Το κέντρο της πόλης βιώνει την πιο επώδυνη από τις διαρκείς μεταλλάξεις του από τότε που το εγκατέλειψαν εκείνες οι κοινωνικές ομάδες που κάποτε ανέδειξαν τον αστικό του χαρακτήρα, και εκείνες που ωφελήθηκαν από την άναρχη οικοδόμησή του αναζητώντας την ανάπτυξη. Η Αθήνα στην κρίση, και η χώρα συνολικά, βρέθηκαν χωρίς το πλέγμα ασφαλείας ενός ανεπτυγμένου κράτους πρόνοιας. Παρά το σχετικά χαμηλό επίπεδο ταξικού και εθνοτικού διαχωρισμού, το κέντρο αντιμετώπιζε σημαντικά προβλήματα αρκετά πριν την εμφάνιση της κρίσης, μετά από μια μακρά περίοδο πολιτικών laisser-faire στον τομέα της στέγασης και την παραμέληση της αστικής υποδομής. Η σταδιακή μετατόπιση από τη δεκαετία του 1970 των ανώτερων και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων προς τα προάστια (Μαλούτας 2013), δημιούργησε το αίσθημα της παγίδευσης σε μια υποβαθμιζόμενη περιοχή, σε πολλούς που έμεναν πίσω. Οι εμπορικές υπηρεσίες επίσης μετακινήθηκαν προς την περιφέρεια, οι κρατικές υπηρεσίες αποκεντρώθηκαν και το λιγότερο ελκυστικό τμήμα του κτηριακού αποθέματος εγκαταλείφθηκε, εντείνοντας τη διεργασία υποβάθμισης που κατέστησε το κέντρο προσιτή επιλογή και προσέλκυσε μετανάστες στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Παρότι η παρουσία τους αναζωογόνησε τις δραστηριότητες και περιόρισε τις πληθυσμιακές απώλειες, οι μετανάστες έγιναν ο εύκολος στόχος και κατηγορήθηκαν για την υποβάθμιση που προκάλεσαν οι προϋπάρχουσες συνθήκες.

Εικόνα 1: Το σήμα του προγράμματος

Η κρίση επιδείνωσε τα προβλήματα, ο πληθυσμός έγινε πιο ευάλωτος, οι τοπικοί πόροι περιορίστηκαν ή/και έπαψαν να χρησιμοποιούνται. Οι άστεγοι, η ανεργία, η διακοπή των δραστηριοτήτων, οι περιορισμένες και αναποτελεσματικές πολιτικές που έπρεπε να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα και τις συσσωρευμένες ελλείψεις στον αστικό χώρο, ήταν το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε το πρόγραμμα έρευνας και μελέτης ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΤΕ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ-101 ΙΔΕΕΣ (REACTIVATE ATHENS-101 IDEAS). Το πρόγραμμα εκπονήθηκε το 2013, μεσούσης της κρίσης, εστίασε σε μειονεκτικές περιοχές του κέντρου και διατύπωσε ενδεικτικές προτάσεις ενεργοποίησής τους στη βάση μιας άλλου τύπου, βιώσιμης λογικής. Στόχος ήταν η σύνταξη νέων μηχανισμών και εργαλείων παρέμβασης με προσέγγιση ενός μοντέλου που θα αναβαθμίζει την πόλη χωρίς εκδίωξη των ανθρώπων, αναδεικνύοντας τις ποικίλες τοπικές ταυτότητες, και αξιοποιώντας τις λανθάνουσες δυναμικές.

Το έργο Re-think Athens αποτέλεσε μια βασική παράμετρο για αυτή την πρωτοβουλία. Η ανασυγκρότηση της κινητικότητας σε μεγάλη κλίμακα στο κέντρο της πόλης, κινητοποιεί σημαντικές αλλαγές αναφορικά με την αναμόρφωση δραστηριοτήτων και την κοινωνική φυσιογνωμία των γειτονικών περιοχών. Οι αλλαγές αυτές θα πρέπει να αντιμετωπιστούν συγκροτημένα από την πλευρά των κοινωνικών και οικονομικών τους επιπτώσεων, εάν θέλουμε να αποφύγουμε αυτό που συμβαίνει συχνά σε μεγάλες αστικές παρεμβάσεις (πχ. μετρό), δηλαδή την απορρόφηση των συνήθως θετικών αποτελεσμάτων τους από τους παρακείμενους ιδιοκτήτες ακινήτων, χωρίς αντιστάθμισμα για το γεγονός ότι επωφελούνται σημαντικά από μεγάλες κοινωνικές επενδύσεις.

Το πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα Ωνάση και εκπονήθηκε από διεπιστημονική ομάδα ερευνητών και αρχιτεκτόνων μελετητών υπό τη διεύθυνση των Alfredo Brillembourg και Hubert Klumpner, διευθυντών του εργαστηρίου Urban-Think Tank (U-TT) το οποίο εξειδικεύεται στην προσέγγιση κοινωνικών προβλημάτων των σύγχρονων πόλεων, και καθηγητών Αρχιτεκτονικής και Αστικού Σχεδιασμού στο Πανεπιστήμιο ΕΤH της Ζυρίχης. Αναπτύχθηκε εντατικά για 10 περίπου μήνες σε συνεργασία με ομάδα Ελλήνων ειδικών, επιστημόνων και επαγγελματιών με κύριους συμβούλους τη Μαρία Καλτσά σε θέματα αρχιτεκτονικής και τον καθηγητή Θωμά Μαλούτα σε θέματα κοινωνιολογίας. Στο ευρύτερο πλαίσιο του προγράμματος αυτού εντάχθηκε και ο παρών Άτλας κοινωνικής γεωγραφίας της Αθήνας.

Εικόνα 2: Στιγμιότυπα συζητήσεων και εκδηλώσεων του προγράμματος

Κεντρικό στοιχείο της προσέγγισης ήταν η αναζήτηση ιδεών απευθείας από τους ενδιαφερόμενους. Η διαδικασία αυτή υπήρξε αρκετά περίπλοκη, ειδικά εφόσον θέλαμε να φθάσουμε σε αυτούς που κατά κανόνα αποκλείονται, ή και συχνά αυτο-αποκλείονται λόγω έλλειψης πληροφόρησης, αίσθησης αδυναμίας ή υπερβολικής επιβάρυνσης από την καθημερινή προσπάθεια επιβίωσης. Η πρωτοβουλία ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΤΕ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ δεν είχε τον απαιτούμενο χρόνο και τους λοιπούς απαραίτητους πόρους ώστε να καταστήσει λειτουργική την απαιτούμενη προσέγγιση, που βασίζεται στη συμμετοχή, με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Δεδομένων των περιορισμών, η συγκέντρωση ιδεών από το ευρύ κοινό περιορίστηκε στη συμπλήρωση ερωτηματολογίων σε δημοφιλείς ιστοτόπους και σε περιοδικά, καθώς και σε προσωπικές συνεντεύξεις με ειδικούς, αλλά και με κατοίκους και περαστικούς από τα γραφεία του προγράμματος στην Ομόνοια ή κατά τις ειδικές επισκέψεις σε ορισμένες γειτονιές του κέντρου. Οι συμμετέχοντες δεν αποτελούν αντιπροσωπευτικό δείγμα των ατόμων που αφορά το πρόγραμμα, καθότι υπερεκπροσωπούνται νεώτερα άτομα, με κάποια επαφή και γνώση των υπό συζήτηση θεμάτων και με εξοικείωση/πρόσβαση στους τρόπους επικοινωνίας (διαδίκτυο, συγκεκριμένοι ιστότοποι, ειδικός τύπος κλπ.). Ωστόσο, η ανταπόκριση ήταν μαζική, πολύ μεγαλύτερη απ’ ό,τι αναμενόταν. Σχεδόν 4.000 άτομα απήντησαν σε ειδικά ερωτηματολόγια μέσα σε δύο μήνες, και τούτο -αν μη τι άλλο- επιβεβαιώνει την ανάγκη που διατύπωσαν ευθέως πολλοί συμμετέχοντες: τη συμμετοχική διαχείριση των τοπικών θεμάτων.

Κατά τη διάρκεια του προγράμματος λειτούργησε στο ισόγειο του κτηρίου του ΗΣΑΠ στην Ομόνοια ανοιχτός χώρος, το εργαστήρι «RA Lab», ο οποίος προσφέρθηκε από τη ΣΤΑΣΥ και ανακατασκευάστηκε με δαπάνες του Ιδρύματος Ωνάση. Εκεί πραγματοποιήθηκαν εργαστήρια παραγωγής αρχιτεκτονικών προτάσεων, 200 συνεντεύξεις με ειδικούς και κατοίκους, συναντήσεις με ερευνητικές ομάδες, συλλογικότητες και εκπροσώπους ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται στην Αθήνα, καθώς επίσης δράσεις, διαλέξεις και οκτώ εκδηλώσεις ενεργοποίησης με θέματα γύρω από την κοινωνία, την αρχιτεκτονική και την τέχνη τις οποίες παρακολούθησαν περίπου 1.000 άτομα. Οι θέσεις των συμμετεχόντων αποκάλυπταν συχνά απρόσμενες, εμπνευσμένες ή προκλητικές ιδέες τις οποίες επεξεργάζονταν οι αρχιτέκτονες-μελετητές, ώστε σε νέους συνδυασμούς να αποτελέσουν πρότυπα τρόπων διαβίωσης για το υποβαθμισμένο κέντρο. Επίσης, παρήχθησαν 30 γενικοί ή εξειδικευμένοι χάρτες υποπεριοχών, με αξιοποιήσιμες πληροφορίες και συγκροτήθηκε Συμβουλευτική Επιτροπή που παρείχε στις ομάδες εργασίας στήριξη και πληροφορίες.

Εικόνα 3: Το εργαστήρι του προγράμματος στην οδό Αθηνάς

Το πρόγραμμα ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΤΕ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ – 101 ΙΔΕΕΣ δεν επεδίωξε να υποκαταστήσει το σχεδιασμό ή τις τοπικές αντιπροσωπευτικές δομές, αλλά να καταθέσει μια εναλλακτική λογική επανα-προγραμματισμού της περιοχής μέσα από μια κριτική αντίληψη των προβλημάτων της. Η έρευνα προσέγγισε κριτικά τις προκλήσεις στην πόλη, τις αντιθέσεις που φιλοξενεί, τους τρόπους με τους οποίους χρησιμοποιείται, ενώ σημαντική υπήρξε η διάγνωση της καθημερινότητας των περιοχών και το πώς αυτές επηρεάζουν και επηρεάζονται από μια ενδεχόμενη τοπική αναγέννηση. Ουσιώδης θεώρηση ήταν το ότι για τη βελτίωση των περιοχών με πολλά προβλήματα είναι δύσκολο να επιτύχει βιώσιμα αποτελέσματα μια κλασσικού τύπου προσέγγιση. Διατυπώθηκαν προτάσεις έργων που αφυπνίζουν και προκαλούν τον τακτικό σχεδιασμό, οπτικοποιούν παραδειγματικά την προσέγγιση, και συνολικά συνιστούν έναν οδικό χάρτη για επόμενα βήματα. Κάποιες προτάσεις είναι οραματικές, άλλες αναγνωρίζουν και αναφέρονται στον ευρύ χώρο ανάμεσα στους θεσμούς και τις άτυπες εκφάνσεις της ζωής με αποδέκτη τις ποικίλες ομάδες που κατοικούν ή εργάζονται στις περιοχές, και βιώνουν καθημερινά την απόλυτη κρίση. Οι προτάσεις προβάλουν το πώς οι υπάρχουσες κοινωνικές δυναμικές μπορούν να αναπτύξουν νέες μορφές αστικότητας βασισμένες σε νέες δομές, οικοδομώντας τη νέα πόλη χωρίς εκτοπισμούς, πάνω και μέσα στην παλιά, με συνύπαρξη παραδοσιακών και σύγχρονων δραστηριοτήτων.

