατούν τον ανταγωνισμό σε όφελος του καταναλωτή. «Εδώ έχει πολλούς πάγκους και πολλούς τόνους αραδιασμένα προϊόντα, από έναν τόνο καρπούζι ο καταναλωτής θα επιλέξει αυτό που του αρέσει. Αισθάνεται πλούσιος να πάρει αυτό που τον ικανοποιεί με το μάτι, με το ένστικτο. Σ’ ένα σούπερ μάρκετ δεν συμβαίνει αυτό…. Η μεγάλη αλυσίδα θα κάνει μια συμφωνία μ’ έναν μεγάλο παραγωγό για μια συγκεκριμένη ποιότητα προϊόντος με βάση το κέρδος του» (Βαγγέλης, παραγωγός από τα Μέγαρα).

Για τους αγρότες παραγωγούς, η λαϊκή δίνει τη δυνατότητα να πωλούν απευθείας στους καταναλωτές αποφεύγοντας τους χονδρέμπορους και τα μεγάλα δίκτυα διανομής, ενισχύοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την προστιθέμενη αξία της παραγωγής τους. «Πρώτα έδινα στην κεντρική λαχαναγορά και ακόμα μου χρωστούν οι έμποροι. Εδώ πληρώνομαι ζεστό χρήμα, στο τέλος θα ξεπουλήσω έστω και μισοτιμής και δεν έχω και φύρα, και πάλι κερδισμένη βγαίνω. Ο έμπορος παίρνει μόνο τον αφρό, σου πετάει τα μισά ότι δεν του κάνουν και σε πληρώνει όποτε θέλει. Τις ζουλιγμένες ντομάτες για παράδειγμα εγώ θα τις πουλήσω για σάλτσα» (Μαριέττα, παραγωγός από Θήβα).

Η λαϊκή αποτελεί ένα ζωντανό τόπο συνεύρεσης ατόμων, ετερόκλητων με μια πρώτη ματιά, που προέρχονται από διαφορετικές κοινωνικές ομάδες: συγκάτοικοι της γειτονιάς που καλημερίζονται, πηγαδάκια αργόσχολων συνταξιούχων, βιαστικοί εργαζόμενοι, νοικοκυρές με στοχευμένο καλάθι για τον εβδομαδιαίο εφοδιασμό της οικογένειας, μοναχικοί ηλικιωμένοι που αγοράζουν τα απαραίτητα της λιτής τους δίαιτας, χαμηλο-εισοδηματίες και ευπορότεροι, γηγενείς και μετανάστες. Συνεκτικό στοιχείο η αναζήτηση φρέσκων, ποιοτικών και σε προσιτή τιμή τροφίμων, η κουβέντα με τον γείτονα, η σχέση με τον έμπορο, η «πολιτισμική εγγύτητα» – έστω και φαντασιακή – με τον τόπο παραγωγής και τον παραγωγό. Αντικατοπτρίζοντας ένα γνώριμο σημείο αναφοράς στις γειτονιές της πόλης, οι λαϊκές λειτουργούν επίσης – ιδιαίτερα τώρα την περίοδο της κρίσης – ως πεδίο πολιτικής έκφρασης των πολιτών, εκδήλωσης της «λαϊκής αγανάκτησης» και ενίοτε διακωμώδησης της πολιτικής σκηνής, αν όχι ως ένα ανέξοδο πολιτικό βαρόμετρο για τα ΜΜΕ, με αφορμή την ακρίβεια, τις περικοπές εισοδημάτων, τα κακώς κείμενα των πολιτικών, τη δύσκολη καθημερινότητα.

Μετά την πρώτη πετυχημένη χειμερινή συγκομιδή στα Σπάτα, ο Σύλλογος αποφασίζει την Άνοιξη του 2012 να ζητήσει από το Δημοτικό Συμβούλιο Βριλησσίων ένα κομμάτι γης στην πρώην Ναυτική Βάση – το σημερινό πάρκο Μαρία Κάλλας 52 στρεμμάτων – με σκοπό την αστική καλλιέργεια και την προπόνηση ορειβασίας. Το ΔΣ μετά από θετική εισήγηση, παραχωρεί έκταση δύο στρεμμάτων στη θέση Όρυγμα.