Οι στόχοι των προτάσεων

Το πρόβλημα των περιοχών έγκειται περισσότερο στα κενά κτήρια, την εγκατάλειψη των ιδιωτικών ιδιοκτησιών και την έλλειψη κοινωνικών πολιτικών ή παροχών, και λιγότερο στην ποιότητα του δημόσιου χώρου. Οι στρατηγικές του προγράμματος ακολούθησαν τη λογική “αναγνώριση, αντιμετώπιση, επανα-προγραμματισμός” και οι προτάσεις του συνδέουν τον κοινωνικό σχεδιασμό με τον φυσικό, ώστε να διαπλέκονται οι καθημερινότητες ανθρώπων που αναπτύσσουν δεσμούς στο χώρο και όχι παράλληλους βίους που δεν τέμνονται. Μερικές προτάσεις είναι οραματικές και, συνεπώς, οι προϋποθέσεις εφαρμογής τους παραμένουν ζητούμενο, αλλά πολλές αφορούν άμεσες δυνατότητες παρέμβασης χαμηλού κόστους-υψηλής αποτελεσματικότητας. Κάποιες δεν εκφράζονται με αρχιτεκτονικές προβολές, και επιδιώκουν να συνδέσουν με πρακτικό τρόπο τους διατιθέμενους πόρους με τις ανάγκες των εμπλεκομένων, έτσι ώστε να μεγιστοποιείται η χρήση των πόρων και να ελαχιστοποιούνται οι μη καλυπτόμενες ανάγκες. Επίσης, πολλές από τις σχεδιαστικές λύσεις, στη λογική πάντοτε μιας περισσότερο παραγωγικής συνάρθρωσης αναγκών και πόρων, αφορούν αλλαγές στο στεγαστικό απόθεμα και τον δημόσιο χώρο.

Γενικά επιδιώχτηκαν λύσεις ευέλικτες και ανθεκτικές στο χρόνο, με δικτύωση των περιοχών και σύνδεση του εκ των άνω σχεδιασμού με πρωτοβουλίες από τα κάτω. Αυτές εγγράφονται σε ένα πλαίσιο με πνεύμα που προωθεί την κοινωνική δικαιοσύνη και την οικονομική αποτελεσματικότητα, θέτοντας τη δεύτερη στην υπηρεσία της πρώτης. Κύριοι στόχοι είναι:

• Ένα κοινωνικά συνεκτικό αποτέλεσμα, στη βάση του στόχου της συναίνεσης για συμβιβασμό διαφορετικών, συχνά αντιτιθέμενων συμφερόντων και απόψεων, με όχημα την αποτροπή της περιθωριοποίησης και του στιγματισμού των περισσότερο ευάλωτων ομάδων
• Ένα ζωντανό οικονομικό περιβάλλον, με ενθάρρυνση καινοτόμων ιδεών οι οποίες προωθούν την κοινωνικά υπεύθυνη επιχειρηματική δραστηριότητα, δίνοντας έμφαση στο δυναμικό που σήμερα χάνεται με την ανεργία (ιδιαιτέρως των νέων ανθρώπων)
• Ένα πρωτότυπο, ελκυστικό περιβάλλον για τους κατοίκους και τους επισκέπτες, μέσω της προσπάθειας διατήρησης και ανάδειξης της ταυτότητας και της μοναδικότητας της πόλης, με αποφυγή επαναλαμβανόμενων, κομφορμιστικών μοτίβων αστικής αναζωογόνησης

Εικόνα 4: Αφίσα-πρόσκληση για ειδικές εκδηλώσεις του προγράμματος

Οι προτάσεις υιοθετούν την πρακτική της παροχής ανταποδοτικών υπηρεσιών για την κάλυψη αναγκών, στοχεύουν δε στη δημιουργία χώρων για παιδιά, κέντρων ανάπτυξης δεξιοτήτων και εκπαίδευσης για προαγωγή της μικρο-επιχειρηματικότητας, στην ενεργοποίηση του δημόσιου χώρου και συγκρότησή του ως καταλύτη για τη συνύπαρξη ατόμων με διαφορετικά χαρακτηριστικά, στην ανάπτυξη κοινωνικής οικονομίας με εξοικείωση των ατόμων με την προοπτική συμμετοχής στην ανάπτυξη τοπικών σχημάτων επιχειρηματικότητας, ενώ προτείνονται ιδέες με περιεχόμενο που είναι ταυτισμένο -ιστορικά- με την παραγωγή προϊόντων στο κέντρο της Αθήνας.

Ρόλος του κράτους – Θεσμικά εργαλεία

Ενώ πολλές παρεμβάσεις ή προτάσεις του προγράμματος ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΤΕ ΤΗΝ ΑΘΗΝΑ-101 ΙΔΕΕΣ μπορούν να υλοποιηθούν με σχετικά μικρό κόστος, η απουσία κατάλληλων θεσμών υλοποίησης αποτελεί εμπόδιο. Η ανάπτυξη κατάλληλων θεσμικών εργαλείων μπορεί να αναδείξει τις προοπτικές εφαρμογής τους, ενώ η τοπική αυτοδιοίκηση θα πρέπει να έχει καίριο ρόλο στο σχεδιασμό και στο συντονισμό της υλοποίησης των προτεινόμενων λύσεων. Η σχεδόν απόλυτη έλλειψη δομών διακυβέρνησης στις γειτονιές είναι ένας κρίσιμος κρίκος που απουσιάζει από την αλυσίδα της διαδικασίας υλοποίησης όλων των σημαντικών ιδεών τις οποίες εκφράζει αυτό ή οποιοδήποτε παρεμφερές πρόγραμμα. Επίσης, οι δομές τοπικής αυτοδιοίκησης, παραδοσιακά, είναι μάλλον ασθενείς και δεν μπορούν να ασκήσουν καθόλου πραγματικό έλεγχο σε θέματα όπως η στέγαση, η εκπαίδευση ή η παροχή υπηρεσιών υγείας. Στη διάρκεια της κρίσης πολλές τοπικές αρχές ενίσχυσαν τη δραστηριότητά τους στο πεδίο της κοινωνικής πρόνοιας, έπειτα από τη δραματική αύξηση των νοικοκυριών που αντιμετωπίζουν ακραίες δυσκολίες. Η έλλειψη όμως οικονομικών πόρων και χρηματοδοτήσεων επιβάλλει οι λύσεις να περιλαμβάνουν κάποιο βαθμό απο-εμπορευματοποίησης και, ταυτόχρονα, κάποιο βαθμό ανεξαρτησίας από την άμεση οικονομική στήριξη του κράτους, η οποία υπήρξε παραδοσιακά ασθενής και μειώθηκε περαιτέρω υπό το βάρος της κρίσης.

Από το τέλος ήδη του 2009 το νέο Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής (YΠEKA) με τις υπηρεσίες και εποπτευόμενους Οργανισμούς του, εκπόνησε εντατικά ένα πρώτο, συνεκτικό πλαίσιο για την προσέγγιση και αντιμετώπιση κρίσιμων θεμάτων σε κλίμακα πόλης και μητροπολιτικής περιοχής. Πρόκειται για το «Πρόγραμμα ΑΘΗΝΑ-ATTIKH 2014», το οποίο εκδόθηκε σε τεύχος (φωτογραφία 1) και παρουσιάστηκε τον Ιούνιο του 2010. Ο τίτλος δεν αποτελούσε ορόσημο ολοκλήρωσης, αλλά συμβολισμό για μια ευκαιρία που χάθηκε σε επίπεδο πόλης: μια 10ετία μετά τους Ολυμπιακούς αγώνες, ήταν αναγκαία η χωροταξική, αναπτυξιακή και περιβαλλοντική αλλαγή που δεν αποτολμήθηκε μετά το πέρας τους.

Φωτογραφία 1: Εξώφυλλο τεύχους ΥΠΕΚΑ «ΑΘΗΝΑ-ΑΤΤΙΚΗ 2014»

Στο Πρόγραμμα αποτυπώθηκε η συνάντηση οραμάτων και πλέγματος προβλεπόμενων στρατηγικών δράσεων για την Αθήνα και την Αττική. Σημαντικά έργα εντάχθηκαν σε αυτό: η παρέμβαση στο Κέντρο με άξονα την οδό Πανεπιστημίου ως κύρια στρατηγική αποφόρτισής του από το αυτοκίνητο και επανα-προγραμματισμού του, η -με αδικαιολόγητη καθυστέρηση στην προώθηση των διαδικασιών- δημιουργία του Μητροπολιτικού Πάρκου στον Φαληρικό Όρμο και η ανάπλαση της Λεωφόρου Βασιλίσσης Όλγας (φωτογραφία 2) που ολοκληρώνει τον μεγάλο αρχαιολογικό περίπατο.

Φωτογραφία 2: Ανάπλαση Λεωφ. Βασιλίσσης Όλγας

Στην αρχή της κρίσης, αναζητήθηκε η προσαρμογή της πόλης σε έναν κόσμο που αλλάζει, ενώ ο ρόλος και παραδοχές του σχεδιασμού διατυπώθηκαν λαμβάνοντας υπόψη νέου τύπου συνέργειες και διαδικασίες. Στόχοι ήταν η ανάπτυξη με παραγωγική και οικολογική ισορροπία, η προαγωγή συνείδησης σχετικά με το πώς κινούμαστε και αντιλαμβανόμαστε την πόλη, η ανάταξη του υποβαθμισμένου δομημένου περιβάλλοντος, η αναζήτηση της εικόνας της μητρόπολης με σύγχρονους όρους και διατήρηση του φυσικού και πολιτιστικού της πλούτου. Η δομή της εργασίας παραθέτει τις προτεραιότητες, τη μεθοδολογία, τους μηχανισμούς και αποκαλύπτει τις προθέσεις του νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθήνας-Αττικής.

Η διάρθρωση των τεσσάρων κεφαλαίων της φανερώνει μια νέα λογική που διέπει το εγχείρημα. Στο 1^ο κεφάλαιο Βελτίωση της Λειτουργίας και της Εικόνας της Πόλης καταγράφονται εμβληματικά αλλά και μικρά έργα, πολλά από τα οποία δρομολογήθηκαν. Πολλά θέματα, όπως η διερεύνηση αναβάθμισης της Οδού Πειραιώς, εντάχθηκαν σε ευρύ ερευνητικό έργο που ανατέθηκε στο ΕΜΠ και απετέλεσε επίσης τη βάση για τον διαγωνισμό της παρέμβασης με άξονα την οδό Πανεπιστημίου. Στο ερευνητικό πρόγραμμα αναλύεται και ο δυναμικός συσχετισμός του δίπολου των κέντρων Αθήνας-Πειραιά, ο οποίος μπορεί να αποτελέσει κορμό της μητρόπολης και να λειτουργήσει κατά της διάχυσής της. Μετά από χρόνια το ίδιο το Υπουργείο εκπόνησε διά της ΔΕΕΑΠ μελέτες, όπως για τις πλατείες Αγ. Παντελεήμονα-οδό Αγορακρίτου (φωτογραφία 3), Αττικής και Αγ. Νικολάου και ολοκλήρωσε την προκαταρκτική Μελέτη Ανάπλασης Καισαριανής στην περιοχή Προσφυγικών Πολυκατοικιών. Στο ίδιο κεφάλαιο περιλαμβάνεται η αναβάθμιση ή ανασυγκρότηση περιοχών της πόλης μέσα από νέα μοντέλα προσέγγισης, και σε αυτό το πνεύμα εντάχθηκε πιλοτική μελέτη που εκπονήθηκε από την ομάδα SARCHA για την περιοχή Γεράνι του υποβαθμισμένου Κέντρου. Καταγράφονται, επίσης, οι μεγάλες μητροπολιτικές παρεμβάσεις ανάπλασης του Φαληρικού Όρμου, του Ελληνικού με έμφαση στη δημιουργία Μητροπολιτικού Πάρκου, της Λιμενοβιομηχανικής Ζώνης Δραπετσώνας-Κερατσινίου, του Ελαιώνα, των Μητροπολιτικών Πάρκων Γουδή και «Α. Τρίτση». Τέλος, για την υλοποίησή τους επισημαίνεται η αναγκαιότητα νομικών-θεσμικών ρυθμίσεων, πολιτικών και χρηματοδοτικών εργαλείων.