Η γη είναι ιδιαίτερα άγονη καθώς βρίσκεται σε τεχνητό λόφο που ήταν όρυγμα του Πολεμικού Ναυτικού. Το χώμα είναι ιδιαίτερα κακής ποιότητας (μπάζα και αδρανή υλικά) και χρειάστηκε εμπλουτισμός με κομπόστ ιδίας παραγωγής και φυσικά λιπάσματα, αφού πρώτα έγινε εδαφολογικός έλεγχος από το Ινστιτούτο Εδαφολογίας. Χρειάστηκε μεγάλο κόπο και επιμονή για να γίνει καλλιεργήσιμος (απομάκρυνση βράχων και πετρών, σκάψιμο, τοποθέτηση ποτιστικού συστήματος). Καταρτίζεται τοπογραφικό σχέδιο που περιλαμβάνει βοτανικό κήπο και λαχανόκηπο, και αργότερα οπωροφόρα δένδρα, ελιές και αμπέλι… Έτσι γεννιέται το «Περιβόλι του Βριλησσού» στα Άνω Βριλήσσια, ένας ακόμα κοινοτικός λαχανόκηπος στην πόλη. Έχει κυρίως επιδεικτικό χαρακτήρα για ενδιαφερόμενους στην τέχνη της αστικής γεωργίας και είναι επισκέψιμος από τα σχολεία. Χρησιμοποιούνται τοπικοί σπόροι από τον «Πελίτι», από το οικολογικό Κτήμα Αρβανίτη στα Κιούρκα και από άλλους βιοκαλλιεργητές.

Η πρώτη θερινή συγκομιδή στο Περιβόλι, το 2012, δεν πήγε καθόλου καλά, γιατί το έδαφος ήθελε ακόμα δουλειά και ο καύσωνας έβλαψε τα φυτά. Όμως οι Αγρόσχολοι δεν απογοητεύτηκαν: «έχουμε την υπομονή να παρακολουθούμε τα φύση, θέλει τους ρυθμούς της. Από κρανίου τόπος η γη ξαναβρίσκει τη βιοποικιλότητά της» (Ανδρέας, Αγρόσχολος, γεωπόνος). Σήμερα το περιβόλι έχει επεκταθεί, έχει πολλαπλασιάσει τα καλλιεργούμενα φυτά και έχει ενισχύσει τον επιδεικτικό του χαρακτήρα.

Εν μέσω κρίσης, εμπλουτίζουν τις δράσεις τους με τη δημιουργία ταμείου αλληλεγγύης, συλλογικές κουζίνες και οικογιορτές, επισκέψεις και δικτύωση με άλλες πρωτοβουλίες συλλογικών βιοαγρών, ενώ στα άμεσα σχέδια περιλαμβάνονται δημιουργία μετεωρολογικού σταθμού, πίστας αναρρίχησης, κ.ά. «Είμαστε σε συνεχή συνομιλία με την Αττική φύση, ανακαλύπτουμε τις αναλογίες που μας ήταν άγνωστες… Με τα δύσκολα και τα εύκολα, συλλογικά με τους συντρόφους μας. Γιατί αν ήμασταν μόνοι, τίποτα δεν θα είχαμε χαρεί απ΄όλα αυτά!».

Βασική αρχή που διέπει τους «συναγρότες» και τους φίλους του Αγρού είναι ότι «ο άνθρωπος και η φύση είναι πάνω από τα κέρδη, όπου η ζωή, ο πλουραλισμός, η αυτοδιαχείριση, η περιβαλλοντική και κοινωνική δικαιοσύνη ορίζουν μια αλληλέγγυα οικονομία διαφοροποιημένη από το μοντέλο της σημερινής πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης, το οποίο χαρακτηρίζεται από την απληστία, τον ανταγωνισμό, τον ατομικισμό και τη βία κατά των προσώπων» (http://agroselliniko.blogspot.com)