Φωτογραφία 3: Περιοχή Πλατείας Αγ. Παντελεήμονα

Στο 2ο κεφάλαιο Βιώσιμη Αστική Κινητικότητα στην Αττική, τίθεται επιτακτικά το θέμα αλλαγής νοοτροπίας σχετικά με το πώς κινούμαστε και αντιλαμβανόμαστε την πόλη με νέους όρους (φωτογραφία 4). Στο 3^ο κεφάλαιο Προστασία και βιώσιμη διαχείριση της υπαίθρου και των ορεινών όγκων της Αττικής, δηλώνεται η ανάγκη προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος (φωτογραφία 5) και περιορισμού της διάχυσης στις εκτός σχεδίου περιοχές, κάτι το οποίο επιβεβαίωσε η μετέπειτα πρόταση του νέου Ρυθμιστικού Σχεδίου. Τέλος, στο 4^ο κεφάλαιο Βιώσιμη διαχείριση της παράκτιας ζώνης της Αττικής, δίνεται προτεραιότητα στο άνοιγμα της πόλης προς τον Σαρωνικό και τον λοιπό παράκτιο χώρο της. Η έλλειψη πρασίνου στην Αθήνα αποκαθίσταται με τις ακτές μέσα στον αστικό ιστό της, που αποτελούν ένα ισοζύγιο ελεύθερων χώρων. Παρατίθενται προϋποθέσεις για την αντιμετώπιση των αυθαιρεσιών, των διαχειριστικών και ιδιοκτησιακών προβλημάτων, και το Πρόγραμμα ολοκληρώνεται με κατάλογο βασικών δράσεων, πολλές από τις οποίες πραγματοποιήθηκαν ή ολοκληρώθηκαν ως προς τον σχεδιασμό, αλλά δεν εφαρμόστηκαν.

Φωτογραφία 4: Προβλήματα κίνησης και ανάγκη για βιώσιμη κινητικότητα

To κείμενο αυτό αφορά τη συνύπαρξη διαφορετικών κοινωνικών / πολιτισμικών ομάδων στον Κεραμεικό και το Γκάζι και τον τρόπο με τον οποίο οι μεταξύ τους σχέσεις εγγράφονται στον αστικό χώρο, αλλά και διαμορφώνονται από αυτόν (Soja 1989). Τα δεδομένα στα οποία στηρίζεται προέρχονται από εθνογραφική έρευνα που πραγματοποιώ από το 2006 (Γιαννακόπουλος 2010).

Οι γειτονιές αυτές θεωρούνταν υποβαθμισμένες λόγω της εγκατάλειψής τους από παλιότερους κατοίκους και της εγκατάστασης μεταναστών. Ωστόσο, τα τελευταία δέκα χρόνια μεσοαστοί, κυρίως επιστήμονες και καλλιτέχνες, επιλέγουν την περιοχή ως τόπο κατοικίας. Ανακαινίζουν παλιές μονοκατοικίες ή διαμερίσματα σε παλιές πολυκατοικίες, αλλά και εγκαθίστανται σε μοντέρνες, πολυτελείς πολυκατοικίες που ανεγείρονται από κατασκευαστικές εταιρίες οι οποίες είχαν αγοράσει οικόπεδα προβλέποντας και προκαλώντας τη μελλοντική εγκατάσταση μεσοαστών στην περιοχή.

Παράλληλα, η περιοχή έχει γίνει τόπος εγκατάστασης μπαρ, εστιατορίων και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων, «εναλλακτικών» αλλά και πιο «εμπορικών». Το Γκάζι αποκαλείται και gay village / γκέι χωριό, αφού τα περισσότερα γκέι μπαρ της Αθήνας έχουν μεταφερθεί εκεί. Υπάρχει μια διάκριση, ως προς τον χαρακτήρα της περιοχής, ανάμεσα στο Γκάζι –δηλαδή τη γειτονιά που εκτείνεται μετά την Ιερά Οδό όπως έρχεται κανείς από την Ομόνοια– και τον Κεραμεικό –που χωροθετείται πριν από την Ιερά Οδό: Το Γκάζι θεωρείται περισσότερο τόπος εγκατάστασης μπαρ και κέντρων διασκέδασης, ενώ ο Κεραμεικός περισσότερο τόπος κατοικίας.

Η εγκατάσταση «νεοαστών» κατοίκων και τόπων μιας κυρίως νεανικής διασκέδασης είναι χαρακτηριστική μιας διαδικασίας ανάπλασης, «εξευγενισμού» (gentrification) υποβαθμισμένων περιοχών του κέντρου πολλών δυτικών και άλλων μεγαλουπόλεων. Ο «εξευγενισμός» στις εν λόγω περιοχές δεν έχει ολοκληρωθεί εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, με αποτέλεσμα να εξακολουθούν να κατοικούνται και από μετανάστες και, εν γένει, από έναν ετερογενή πληθυσμό. Πρόσφατα, ωστόσο, επενδυτές όπως η εταιρία Οliaros με επικεφαλής τον επιχειρηματία στον χώρο του real-estate Ιάσονα Τσάκωνα, επιχειρούν την ολοκλήρωση του εξευγενισμού με την υποστήριξη του υπουργείου Ανάπτυξης και του Δήμου Αθηναίων.

Η νέα αυτή κίνηση ανάπλασης, ή αστικής αναζωογόνησης όπως έχει χαρακτηριστεί από τον δήμο και το υπουργείο, έχει αναζωπυρώσει τις παλιές διαμάχες μεταξύ διαφόρων κοινωνικών, πολιτιστικών και πολιτικών ομάδων οι οποίες είναι εγκατεστημένες ή δραστηριοποιούνται στην περιοχή. Σε γενικές γραμμές, οι απόψεις για την ανάπλαση μπορούν να διαχωριστούν σε δύο κατευθύνσεις. Η πρώτη υποστηρίζει την ανάπλαση ως μέσο αναβάθμισης της περιοχής που μαστίζεται από την «ανομία», δηλαδή το εμπόριο και τη χρήση ναρκωτικών, την πορνεία και τη μικρή εγκληματικότητα (κλοπές κλπ.). Σύμφωνα με την δεύτερη, το νέο στάδιο της ανάπλασης αποτελεί την αφορμή για μια επιχείρηση αστυνόμευσης και τελικά εκδίωξης των μεταναστών και των περιθωριοποιημένων ομάδων / ατόμων από τις γειτονιές αυτές του κέντρου της Αθήνας. Οι υπερασπιστές της πρώτης κατεύθυνσης απόψεων είναι κυρίως μεσοαστοί νέοι κάτοικοι, αλλά και πολλοί από τους εναπομείναντες παλιότερους Έλληνες κατοίκους, ενώ της δεύτερης είναι κάτοικοι ή και συχνοί επισκέπτες της περιοχής που ανήκουν στην αριστερά και τον αντιεξουσιαστικό / αναρχικό χώρο.

Στη συνέχεια θα αναδείξουμε την πρώτη ομάδα απόψεων, όπως κυρίως εκφράζεται από τους μεσοαστούς νέους κατοίκους της περιοχής οι οποίοι αποτελούν και τον κύριο φορέα του «εξευγενισμού». Ωστόσο, και οι υπερασπιστές της δεύτερης ομάδας απόψεων, παρά την αντίθεσή τους στην «ανάπλαση», συμβάλλουν έστω και άθελά τους στον «εξευγενισμό» μέσα από την παρουσία τους και μόνο, ως κάτοικοι ή θαμώνες. Όπως συνάγεται από τις συνεντεύξεις που πήρα από νέους κατοίκους, ένας από τους κυριότερους λόγους για τον οποίο εγκαταστάθηκαν στην περιοχή είναι η έλξη, η γοητεία που τους ασκεί το κέντρο της Αθήνας. Χαρακτηριστικά, οι «εναλλακτικοί» αυτοί μεσοαστοί αυτοπροσδιορίζονται ως «παιδιά του κέντρου», διακρίνοντας τους εαυτούς τους από τους μεσοαστούς των προαστίων. Η έλξη και ο αυτοπροσδιορισμός αυτός συγκροτείται με βάση επιλεκτικές, αποσπασματικές εικόνες της περιοχής, όπως η ύπαρξη «εναλλακτικών» μπαρ, πολιτιστικών κέντρων ή και πεζόδρομων που θυμίζουν παλιές γραφικές αθηναϊκές γειτονιές.

Tο 1930 ιδρύθηκε o ΟΛΠ (Οργανισμός Λιμένος Πειραιώς) με τη μορφή ΝΠΔΔ (Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου). Η τοπογεωγραφική εξέλιξη των τερματικών του ΟΛΠ μετά τη δεκαετία του ’70 άλλαξε τα δεδομένα της σχέσης πόλη – λιμάνι, αλληλεπιδρώντας και με άλλους παραθαλάσσιους αστικούς δήμους, εκτός από τον Πειραιά. Τα λιμενικά τερματικά του ΟΛΠ, λειτουργούν πλέον σε πολλές και διαφορετικές τοποθεσίες. Στο Πέραμα με τον σταθμό εμπορευματοκιβωτίων (ΣΕΜΠΟ) και τη ναυπηγοεπισκευαστική ζώνη, στο Κερατσίνι-Δραπετσώνα με το Car-terminal, στον Πειραιά με το επιβατικό λιμάνι. Μετά το 1999, αυτός ο οικονομικός οργανισμός λειτουργεί ως ΝΠΙΔ (Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου) και από το 2003 είναι εισηγμένη εταιρεία στο χρηματιστήριο με διασπορά του 25% περίπου των μετοχών στην χρηματαγορά. Το 2005 η κυβέρνηση επέλεξε την συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα στη παραγωγή λιμενικών υπηρεσιών σε τερματικούς σταθμούς εμπορευματοκιβωτίων στον ΟΛΠ και τον ΟΛΘ (Θεσσαλονίκη). Το 2008  προκηρύχθηκαν διεθνείς διαγωνισμοί για την παραχώρηση για 35+5 χρόνια του Σταθμού Εμπορευματοκιβωτίων (ΣΕΜΠΟ) του ΟΛΠ και συγκεκριμένα του μοναδικού υφιστάμενου Προβλήτα ΙΙ στη περιοχή του Περάματος.

Τον Απρίλιο του 2009 πέρασε από τη Βουλή ο νόμος 3755/09 που επικύρωσε τη Σύμβαση των δύο εταιριών ΟΛΠ-ΣΕΠ (Σταθμός Εμπορευματοκιβωτίων Πειραιά ΑΕ) που παραχώρησε ολοκληρωμένο και σε πλήρη λειτουργία τον Προβλήτα ΙΙ του ΣΕΜΠΟ του λιμανιού του Πειραιά, με όλον τον μηχανολογικό του εξοπλισμό και τη κατασκευή του Ανατολικού τμήματος του Προβλήτα ΙΙΙ για 35+5 χρόνια, με διμερή διακρατική συμφωνία.

Ο ΟΛΠ από ένα περιφερειακό λιμάνι έχει γίνει κεντρικό λιμάνι της Ευρωπαϊκής Ένωσης (6ος πλέον σε κατάταξη). Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Εθνικής Τράπεζας, το 2015 θα μπορούν να διακινούνται από τον Πειραιά 4,7 εκ. εμπορευματοκιβώτια (TEUs) από 3 εκ. το 2012, προσφέροντας στην ελληνική οικονομία έσοδα της τάξης των 900 εκατ. ευρώ, που αντιστοιχούν σε προστιθέμενη αξία της τάξης του 0,4% του ΑΕΠ, ενώ θα δημιουργηθούν περίπου 9.000 νέες θέσεις εργασίας. Οι αναλυτές της Εθνικής Τράπεζας επισημαίνουν ότι, εκτός από το άμεσο όφελος της αυξημένης διακίνησης εμπορευματοκιβωτίων, σημαντική αναμένεται να είναι η μακροπρόθεσμη επίδραση στην ανάπτυξη δικτύου επιχειρήσεων γύρω από το λιμάνι του Πειραιά. «Εκτιμάμε ότι μέχρι το 2018 η προστιθέμενη αξία θα αυξηθεί κατά 1,1 δισ. ευρώ για τις επιχειρήσεις που είναι άμεσα συνδεδεμένες με τη ναυτιλία και κατά 2,1 δισ. για το ευρύτερο δίκτυο επιχειρήσεων –κυρίως αποθήκευσης (logistics) και βιομηχανικών– που συγκεντρώνονται στην περιοχή λόγω της αυξημένης δραστηριότητας». Παράλληλα, αναμένεται έμμεση επίδραση της τάξης των 1,9 δισ. ευρώ λόγω αυξημένης παραγωγής των κλάδων εκτός του συγκεκριμένου δικτύου –αφορά κυρίως προμηθευτές. Συνυπολογίζοντας τις παραπάνω επιδράσεις από την επέκταση του δικτύου επιχειρήσεων γύρω από την ευρύτερη περιφέρεια των λιμενικών τερματικών του ΟΛΠ, η συνολική αύξηση στην προστιθέμενη αξία αγγίζει τα 5,1 δισ. ευρώ μέχρι το 2018 ή 2,5% του ΑΕΠ δημιουργώντας περίπου 125.000 νέες θέσεις εργασίας.

Κατά τα πρώτα σαράντα περίπου μεταπολεμικά χρόνια, το κέντρο της Αθήνας, άκμασε, πύκνωσε, άλλαξε αισθητικά και λειτουργικά, αποτελώντας όμως πάντοτε τον ομφαλό της οικονομικής και πολιτιστικής ζωής της μητρόπολης. Την ακμή του ακολούθησε μια περίοδος παρακμής, με αυξανόμενη ένταση κατά τα τελευταία τριάντα περίπου χρόνια. Η υψηλή πυκνότητα του κέντρου σε συνδυασμό με την αύξηση της αυτοκίνησης και την έλλειψη αποτελεσματικών δικτύων μέσων μαζικής μεταφοράς, ιδιαίτερα πριν από την κατασκευή του μετρό, καθώς και η εντεινόμενη υποβάθμιση του περιβάλλοντος, δημιούργησαν συνθήκες εξόδου του πληθυσμού και απομάκρυνσης πολλών δραστηριοτήτων από αυτό. Η αυξανόμενη οικονομική ευμάρεια και η υιοθέτηση νέων τρόπων ζωής και καταναλωτικών προτύπων, οδήγησαν ένα μέρος του πληθυσμού της Αθήνας στην αναζήτηση νέων σκηνών, στην περιφέρεια της πόλης, όπου θα εκτυλίσσονταν πλέον το θέατρο της καθημερινής του ζωής, και θα εξέφραζαν καλύτερα τις νέες αξίες και πρότυπα της κοινωνίας. Η αναπόφευκτη, αλλά ίσως υπερβολική και απρογραμμάτιστη επέκταση του μητροπολιτικού συγκροτήματος, συνοδεύτηκε και από τη δημιουργία περιφερειακών εμπορικών αγορών και εμπορικών κέντρων, που αποδυνάμωσαν το παραδοσιακό εμπορικό κέντρο της Αθήνας. Ο πληθυσμός της, πρόσφατα αστικοποιημένος, δεν διέθετε συλλογική μνήμη, αξίες και συνείδηση αστικού πολιτισμού, και πιθανότατα δεν ήταν σε θέση να διατηρήσει έναν ενεργητικό διάλογο με το παρελθόν της πόλης. Ποτέ ίσως δεν υπήρξε σοβαρό κοινωνικό αίτημα για την ανάληψη δράσεων από το κράτος για την αναστροφή της πορείας υποβάθμισης του κέντρου της Αθήνας.

Τα δικαιώματα οικοδομικής αξιοποίησης που είχαν αποδοθεί στην έγγεια ιδιοκτησία κατά την περίοδο ισχυρής ανάπτυξης του κέντρου της πόλης, ευνόησαν την εντατική εκμετάλλευσή της και την παραγωγή υψηλής γαιοπροσόδου. Ιδιαίτερα με την αμφιλεγόμενη μέθοδο της αντιπαροχής, δόθηκε κάποια λύση στο πρόβλημα στέγασης του ταχέως αυξανόμενου πληθυσμού, και των αναπτυσσόμενων δραστηριοτήτων. Τη θέση των παλαιών, χαμηλού ύψους κτηρίων, κατέλαβαν προοδευτικά νέες, υπερσύγχρονες για την εποχή τους πολυώροφες οικοδομές, που εκμεταλλεύτηκαν τον ιδιωτικό χώρο κατά το μέγιστο δυνατό, τόσο κάθετα όσο και οριζόντια. Ορθώθηκαν υπερσύγχρονες για την εποχή τους πολυκατοικίες και πολυτελή μέγαρα γραφείων και καταστημάτων, που σε σχέση με το παρελθόν, στέγασαν πολλαπλάσιο πληθυσμό και δραστηριότητες. Δημιουργήθηκε έτσι ένα κτηριακό απόθεμα από πολυσύχναστες κυψέλες, που συχνά επικοινωνούν μεταξύ τους με γοητευτικές στοές που δίδουν διέξοδο προς το δημόσιο χώρο. Συχνά κομψά, αλλά συνηθέστερα επιβλητικά, κάποια από αυτά τα κτήρια αποτελούν σήμερα μέρος της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της πόλης, ακόμη και εάν δεν έχουν χαρακτηρισθεί ως διατηρητέα, όπως – δικαιωματικά σχεδόν – κάποια παλαιότερα κτήρια που επέζησαν και μετά από την εποχή της αντιπαροχής.

Η κατάσταση του κτηριακού αποθέματος του κέντρου της Αθήνας είναι σήμερα ιδιαίτερα προβληματική, όπως καταδεικνύουν τα στοιχεία που προέκυψαν από πρόσφατες έρευνες του Τμήματος Μηχανικών Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας σε ένα ευρύ τμήμα του κέντρου που περιλαμβάνει 1650 κτίρια και παρουσιάζονται στις επόμενες ενότητες του κειμένου.

Υψηλές πυκνότητες και απαξιωμένο κτηριακό απόθεμα

To κτηριακό απόθεμα στο κέντρο της Αθήνας χαρακτηρίζεται σήμερα ως απαξιωμένο. Περισσότερα από τα μισά κτήρια (55%) σε ευρεία περιοχή του που μελετήθηκε, κατασκευάστηκαν προ πεντηκονταετίας, ενώ περίπου το 20% από αυτά είναι αρκετά παλαιότερα. Κατά την εικοσαετία 1970-1990, κατασκευάστηκε το 15% των κτηρίων, ενώ ελάχιστα κτήρια (αντιπροσωπεύουν περίπου το 7% του συνόλου) κατασκευάστηκαν από το 1990 μέχρι τις μέρες μας (Χάρτης 1). Εντούτοις, η παλαιότητα του κτηριακού αποθέματος δε θα αποτελούσε πρόβλημα για την πόλη, εάν τα κτήρια ήταν επαρκώς συντηρημένα και ανταποκρίνονταν στις απαιτήσεις των σύγχρονων χρηστών τους, καθώς επίσης, εάν ορισμένα από αυτά διέθεταν κάποια αρχιτεκτονική ευπρέπεια. Σχεδόν το σύνολο των κτηρίων χρίζουν σήμερα κοστοβόρων παρεμβάσεων για την αποκατάσταση, εκσυγχρονισμό και βελτίωση της ενεργειακής τους απόδοσης (Χάρτης 2). Για πάνω από το 60% των κτηρίων, το κόστος αποκατάστασης και εκσυγχρονισμού τους υπερβαίνει τη σημερινή (2015) αγοραία αξία τους.

Χάρτης 1: Εκτίμηση της περιόδου κατασκευής των κτηρίων

Πηγή στοιχείων: ιδία έρευνα πεδίου, Q3 2013

Χάρτης 2: Εκμετάλλευση Συντελεστή Δόμησης

Πηγές στοιχείων: ιδία έρευνα δομημένων επιφανειών Q3 2013, στοιχεία ιδιοκτησιών από την Κτηματολόγιο Α.Ε., Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο Δ. Αθηναίων. Ιδία επεξεργασία στοιχείων.

Το σύνολο σχεδόν των οικοπέδων έχει οικοδομηθεί με υψηλούς συντελεστές δόμησης. Η θεσμοθέτηση μειωμένων συντελεστών κατά τις τρεις περίπου τελευταίες δεκαετίες, είχε μάλλον περιορισμένα αποτελέσματα (Χάρτης 3, σε συνδυασμό με τον Χάρτη 1). Η σημαντική υπέρβαση της δομημένης επιφάνειας πολλών κτηρίων σε σχέση με τους ισχύοντες σήμερα συντελεστές δόμησης, καθιστά ανεφάρμοστες ή ακόμη και ουτοπικές, κάποιες προτάσεις για την κατεδάφιση κτηρίων με σκοπό τη δημιουργία νέων ή για τη δημιουργία ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων. Κα αυτό συμβαίνει όταν δε λαμβάνονται επαρκώς υπόψη το ύψος των αποζημιώσεων των ιδιοκτητών ακινήτων, υπό συνθήκες σχεδόν απόλυτης έλλειψης οικονομικών πόρων, ή την αναποτελεσματικότητα πολεοδομικο-οικονομικών μηχανισμών, όπως της Μεταφοράς Συντελεστή Δόμησης. Αν και οι μεγάλες καλύψεις και πυκνότητες των οικοδομικών τετραγώνων καθιστούν μάλλον δύσκολη την εφαρμογή των αρχών του βιοκλιματικού σχεδιασμού σε περιπτώσεις αποκατάστασης και εκσυγχρονισμού των παλαιών κτηρίων, ταυτόχρονα, η υψηλή πυκνότητα της πόλης θα μπορούσε ίσως να αποτελέσει ένα από τα πλεονεκτήματά της, τουλάχιστον σε ότι αφορά την εξοικονόμηση ενέργειας, υπό προϋποθέσεις.

Χάρτης 3: Κόστος Αποκατάστασης και Εκσυγχρονισμού του Κτηριακού Αποθέματος

Πηγή στοιχείων: Ιδία έρευνα – αυτοψίες κτηρίων, Q3 2013. Ιδία επεξεργασία.

Έκταση και πληθυσμιακή πυκνότητα της πρωτεύουσας

Η πληθυσμιακή πυκνότητα σε όλη την περίοδο παραμένει αρκετά χαμηλή: 172 άτομα ανά εκτάριο το 1879 και μόλις 91 άτομα ανά εκτάριο το 1907. Η χαμηλή πυκνότητα το 1907 οφείλεται στο γεγονός ότι η έκταση της πόλης πενταπλασιάζεται με την ένταξη σε αυτήν αραιοκατοικημένων «αγροτικών» περιοχών. Στις παραμονές του πολέμου, η πληθυσμιακή πυκνότητα αυξάνεται αλλά παραμένει πολύ χαμηλή, μόλις 127 άτομα το εκτάριο το 1940.

Διάγραμμα 1: Η πληθυσμιακή εξέλιξη του Δήμου Αθηναίων, 1834 – 1951

Πηγή: Απογραφές πληθυσμού των αντίστοιχων ετών

Πίνακας 1: Κοινωνική-επαγγελματική σύνθεση της πρωτεύουσας, 1860-1910 (%)

Πηγή: Ληξιαρχικές πράξεις θανάτου του Δήμου Αθηναίων των ετών 1859-1868, 1879-1884 και 1899-1902 και Οδηγός Ν. Ιγγλέση του 1910.

Η Αθήνα του δεύτερου μισού του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα είναι η πόλη των τεχνιτών, της μικρής βιοτεχνίας και του μικρού εμπορίου: η εικόνα αυτή αναδύεται με σαφήνεια χάρη στην αποδελτίωση των ληξιαρχικών πράξεων θανάτου του Δήμου Αθηναίων. Αλλά και η κατανομή που προκύπτει από τον εμπορικό Οδηγό του Ν. Ιγγλέση του 1910 [1] –που καταγράφει πόρτα– πόρτα τους επαγγελματίες της Αθήνας, παρότι δεν συμπεριλαμβάνει σημαντικό τμήμα των λαϊκών στρωμάτων, όπως τους μεροκαματιάρηδες– επιβεβαιώνει τον σημαντικό ρόλο των εμπόρων, τεχνιτών και βιοτεχνών.