Ο Αγρός του Ελληνικού είναι ένας οικολογικά διαχειριζόμενος λαχανόκηπος κοινωνικού σκοπού σε χώρο που παραχωρήθηκε με τη σύμφωνη γνώμη του τότε Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Ελληνικού–Αργυρούπολης. Βασικοί στόχοι του Αγρού είναι η διάδοση της βιολογικής καλλιέργειας μέσα στον ιστό των πόλεων, η διάσωση και ανάδειξη παραδοσιακών σπόρων από όλη την Ελλάδα, η ανταλλαγή γνώσεων με άλλους βιοκαλλιεργητές, η συνδρομή κοινωνικών ομάδων που έχουν ανάγκη, η ενίσχυση κοινωνικών δράσεων, η επέκταση της καλλιέργειας και σε άλλους ελεύθερους χώρους. Οι παραδοσιακοί σπόροι προέρχονται από την κοινότητα «Πελίτι», άλλους βιοκαλλιεργητές αλλά και φίλους του Αγρού που τους φέρνουν από τα χωριά τους. Παράλληλα λειτουργεί Τράπεζα σπόρων με πλήθος ποικιλιών, πολλές από τις οποίες κινδυνεύουν να εξαφανιστούν. Για τις ανάγκες των φυτών σε λιπαντικά στοιχεία και φυτοπροστασία, χρησιμοποιούνται φυσικές μέθοδοι (κοπριά και φυσική κομπόστα ιδίας παραγωγής, χρήση στάχτης, τσουκνιδόζουμου και άλλων φυσικά παραγόμενων ζωμών, αλλά και κατάλληλες συγκαλλιέργειες και αμειψισπορά [εναλλαγή καλλιεργειών]). Ο βασικός πυρήνας συναγροτών που εργάζεται συστηματικά για την φροντίδα του Αγρού είναι περί τα είκοσι άτομα σε σύνολο 100 περίπου φίλων εθελοντών. Οι αποφάσεις στον Αγρό λαμβάνονται μέσω τακτικών ανοικτών συνελεύσεων σύμφωνα με τις αρχές της αμεσοδημοκρατίας, της ισοτιμίας και της αυτό-οργάνωσης.

Τα παραγόμενα λαχανικά (ντομάτες, μαρούλια, μελιτζάνες, πιπεριές, λαχανίδες, κ.ά.) διατίθενται κατά προτεραιότητα στην κοινωνική υπηρεσία του Δήμου Ελληνικού-Αργυρούπολης προκειμένου να διατεθούν σε άπορους δημότες, σε κοινωφελή ιδρύματα που παρέχουν συσσίτια, στο Κοινωνικό Παντοπωλείο, σε συλλογικές κουζίνες. Όμως η παραγωγή δεν είναι αυτοσκοπός. Ο χαρακτήρας του Αγρού είναι κυρίως επιδεικτικός και εκπαιδευτικός. «Δεν μας ενδιαφέρει αυτή η ίδια η Ιθάκη, αλλά το ταξίδι των εμπειριών και της γνώσης» (Παναγιώτα Μαλτέζου, γεωπόνος του Αγρού και συναγρότισσα).

Σήμερα, σε λιγότερο από τέσσερα χρόνια λειτουργίας, ο αυτοδιαχειριζόμενος Αγρός του Ελληνικού, μέσα από τον επιδεικτικό του χαρακτήρα, υποδέχεται και επιμορφώνει μαθητές από σχολεία όλων των βαθμίδων, συμβάλει με τη συσσωρευμένη γνώση του στη δημιουργία σχολικών λαχανόκηπων, μοιράζει δωρεάν ντόπιους παραδοσιακούς σπόρους σε ενδιαφερόμενους, ενημερώνει ευαισθητοποιημένους πολίτες σε θέματα αγροοικολογίας, συμμετείχε ενεργά στην δημιουργία ελαιώνα σε παρακείμενη έκταση.

Η συλλογικότητα του Αγρού στο Ελληνικό προτάσσει τις παραγωγικές χρήσεις στον αστικό χώρο έναντι των καταναλωτικών και την αποτροπή της περαιτέρω δόμησης των υφιστάμενων ελεύθερων χώρων. Για τους συμμετέχοντες «συναγρότες» αποτελεί τόπο συνάντησης, κοινωνικοποίησης και πολιτικής έκφρασης. Βασικά κίνητρα συμμετοχής σύμφωνα με τους ίδιους αποτελούν η ενασχόληση με τη βιολογική καλλιέργεια ταυτόχρονα με την πολιτική και κοινωνική δράση του Αγρού. «Εμένα κυρίως μου αρέσει να ασχολούμαι με τη γη. Από παιδί πήγαινα στο χωράφι του πατέρα μου… μετά το πουλήσαμε, αλλά μου έμεινε το απωθημένο. Τώρα είναι κάτι που με ευχαριστεί, με ξεκουράζει ψυχικά. Εξάλλου συμφωνώ και με το λόγο που φτιάχτηκε ο Αγρός… κρίμα να πάει χαμένη δική μας γη και να θέλουν να την πουλήσουν σε ιδιώτες» (Γιώργος, συναγρότης).