Στην επόμενη περίοδο και μέχρι το 1940 έχουν προστεθεί περί τους 150.000 πρόσφυγες στον Δήμο, που σίγουρα διόγκωσαν τα λαϊκά στρώματα της πρωτεύουσας. Ωστόσο, η κοινωνική–επαγγελματική σύνθεση του πληθυσμού στις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου δεν είναι γνωστή, αφού τα μόνα στοιχεία που διαθέτουμε είναι τα αποτελέσματα της απογραφής του πληθυσμού του 1928. Ο εμπορικός Οδηγός του Ν.Ιγγλέση του 1939, που πλέον έχει περιοριστεί σε όσους διαθέτουν επαγγελματική στέγη (άρα δεν καταγράφονται οι μισθωτοί, δημόσιοι και ιδιωτικοί υπάλληλοι και οι εργάτες), μας προσφέρει μια εικόνα της πόλης με διογκωμένα μεσαία στρώματα, κυρίως με καταστηματάρχες εμπορικών ειδών, εστιάτορες, κτηματομεσίτες, ξενοδόχους, εργολάβους, ασφαλιστές και βιοτέχνες, αλλά και με σημαντική παρουσία των ανώτερων ελεύθερων επαγγελμάτων.

Πίνακας 2: Κοινωνική-επαγγελματική ταξινόμηση των επαγγελμάτων της Αθήνας που εμφανίζονται στον εμπορικό Οδηγό του Ν. Ιγγλέση το 1939

Πηγή: Οδηγός Ν. Ιγγλέση 1939

Η επιλογή κατοικίας και η χωροθέτηση των κοινωνικών ομάδων.

Για το 19ο αιώνα, αλλά και για το πρώτο μισό του 20ού, οι πηγές καταδεικνύουν έναν αδύναμο κοινωνικό διαχωρισμό. Το φαινόμενο της συνύπαρξης οφείλεται στη σχετικά περιορισμένη έκταση της πρωτεύουσας, όπου οι χρήσεις του εδάφους δεν έχουν ακόμα διαφοροποιηθεί. Έτσι, τα λαϊκά στρώματα δεν αποκλείονται από το κέντρο της πόλης, όπου η ελίτ επιλέγει να μένει και όπου είναι συγκεντρωμένες όλες οι διοικητικές, οικονομικές και πολιτιστικές δραστηριότητες.

Χάρτης 1: Ποσοστό (%) λαϊκών στρωμάτων στο σύνολο των απασχολούμενων στον δήμο Αθηναίων ανά ενορία (1859-1868)

Τη δεκαετία του 1860 [2], τα λαϊκά στρώματα κατοικούν κυρίως στα όρια της νέας πόλης (Χάρτης 1): στη συνοικία των Εξαρχείων (ενορία Ζ. Πηγής) αλλά και σε ένα τμήμα της συνοικίας του Ψυρρή, κυρίως στην ενορία του Αγίου Δημητρίου, αλλά και στην ενορία των Αγίων Αναργύρων. Σημαντική συγκέντρωση καταγράφουν και σε άλλες 7 περιοχές, όλες τμήμα του αρχικού πυρήνα της πρωτεύουσας. Οι 5 από αυτές μάλιστα είναι περιοχές που αποτελούσαν τα όρια της παλιάς πόλης, ενώ οι 2 βρίσκονται στους πρόποδες της Ακρόπολης. Πρόκειται για τις ενορίες: Καρύτση, Άγιος Φίλιππος, Μεταμόρφωση Σωτήρος, Αγία Αικατερίνη και Άγιοι Απόστολοι. Οι άλλες δύο ενορίες είναι αυτές της Ρόμβης και το Μοναστηράκι.

Χάρτης 2: Ποσοστό (%) ανώτερων στρωμάτων στο σύνολο των απασχολούμενων στον δήμο Αθηναίων ανά ενορία (1859-1868)

Τα εύπορα στρώματα (Χάρτης 2), κατοικούν κυρίως στην ενορία του Αγίου Γεωργίου Καρύτση, στην ενορία της Μεταμόρφωσης Σωτήρος, αλλά και στα Εξάρχεια. Η πρώτη βρίσκεται σε άμεση γειτνίαση με το Πανεπιστήμιο, το Πρωτοδικείο, την Εθνική Τράπεζα και έχει ως όριό της ανατολικά το βουλεβάριο της πόλης, την οδό Πανεπιστημίου. Η δεύτερη είναι πολύ κοντά στα Ανάκτορα, το Βασιλικό Κήπο και την πλατεία Συντάγματος. Σημαντική παρουσία της ελίτ υπάρχει και σε άλλα σημεία της παλιάς πόλης, στην ενορία της Ρόμβης, δίπλα στη Μητρόπολη και σε άμεση γειτνίαση με τρία υπουργεία: Στο νούμερο 11 της οδού Ερμού στεγαζόταν το υπουργείο Δικαιοσύνης και στο νούμερο 81 το υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, ενώ στη διασταύρωση των οδών Μητροπόλεως και Νίκης βρισκόταν το υπουργείο Εξωτερικών. Επίσης, συγκεντρώσεις της ελίτ εμφανίζονται στην ενορία των Αγίων Θεοδώρων (την περιοχή που περικλείει τα πρώτα Ανάκτορα, την Εθνική Τράπεζα και άλλα ιδρύματα της εποχής, και που ορίζεται από δύο μεγάλους δρόμους, την οδό Πανεπιστημίου και την οδό Αθηνάς, αλλά και την πλατεία Ομονοίας) καθώς και στην εμπορική συνοικία του Ψυρρή (Άγιοι Ανάργυροι και Άγιος Δημήτριος).

Ο διαχωρισμός των κοινωνικών στρωμάτων δεν είναι έντονος και τα κοινωνικά στρώματα που συγκροτούν την ελίτ συνυπάρχουν με τα λαϊκά. Ωστόσο, οι ενορίες που βρίσκονται εκατέρωθεν της οδού Ερμού, στο δυτικό μέρος, και εκείνες που βρίσκονται στους πρόποδες της Ακρόπολης κατοικούνται αποκλειστικά από τα φτωχότερα στρώματα.

Στην αυγή του 20ού αιώνα, η έκταση της πόλης έχει επταπλασιαστεί, ενώ ο πληθυσμός της είναι 4 φορές μεγαλύτερος σε σχέση με το 1860. Σύμφωνα με τις ληξιαρχικές πράξεις θανάτου των ετών 1899-1902 [3] τα λαϊκά στρώματα (Χάρτης 3) φαίνεται ότι αρχίζουν να εγκαταλείπουν το ιστορικό κέντρο της πόλης, απλώνονται προς όλες τις κατευθύνσεις και προτιμούν περιοχές που βρίσκονται έξω από τα όρια της παλιάς πόλης. Όλες οι περιοχές στις οποίες τα λαϊκά στρώματα καταγράφουν τα υψηλότερα ποσοστά το 1900, δεν εμφανίζονταν στο χάρτη της προηγούμενης περιόδου. Η μόνη ενορία την οποία συνεχίζουν με ένταση να κατοικούν είναι η ενορία της Αγίας Αικατερίνης, όπου κατοικούν αρκετοί αμαξηλάτες και τροχιοδρομικοί υπάλληλοι. Άλλωστε, από τη λεωφόρο Αμαλίας με την οποία και συνορεύει η ενορία αυτή περνούσαν οι γραμμές του τραμ με κατεύθυνση το Φάληρο, αλλά σε πολύ κοντινή απόσταση βρισκόταν και το Ζάππειο, όπου έκαναν τέρμα τα τραμ από την Ομόνοια.

Χάρτης 3: Ποσοστό (%) λαϊκών στρωμάτων στο σύνολο των απασχολούμενων στον δήμο Αθηναίων ανά ενορία (1899-1902)

Τα λαϊκά στρώματα κυριαρχούν στην απομακρυσμένη ενορία του Αγίου Σπυρίδωνα, στο σημερινό Παγκράτι, που απέκτησε το πρώτο του σχέδιο το 1886. Η περιοχή είναι σαφώς ξεκομμένη από την υπόλοιπη πόλη, αφού μεσολαβεί ο κήπος του Παλατιού και το Ζάππειο, έχοντας ως φυσικό όριό της τον ποταμό Ιλισσό. Ένας δεύτερος πόλος έλξης των λαϊκών στρωμάτων είναι στο δυτικό τμήμα της πόλης. Πρόκειται, αφενός, για την περιοχή του Κεραμεικού (βρίσκεται ανάμεσα στον τερματικό, τότε, σταθμό του Θησείου και την οδό Πειραιώς στο ύψος του εργοστασίου του Γκαζιού) και αφετέρου την αγροτική περιοχή του Προφήτη Δανιήλ. Ο τρίτος πόλος έλξης είναι στα βόρεια της πόλης με τις περιοχές του Αγίου Παύλου και του Αγίου Κωνσταντίνου –Βάθη–, που βρίσκονται σε άμεση γειτνίαση με το Μεταξουργείο, παραγωγική ζώνη της πρωτεύουσας με σημαντικά εργαστήρια. Ακόμα, πιο βόρεια, η αγροτική περιοχή των Πατησίων συγκεντρώνει αρκετούς κηπουρούς και εργατικούς.

Αξίζει, τέλος, να σημειώσουμε την παρουσία λαϊκών στρωμάτων (σε μικρό ποσοστό) στη συνοικία της Νεάπολης, όπου, σύμφωνα με ανώνυμο αρθρογράφο της Οικονομικής Επιθεώρησης, το 1873 έχει ήδη δημιουργηθεί ένας πυρήνας λαϊκών κατοικιών: «Οι εργάται έχουσι φυλετικήν την τάσιν προς απόκτησιν ακινήτου ιδιοκτησίας, οικονομικόν φαινόμενον ικανώς ανεπτυγμένον εν τη Ελληνική χώρα, καθ’ α προχείρως μαρτυρούσιν αι πέριξ των Αθηνών παρά τον Ιλισσόν και μεταξύ του Λυκαβηττού και Πινακωτών εργατικαί το πλείστον οικίαι» [4].

Παρότι η συνύπαρξη των λαϊκών με τα ανώτερα στρώματα συνεχίζεται, φαίνεται ότι η ελίτ επίσης απομακρύνεται από το εμπορικό κέντρο της πρωτεύουσας με σαφή κατεύθυνση προς τα βόρεια και βορειοανατολικά, παραμένοντας, ωστόσο, μέσα στα όρια της πόλης (Χάρτης 4). Η αθηναϊκή ελίτ μένει πρωτίστως στην περιοχή του Αγίου Κωνσταντίνου –Βάθη–, μια περιοχή που όπως είδαμε συγκεντρώνει και υψηλό ποσοστό φτωχών στρωμάτων. Ως δεύτερη επιλογή εμφανίζεται η γειτονική συνοικία των Εξαρχείων. Πρόκειται για δύο νέες περιοχές, σε άμεση γειτνίαση με την πλατεία Ομονοίας και το Πολυτεχνείο, αλλά και με το οικονομικό και διοικητικό κέντρο της πρωτεύουσας. Επίσης, η ελίτ συγκεντρώνεται στο Κολωνάκι –που τις επόμενες δεκαετίες θα εξελιχτεί σε beau quartier της πρωτεύουσας– αλλά και στη Νεάπολη.

Το τέλος της Επανάστασης βρήκε την Αθήνα βαριά πληγωμένη, έχοντας υποστεί σοβαρότατες καταστροφές. Ωστόσο, αν και η τουρκική φρουρά αποχώρησε από την Ακρόπολη μόλις τον Μάρτιο του 1833, ήδη από το 1830 είχε ξεκινήσει η βαθμιαία αναγέννηση της πόλης.

Τον Νοέμβριο του 1831 οι αρχιτέκτονες Σταμάτης Κλεάνθης και Eduard Schaubert, μαθητές του σημαντικότερου ίσως Γερμανού νεοκλασικού αρχιτέκτονα Karl Friedrich Schinkel, εγκαθίστανται στην Αθήνα, ξεκινώντας την συστηματική τοπογράφησή της, ενώ στη συνέχεια συντάσσουν την πολεοδομική τους πρόταση, εν όψει της πιθανής εγκατάστασης εκεί της πρωτεύουσας της απελευθερωμένης Ελλάδας. Πράγματι, τον Μάιο του 1832, η μετακαποδιστριακή Προσωρινή Κυβέρνηση τους αναθέτει την εκπόνηση του Νέου Σχεδίου της Πόλεως των Αθηνών, το οποίο τον Ιούλιο του 1833 εγκρίνεται από την Αντιβασιλεία, που είχε εν τω μεταξύ αναλάβει τα ηνία του Κράτους.

Ας δούμε τι προέβλεπε σε γενικές γραμμές το αρχικό εκείνο σχέδιο. Η Νέα Πόλη περιελάμβανε το ήμισυ περίπου της Παλαιάς, ενώ εκτεινόταν και προς τα δυτικά, βόρεια και ανατολικά αυτής. Το υπόλοιπο ήμισυ της Παλαιάς Πόλης, το οριζόμενο από τις οδούς Ηφαίστου, Πανδρόσου και Αδριανού, προβλεπόταν να απαλλοτριωθεί χάριν αρχαιολογικών ανασκαφών. Αλλά και το διατηρούμενο τμήμα της Παλαιάς Πόλης διετηρείτο μόνον ως γεωγραφική περιοχή, και όχι ως δομημένος χώρος, αφού προβλεπόταν στο μεγαλύτερο μέρος του να τμηθεί από νέες οδούς και να χωριστεί σε κανονικά οικοδομικά τετράγωνα. Το σχήμα των κυρίων αξόνων ήταν ένα ισοσκελές τρίγωνο με κορυφή τη σημερινή πλατεία Ομονοίας, σκέλη τις οδούς Πειραιώς και Σταδίου, και βάση την οδό Ερμού. Ο όλος προσανατολισμός είχε ως στόχους τον Πειραιά, το Στάδιο και, κυρίως, την Ακρόπολη, στα πόδια της οποίας η πόλη απλωνόταν σαν μια ανοικτή αγκαλιά. Στην κορυφή του τριγώνου προβλεπόταν η ανέγερση των Ανακτόρων: Η γεωμετρική κορυφή και η κορυφή της κρατικής εξουσίας σε μια συμβολική σύμπτωση. Ο προσανατολισμός των σκελών δεν ήταν τυχαίος: «Συναντώνται», όπως σημειώνουν οι Κλεάνθης και Schaubert στο υπόμνημά τους, «κατά τοιούτον τρόπον ώστε ο εξώστης των Βασιλικών ανακτόρων να απολαμβάνει ταυτοχρόνως του γραφικού Λυκαβηττού, του Παναθηναϊκού Σταδίου, της πλούσιας εις υπερηφάνους αναμνήσεις Ακροπόλεως, και των πολεμικών και εμπορικών πλοίων του Πειραιώς». Οι οδοί Πειραιώς και Σταδίου διακόπτονταν συμμετρικά από τις αντίστοιχες πλατείες Μπόρσας (Χρηματιστηρίου) και Θεάτρου. Πρόκειται για τις σημερινές πλατείες Κουμουνδούρου και Κλαυθμώνος, οι οποίες πράγματι είναι συμμετρικές, κάτι που δεν το συνειδητοποιεί κανείς εύκολα μέσα στο σημερινό χάος της Αθήνας.

Το οδικό δίκτυο αναπτυσσόταν εν μέρει ακτινωτά, με κέντρα τις κυκλικές πλατείες, και εν μέρει παράλληλα και κάθετα προς τους βασικούς άξονες, πάντοτε με απόλυτη κανονικότητα. Προβλέπονταν με ακρίβεια οι θέσεις όλων των δημοσίων κτιρίων και γενικότερα οι περιοχές όλων των λειτουργιών της Πόλης: Υπουργεία, Δικαστήρια, Στρατώνες, Αστυνομία, Ταχυδρομείο, Νομισματοκοπείο, Μητρόπολη, Πάρκα, κλπ. Το σύνολο ήταν προγραμματισμένο να φιλοξενήσει όλες τις λειτουργίες μιας πρωτεύουσας και έναν πληθυσμό που προβλεπόταν να φθάσει το όριο των 40.000 κατοίκων.

Ο γεωμετρικός σχεδιασμός που διατρέχει τόσο το σχέδιο Κλεάνθη-Schaubert, όσο και εκείνο του Klenze, που θα δούμε στη συνέχεια, αποτελεί συστατικό στοιχείο της νεοκλασικής-ρομαντικής πολεοδομίας, όπως αυτή μορφοποιήθηκε στα τέλη του 18^ου αιώνα, η οποία χαρακτηρίζεται επίσης από τον λειτουργικό προγραμματισμό και την ορθολογιστική χρήση του χώρου, μια σύλληψη άρρηκτα συνδεδεμένη με τη νέα αστική συνείδηση, που βρίσκει τη συμβολική της έκφραση ακριβώς στο Άστυ, τη Νέα Πόλη.

Ώς το τέλος του 1833 είχε αρχίσει η εφαρμογή του σχεδίου. Μόλις όμως έγιναν αντιληπτές οι εκτάσεις που θα απαλλοτριώνονταν για την ανέγερση των δημοσίων κτηρίων, τη διαμόρφωση των πάρκων και του οδικού δικτύου, καθώς και για τις αρχαιολογικές ανασκαφές, ξέσπασε κύμα διαμαρτυριών, με αποτέλεσμα η Αντιβασιλεία να διατάξει την αναστολή της εφαρμογής του, τον Ιούνιο του 1834.

Ήταν οι καλύτερες μέρες, ήταν οι χειρότερες μέρες (…)
κοντολογίς, η περίοδος εκείνη έμοιαζε τόσο με τη σημερινή, ώστε πολλοί από
τους πιο ευθαρσείς μελετητές της επέμεναν πως δεν μπορούσε παρά να γίνεται
σύγκριση στον υπερθετικό και μόνο βαθμό

Charles Dickens , 1859
Ιστορία δύο πόλεων [1]

Δεν είμαι σίγουρος αν πρέπει (και γω) να προσποιηθώ πως δεν ξέρω τίποτα για την Ομόνοια. Υποθέτω για αρχή πως, ως λέξη -όνομα κοινό– η ομόνοια σίγουρα κάθεται στριμωγμένη ανάμεσα σε άλλες λέξεις, στις σελίδες των λεξικών και εκεί βρίσκει το νόημά της ξανά και ξανά κάθε που μιλιέται ή γράφεται (πίνακας 1). Αντίστοιχα, ως κύριο όνομα, όνομα πλατείας πιο συγκεκριμένα, γνωρίζω με σιγουριά πως υπάρχει σε καταλόγους, σε χάρτες πόλεων και σε πινακίδες στις γωνίες κτηρίων, σημειώνοντας ειδικά τον τόπο που ορίζει (εικόνα 1) –σε υπόμνηση (ίσως) κάποιας αρχαίας θεότητας (πίνακας 1). Κατ’ επέκταση, η πλατεία Ομόνοιας στην Αθήνα και η Place de la Concorde στο Παρίσι, αν και δύο διαφορετικοί τόποι, μοιράζονται, εκτός από το ίδιο όνομα, και το πρόθεμα ‘πλατεία’ που περιγράφει με τη σειρά του μία θέση στην πόλη (πίνακας 2). Η πλατεία Ομόνοιας συνεπώς, εμφανίζεται να παλινδρομεί ανάμεσα στη συνθετική ερμηνεία των δύο αυτών λέξεων, υποστηρίζοντας κατ’ αρχάς μία συλλογική ταυτότητα κοινή, και στην καθημερινή εμπειρία της που αναπόφευκτα διαφεύγει διαρκώς υπερβαίνοντας κάθε υπόθεση σημειολογικής ταύτισης, ή περίπου. Από αυτή τη σκοπιά οι δύο αυτές πλατείες είναι ως σημεία ομόλογα. Μεταπηδούν χωριστά από λέξη σε χώρο και τόπο αλλά και αντίστροφα, όπως θα έλεγε ο Σερτώ, και ενώ ταυτίζονται λεξιλογικά, ταυτόχρονα αποκλίνουν καθώς γράφουν αδιάκοπα διαφορετικούς μετασχηματισμούς της πόλης πάνω τους. Είναι δύο δημόσιοι ανοιχτοί χώροι για τη συνάθροιση ατόμων που συναινούν ή που συναίνεσαν κάποτε σε κάτι με σύμφωνο νου. Πλατεία Ομονοίας · κύριο όνομα ‘όνομα και πράμα’.

Πίνακας 1:

Πίνακας 2:

Εικόνα 1α, 1β : Πινακίδες στις γωνίες κτηρίων, πλατεία Ομόνοιας/ Αθήνα και Place de la Concorde/ Παρίσι (Πηγή: Φ. Καφαντάρης)

Η πλατεία Ομόνοιας στην Αθήνα βρίσκεται στη συμβολή των οδών Σταδίου, Αθηνάς, Πειραιώς, Αγίου Κωνσταντίνου, Γ’ Σεπτεμβρίου και Πανεπιστημίου και έχει για χρόνια αυτό το όνομα. Ακατοίκητη και εκτός των τειχών της παλιάς πόλης διαβάζοντας το σχέδιο του Fauvel περί το 1780, αγρός ακόμη στο τοπογραφικό σχέδιο που συντάσσεται το 1832 (Κλεάνθης & Schaubert), η περιοχή αυτή βρέθηκε απρόσμενα, μετά την ίδρυση της Αθήνας ως πρωτεύουσας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, πάνω στην ‘ορθή’ γωνία του τριγώνου που μορφοποίησε γεωμετρικά την πολεοδομική ανάπτυξη της πόλης και αποτέλεσε τη ραχοκοκαλιά του πρώτου σχεδίου της που εκπονήθηκε από τους αρχιτέκτονες Κλεάνθη και Schaubert το 1833. Οι δύο αρχιτέκτονες στο σημείο αυτό τοποθέτησαν το διοικητικό κέντρο του κράτους, τα υπουργεία και το παλάτι που προορριζόταν να στεγάσει τους νεαρούς βασιλιάδες Όθωνα και Αμαλία. Το σχέδιο πολύ σύντομα τροποποιείται. Το ανάκτορο μετακινείται, πρώτα δυτικά και τελικά ανατολικά, αφήνοντας όμως πίσω του μία ισχυρή τοπιακή νοηματοδότηση ως βάση για τη θέση αυτή: τη θέα προς νότο στην ακρόπολη της κλασσικής εποχής μέσα από τα μάτια της νεοαφιχθείσας δύσης και τη σχεδιασμένη θέση του κενού από κτίσματα πλέον σημείου ως απόληξη μίας ευθείας που θα έβγαζε εκ νέου το λιμάνι του Πειραιά στην ενδοχώρα.

Οι πρώτες νοηματικές μετατοπίσεις του βορινού αυτού άκρου εκκινούν με το διορθωτικό πλάνο του αρχιτέκτονα Klenze το 1834. Στο σχέδιο αυτό το πλάτωμα φέρει πάνω του την υπόσχεση ανέγερσης του Ναού του Σωτήρος που θα εκπλήρωνε το προεπαναστατικό Τάμα του Έθνους (ΦΕΚ 29.1.1834) και η ρυμοτομία του αλλάζει από ορθογωνική σε κυκλική. Ο ναός δεν ανεγείρεται, η γεωμετρία μένει και η πλατεία από πλατεία ανακτόρων μετονομάζεται σε πλατεία Όθωνος (Otto Platz). Οι όροι δόμησης των κτισμάτων που πρόκειται να κτιστούν γύρω της μελλοντικά, προβλέπονται με διάταγμα το 1836 (ΦΕΚ 15.5.1836), ψηλαφώντας με αυτό τον τρόπο για πρώτη φορά την μορφολογική εξέλιξη του αστικού τοπίου εκεί, αν όχι και των ροών που θα το διέσχιζαν καθημερινά στα επόμενα χρόνια. Στα τοπογραφικά σχέδια της Αθήνας που δημοσιεύονται από το 1837 (τοπογραφικό σχέδιο Aldenhoven) μέχρι και το 1852 (τοπογραφικό σχέδιο της γαλλικής στρατιωτικής χαρτογραφικής αποστολής) η εγγύτερη στην πλατεία περιοχή αναπαριστάται ως άκτιστη, ενώ η πλατεία φαίνεται πως αποτελεί άκρο κινήσεων καθώς η μελλοντική Γ’ Σεπτεμβρίου διανοίγεται αρκετά αργότερα. Η ρυμοτομία του πλατώματος από κυκλική ορίζεται με διάταγμα του 1851 (ΦΕΚ 18.1.1851) να επανέλθει σε ορθογωνικό σχήμα, ενώ κτίσματα γύρω από την πλατεία καταγράφονται για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1860, τόσο στο σχέδιο του Εμμανουήλ Καλλέργη (εικ. 2α, β, γ, δ) όσο και στο φωτογραφικό πανόραμα του Paul Baron des Granges (εικ.3) και αποτελούν δείγμα της οικοδομικής δραστηριότητας τα κοντινά χρόνια που προηγήθηκαν. Πρόσθετα και ίσως το περισσότερο σημαντικό στοιχείο σχετικά με το αντικείμενο μας, είναι πως στο σχέδιο του Καλλέργη σημειώνεται αντίστοιχα, για πρώτη φορά σε τοπογραφικό διάγραμμα της Αθήνας, η πρότερη πλατεία Όθωνος ως ‘πλατεία Ομόνοιας – Place de la Concorde’ και η πλατεία ανατολικά των ανακτόρων μπροστά από τον ‘κήπο των Μουσών’ ως ‘πλατεία του συντάγματος’ [2].

Εικόνες 2α,2β,2γ,2δ: Το σχέδιο του Εμμανουήλ Καλλέργη (Πηγή: Εθνικό Ιστορικό Μουσείο: Αρχείο Χαρτών)

Εικόνα 3: Η πλατεία Ομόνοιας περί το 1865 – Paul Baron des Granges (Πηγή: Μεταμορφώσεις των Αθηνών)

Πιο συγκεκριμένα, η λέξη ομόνοια, αρχίζει να μπλέκεται με τον συγκεκριμένο αυτό τόπο το 1862 καθώς αναδύεται μέσα από τις διασταυρώσεις αποφασιστικών πολιτικών κινήσεων που τελικά της απονέμουν – πιθανά ως άλλο ξενικό δάνειο- τον τίτλο της Ομόνοιας. Η εκθρόνιση του βασιλιά Όθωνα στις 10 Οκτωβρίου του ίδιου έτους αποτέλεσε το λόγο της μετονομασίας της, κουβαλώντας πάνω της την υπόσχεση της τότε Συντακτικής συνέλευσης για αλλαγή του πολιτεύματος σε συνταγματική μοναρχία χωρίς περιορισμούς, συγκρότηση εθνοσυνέλευσης για ορισμό νέου βασιλιά και ψήφιση νέου συντάγματος [3]. Ως εκ τούτου, η διπλή σημείωση στον χάρτη Καλλέργη αποτελεί χειρονομία που φανερώνει για το χώρο μία μεταβολή πολιτικής τάξης μετατοπίζοντας νοηματικά τα δύο σημεία του καταστατικού τριγώνου της Αθήνας σε κάτι νέο [4]. Ο Βασιλιάς καθαιρέθηκε (ή σχεδόν) και μαζί του κάθε ‘εθνικό κατάστημα, μέρος και πλοίο που έφερε το όνομα του βασιλικού ζεύγους παύθηκε’ (Παλιγγενεσία 23.10.1862) και αφού η πλατεία Συντάγματος αποκαλούνταν έτσι από τις αρχές της δεκαετίας του 1850 [5], έμενε πλέον να μετονομαστεί μαζί με την πλατεία Ομόνοιας, το Πανεπιστήμιο από Όθωνος σε Ελληνικό και η πλατεία επί της Πειραιώς κοντά στο Μεταξουργείο, από Λουδοβίκου σε Ελευθερίας. Η νέα πολιτική κατάσταση και το νέο όνομα της πλατείας Όθωνος εγκαινιάζονται δημόσια με πανηγυρική δοξολογία εκεί, στις 12 Οκτωβρίου, και ανακοινώνονται στην προσφώνηση του προέδρου της προσωρινής κυβέρνησης Δημητρίου Βούλγαρη.

Στην συλλογή των αυτοκρατορικών διαταγών του Οθωμανικού Αρχείου της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη, βρίσκεται ένας έγχρωμος χειρόγραφος χάρτης της Αθήνας. Είναι ταξινομημένος υπό τον τίτλο «Σχέδιο του Κάστρου και της Πόλης της Αθήνας» (Atina kalesiyle varoşunun krokisi) και αποτελεί τον μοναδικό οθωμανικό χάρτη που γνωρίζουμε για την πόλη.

Οι διαστάσεις του είναι 141,5 x 112 εκ, αλλά παρέμεινε διπλωμένος για χρόνια με αποτέλεσμα να υπάρχουν ορατά σημάδια υγρασίας και αλλοίωση των χρωμάτων. Όλες οι ενδείξεις και τα ονόματα του χάρτη είναι γραμμένα στην οθωμανική γλώσσα, συμπεριλαμβανομένων των επιγραφών στα δύο ορθογώνια πλαίσια δεξιά και αριστερά στο πάνω μέρος. Ο χαρτογράφος παραμένει ανώνυμος.

Εικόνα 1: Η κατεύθυνση του χάρτη

Ο χάρτης έχει κατεύθυνση ΒΑ-ΝΔ και η εικονιζόμενη περιοχή είναι η πόλη της Αθήνας εντός των τειχών. Πρόκειται για το λεγόμενο «τείχος του Χασεκή», βοεβόδα της Αθήνας κατά τα έτη 1774-1795. Η κατασκευή του έγινε με καταναγκαστική εργασία πολλών Αθηναίων το 1778 μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα (τα χρονικά μιλούν για μία περίοδο από 70 ως 108 μέρες). Ο χαρτογράφος έχει επισημάνει όλους τους πύργους κατά μήκος του τείχους, καθώς και έξι πύλες. Είναι αξιοσημείωτο ότι, παρότι στις πηγές υπάρχουν καταγεγραμμένα ποικίλα ονόματα στα ελληνικά και τουρκικά για καθεμία από τις επτά πύλες του τείχους της Αθήνας (για παράδειγμα η πύλη εισόδου στον βράχο της Ακρόπολης ονομαζόταν Πόρτα του Κάστρου, των Μνημάτων ή Καραμπαμπά), ο χαρτογράφος φαίνεται να μην τα γνωρίζει καθόλου. Αντίθετα, οι ονομασίες που συναντάμε στον χάρτη είναι εντελώς νέες, κάτι εξαιρετικά ενδιαφέρον για την τοπογραφία και τοπωνυμιογραφία της Αθήνας, και φυσικά ένα στοιχείο για την σχέση του χαρτογράφου με την πόλη.

Το οδικό δίκτυο εντός των τειχών και πλησίον αυτών χαρτογραφείται ικανοποιητικά, με την λέξη tarik (δρόμος) να εμφανίζεται συχνά δίπλα στις παχιές γραμμές που δηλώνουν τους δρόμους. Στα νοτιοανατολικά, μία διάστικτη γραμμή υποδηλώνει τον Ιλισσό Ποταμό, που ονομάζεται εδώ Kuru Dere (Ξηροπόταμος). Το γεωγραφικό ανάγλυφο δηλώνεται γύρω από τον βράχο της Ακρόπολης, την Πνύκα και τον λόφο των Μουσών στο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης. Ο χαρτογράφος χρησιμοποίησε παχιές μαύρες γραμμές για να σχεδιάσει τους βραχώδεις λόφους που στέγαζαν πολλές στρατιωτικές εγκαταστάσεις και προμαχώνες.

Ομάδες απλών τελειών και κοφτών γραμμών γύρω από τα τείχη της πόλης υποδηλώνουν την βλάστηση, ενώ, εντός των τειχών, ο χάρτης γίνεται πιο ακριβής, με έγχρωμα σχέδια οικιών με σκεπές και κήπων. Όλη η πόλη έχει σχεδιαστεί χωρίς ίχνος τρισδιάστατης προοπτικής, ακολουθώντας την παράδοση της δυτικής χαρτογραφίας των μέσων του 18^ου αιώνα, όταν τα σχέδια πόλεων με προσεκτικά οριοθετημένες οδούς και κτήρια σε περίγραμμα, αποτελούσαν τον κυρίαρχο τρόπο προβολής της πόλης. Στον οθωμανικό χάρτη της Αθήνας βλέπουμε στέγες, κήπους, δέντρα και θόλους ως κυκλικά και ορθογώνια σχήματα. Μία μόνο είναι η εξαίρεση, οι μιναρέδες των τζαμιών, που έχουν σχεδιαστεί με όλες τις αρχιτεκτονικές τους λεπτομέρειες και εμφανίζονται ακριβώς δίπλα στα τζαμιά.

Εικόνα 2: Η κεντρική περιοχή της πόλης της Αθήνας, σημερινή Πλάκα-Μοναστηράκι

Παρότι το περίγραμμα των σπιτιών είναι σημειωμένο με μαύρο χρώμα, τα μη οικιστικά κτήρια, τα οποία αναφέρονται ως τζαμιά, εκκλησίες, λουτρά κ.ά. έχουν κόκκινο περίγραμμα. Συγκεκριμένα, τα οθωμανικού ενδιαφέροντος κτήρια (τζαμιά και λουτρά) έχουν κόκκινο περίγραμμα και κανένα γέμισμα, ενώ οι εκκλησίες και οι ναοί έχουν κόκκινο περίγραμμα με γκρι φόντο. Μία από τις ενδιαφέρουσες πτυχές αυτού του χάρτη είναι ότι δεν προσφέρει τα ονόματα των κτηρίων που επισημαίνει. Παρότι υπάρχουν σχεδιαστικές λεπτομέρειες που διαφοροποιούν τα κτήρια ανάλογα με το αν αυτά έχουν θόλους ή απλές σκεπές, οι εκκλησίες δηλώνονται όλες ως μοναστήρια (manastır) και τα τζαμιά απλά ως ιερά τζαμιά (cami-i şerif).

Από τη δεκαετία του 1990 και μέχρι την κρίση παρατηρείται συστηματικά στο πλαίσιο της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας μείωση της εμπιστοσύνης των πολιτών στο πολιτικό σύστημα και τους θεσμούς. Παράλληλα σημειώνεται αυξανόμενη απομάκρυνση από την πολιτική, ιδιαίτερα των νέων, με την έννοια του μειωμένου πολιτικού ενδιαφέροντος και της μικρότερης έμπρακτης συμμετοχής, τόσο σε σύγκριση με νέους/ες προηγούμενων περιόδων, όσο και με σύγχρονούς τους μεσήλικες. Σε όλες τις εμπειρικές έρευνες της περιόδου τεκμηριώνεται η εικόνα της ελληνικής νεολαίας, σε αρμονία με άλλους/ες Ευρωπαίους/ες της ίδιας γενιάς, ως πρωτίστως ατομοκεντρικής, με μειωμένες κοινωνικοπολιτικές ανησυχίες και μειωμένο ενδιαφέρον και συμμετοχή σε πολιτικές συλλογικότητες. Παράλληλα, κυνισμός και αίσθηση ματαιότητας ως προς την αποτελεσματικότητα της ενδεχόμενης πολιτικής παρέμβασης μοιάζουν να αυξάνονται. Το ευρύτερο κοινωνικοποπολιτικό και πολιτισμικό περιβάλλον καθόριζε ένα «κλίμα περιόδου» εφησυχασμού και άφεσης, με τη νεολαία να διοχετεύει πρωταρχικά τα ενδιαφέροντα και τον δυναμισμό της προς άλλες κατευθύνσεις, σε σαφή αντίθεση με τη γενιά των γονιών της. Η κρίση, ισχυρότατος (ανα)κοινωνικοποιητικός παράγοντας, λειτούργησε και στο πεδίο αυτό καταλυτικά, όπως θα δούμε. Ωστόσο, ήδη από το 2008 τα γεγονότα του Δεκεμβρίου προκάλεσαν έκπληξη, ακριβώς διότι δεν εναρμονίζονταν με τη συλλογική φυσιογνωμία που ήταν καθιερωμένο να αποδίδεται στους/ις νέους/ες στην ελληνική πολιτική κουλτούρα της εποχής. Κάτι είχε ήδη αρχίσει να αλλάζει.

Νεολαία και πολιτική γενιά

Παρότι η νεολαία δεν αποτελεί ενιαία κοινωνική κατηγορία, μας επιτρέπεται να μιλάμε γενικευτικά για τους/ις νέους/ες ως φορείς πολιτικής δράσης, στο βαθμό που υπάρχει ένας ουσιώδης ομοιογενοποιητικός παρά­γοντας εντοπίσιμος στις πολιτικές εκφράσεις της. Παράγοντας ο οποίος ανάγεται στην ιστορική στιγμή κατά την οποία ως γενιά η συγκεκριμένη ηλικιακή κατηγορία διήλθε/διέρχεται σημαντικές φάσεις της κοι­νωνικοποίησής της, με αποτέλεσμα να υπάρχουν σημαντικές ομοιότητες στην πολιτική κοσμοαντίλη­ψη πρωτίστως, αλλά και στην πολιτική συμπεριφορά των ατόμων που συνθέτουν μια συγκεκριμένη γενιά [1]. Επιπλέον, με βάση τη θεωρία των κοινωνικών αναπαραστάσεων (Moscovici 1984), υποθέτουμε ότι τα μέλη της ίδιας γενιάς μοιράζονται κοινές αναπαραστάσεις του κόσμου και λόγω της δόμησής τους ως γενιάς μέσω των ΜΜΕ. Η κοινότητα αυτή είναι εξαιρετικά σημαντική διότι συγκροτεί σε ομάδα τα μέλη που κατατάσσονται στην ίδια ηλικιακή κατηγορία, αφού αποκτούν ιδιαίτερους κώδικες επικοινωνίας και κοινούς τρόπους αξιολόγησης και κατανόησης. (Potter 2005, 205).

Οι διαδοχικές σειρές νέων των τελευταίων δεκαετιών κοινωνικοποιήθηκαν κατά την παιδική και εφηβική ηλικία σε περιβάλλον απαξίωσης της πολιτικής και του συλλογικού, σε περιρρέουσα ατμόσφαιρα που ωθούσε προς την ιδιώτευση και την ατομικότητα και σε συγκεκριμένο μιντιακό πλαίσιο που προβάλλει/ευνοεί συγκεκριμένα lifestyle πρότυπα κοινωνικότητας και πολιτικότητας. Αυτό αποτυπώθηκε συστηματικά στα συγκριτικά χαμηλά ποσοστά πολιτικής συμμετοχής των νέων, φαινόμενο που δεν αφορά μόνο στην ελληνική πολιτική κουλτούρα, παρά τις όποιες ιδιοσυστασιακές παραμέτρους του. Πανευρωπαϊκά, είναι πολλαπλά τεκμηριωμένη η μεταβολή στην πολιτική φυσιογνωμία των εκλογικών σωμάτων, είτε το συνδέσουμε αυτό με την μεταπολεμική ανάδυση μεταϋλιστικών προτύπων, που εμφανίζονται ιδιαίτερα διαδεδομένα στους/ις νέους/ες (Inglehart 1977, 1997), είτε με την σταδιακή εμπέδωση μετανεωτερικών τάσεων που σχετίζονται με νέες ταυτίσεις μέσω των οποίων εκφράζεται η σημερινή νεολαία (Gibbins 1989) λόγω της παγκοσμιοποίησης και της συγκεκριμένης φάσης της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Η μείωση σε όλες τις παραδοσιακές μορφές πολιτικής συμμετοχής, με παράλληλη μείωση στην κομματική ταύτιση, συγκροτούν την κυρίαρχη τάση, ενώ παρατηρείται μειωμένη σημασία της ταξικότητας της ψήφου καθώς και της εξηγητικής βαρύτητας της ιδεολογικής αυτοτοποθέτησης για την εκλογική συμπεριφορά. Τα παραπάνω είναι κατά κανόνα εμφανέστερα στους/ις νεότερους/ες, με την «αντικατάσταση των γενεών» να ανάγεται τελικά σε κεντρική κινητήρια δύναμη των πολιτικών αλλαγών. (Hooghe 2004). Εξού και το αυξημένο πολιτολογικό ενδιαφέρον για τη μελέτη της πολιτικής φυσιογνωμίας των νέων.

Θα πρέπει επιπλέον να σημειώσουμε ότι, όταν αναφερόμαστε στη σχέση «νεολαία και πολιτική» υπονοούμε τελικά την ύπαρξη επίδρασης της ηλικίας στην πολι­τική συμπεριφορά και ειδικότερα στην πολιτική συμμετοχή, κάτι που είναι πολλαπλά τεκμηριωμένο στην πολιτολογική βιβλιογραφία. Θα πρέπει όμως να συμπεριλάβουμε στην προβληματική μας δύο, τουλάχιστον, παραμέτρους της μεταβλητής αυτής, που συνθέτουν κοινωνιολογικές διαστάσεις της ηλικίας, οι οποίες επιδρούν στον προσδιορισμό της πο­λιτικής συμπεριφοράς: α) την ηλικία ως έκφραση της πολιτικής γενιάς στην οποία ανήκει το κάθε υποκείμενο· και β) την ηλικία ως θέση στον «κύκλο της ζωής», η οποία συνεπάγεται διαφορετικούς ρόλους. (Παντελίδου Μαλούτα 2012). Ενώ κατά κανόνα (και αυτό κάνουμε εδώ), επικεντρωνόμαστε στη νεολαία από την άποψη των επιρροών που δέχεται ως γενιά, δεν πρέπει να αγνοούμε και την επίδραση της θέσης στον κύκλο της ζωής, που διαφοροποιείται τόσο ανάλογα με τις οικονομικές εξελίξεις της συγκεκριμένης κοινωνίας, όσο και ανάλογα με την ταξική θέση και το φύλο των φορέων πολιτικής δράσης, ίδιας ηλικίας. (Για παράδειγμα, η ανεργία οδηγεί πολλούς/ές νέους/ες πίσω στο οικογενειακό σπίτι, μετατρέποντας μια συνθήκη που επιδρά στην κοσμοαντίληψη, ενώ γενικότερα τα κορίτσια φεύγουν από την οικογένεια αργότερα από τα αγόρια κ.λπ).

Σε κάθε περίπτωση είναι έκδηλο ότι οι νέοι/ες, παρεμβαίνουν στην πολιτική διαδικασία όταν αισθανθούν ότι τους/ις αφορούν τα πολιτικά διακυβεύματα. Με βασική διαφοροποίηση από τη μια γενιά νέων στην άλλη να αποτελεί πάντα το τι είναι αυτό που θεωρούν ότι τους/ις αφορά. Συγκεκριμένα, φαίνεται ότι ενώ ο άξονας Αριστερά-Δεξιά δομούσε την εκλογική συμπεριφορά σε πολλές ευρωπαϊκές κοινωνίες μέχρι τη δεκαετία του 1990 (Van der Eijk, Franklin 1996), η σημασία του μειώθηκε στη συνέχεια, παράλληλα με τη μείωση στην ταξικότητα της ψήφου (Franklin, κ.ά 1992). Κάτι που είναι ιδιαίτερα έκδηλο στους/ις νεότερους/ες εκλογείς. Αντίστοιχα, η ανάπτυξη της αποκαλούμενης «θεματικής ψήφου» που υποκατέστησε τις παραπάνω διαιρετικές τομές (Rose, Mc Allister 1986), μοιάζει να αφορά τελικά πρωτίστως τη νεολαία. Υποστηρίζεται δε, με βάση εμπειρικά πολιτολογικά πορίσματα, ότι δομικοί παράγοντες καθορίζουν μαζικότερα την κατεύθυνση της ψήφου σε εκλογείς που κοινωνικοποιήθηκαν πριν από το 1960, η αυτοτοποθέτηση στον άξονα Αριστεράς–Δεξιάς σε όσους/ες κοινωνικοποιήθηκαν μέχρι το 1990 (Van de Brug 2010), ενώ υπάρχουν ενδείξεις και από την ελληνική πολιτική κουλτούρα ότι η θεματική ψήφος παραπέμπει περισσότερο σε (νέους/ες) εκλογείς που κοινωνικοποιήθηκαν στην εφηβεία μετά το 2000.

Κοινωνικοποιητικές και ανα-κοινωνικοποιητικές εμπειρίες των νέων

Ενώ η σημασία των κοινωνικοποιητικών μηνυμάτων της περιόδου και των πρώιμων/διαμορφωτικών εμπειριών της κάθε πολιτικής γενιάς είναι καθοριστική για το πώς η γενιά αυτή διαχειρίζεται μετέπειτα ερεθίσματα, είναι πολλαπλά τεκμηριωμένη η πρωταρχικά ατομοκεντρική και lifestyle κατεύθυνση του «με αφορά» της νεολαίας μετά το 1990^. σε αντίθεση με την περισσότερο κοινωνιοκεντρική των νέων τους οποίους συγκροτούσε η γενιά των γονιών τους. (Παντελίδου Μαλούτα 2012). Όλα τα διαθέσιμα στοιχεία που αναφέρονται στην ηλικία επικεντρώνονταν, μέχρι πρόσφατα, στις ουσιώδεις αλλαγές στα βασικά κοινωνικοποιητικά μηνύματα που χαρακτηρίζουν τις διαφορετικές γενιές στην ελληνική πολιτική κουλτούρα, λόγω των αλλαγών που παρατηρούνται στο εγχώριο και διεθνές κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον ως απόρροια της παγκοσμιοποίησης και της ενσωμάτωσης της ελληνικής κοινωνίας σε υπερεθνικές δομές. Έτσι δημιουργήθηκαν ριζικά διαφοροποιημένα και συχνά αντιφατικά πεδία κοινωνικοποιητικών μηνυμάτων, που εκδηλώνονται μάλιστα πολύ πέρα από τις μεταβολές της πολιτικής συμπεριφοράς.

Πράγματι, εντοπίζονται ερευνητικά σημαντικές αλλαγές στην κοινωνικοπολιτική φυσιογνωμία των νέων στις αρχές του 2000, σε σύγκριση με παλαιότερες γενιές νέων, αλλαγές τόσο ποσοτικές (μικρότερο πολιτικό ενδιαφέρον και περιορισμένη πολιτική εμπλοκή), όσο και ιδεολογικές (πολύ μικρότερη διάδοση αριστερής ταυτότητας), οι οποίες μάλιστα συνδέονται με αξιακές παραμέτρους. Σε έρευνα του 2006, όπου αντιπαρατίθενται στοιχεία του 1988, προβάλλει καθαρά μια εικόνα συγκριτικά δεξιόστροφης νεολαίας (μείωση της αριστερής ταυτότητας στους 18-29 ετών από 37,1% το 1988, σε 9,8% το 2006), πιο κυνικής και απορριπτικής προς το πολιτικό σύστημα («όποιος έρθει στην εξουσία κοιτάζει πάντα τα δικά του συμφέροντα», 49% το 1988, 70,6%, το 2006), με αυξημένη δήλωση απόλυτης πολιτικής αδιαφορίας (15,9% το 1988, 39,5% το 2006), και σαφώς λιγότερο συμμετοχικής, με βάση όλους τους σχετικούς καθιερωμένους δείκτες [2]. Μάλιστα, όπως βλέπουμε παρακάτω στον Πίνακα 2, οι νέοι/ες εμφανίζονται όχι μόνο σαφώς πιο κυνικοί/ές απ’ ό,τι η αντίστοιχη κατηγορία ηλικιών στο παρελθόν, αλλά πλέον και πιο κυνικοί/ές από τους/τις μεγαλύτερους/ες, προβάλλοντας μια εικόνα αναστροφής της καμπύλης.

 Πίνακας 1: Ενδιαφέρον για την πολιτική (%)

Πηγή: Πολιτική Συμπεριφορά των Γυναικών, ΕΚΚΕ 1988· Έρευνα Πολιτικών Προτύπων και Πολιτικής Συμπεριφοράς, ΕΚΠΑ 2006

Πίνακας 2: Αντιλήψεις για την πολιτική και τους πολιτικούς (συμφωνούν απόλυτα %)

Πηγή: Πολιτική Συμπεριφορά των Γυναικών, ΕΚΚΕ 1988· Έρευνα Πολιτικών Προτύπων και Πολιτικής Συμπεριφοράς, ΕΚΠΑ 2006