Η συστηματικά παρατηρούμενη μέχρι την κρίση απομάκρυνση των νέων από την πολιτική -με την έννοια του μειωμένου πολιτικού ενδιαφέροντος και της μικρότερης έμπρακτης συμμετοχής συγκριτικά με νέους/ες προηγούμενων περιόδων, αλλά και συγχρόνων τους μεσηλίκων-, μοιάζει με την κρίση να αναχαιτίζεται, ακόμη και να αναστρέφεται. Αν σε όλες τις εμπειρικές έρευνες από τη δεκαετία του 1990, τεκμηριώνεται, όπως ήδη είπαμε, η εικόνα της ελληνικής νεολαίας σε αρμονία με άλλους/ες Ευρωπαίους/ες της ίδιας γενιάς, ως πρωτίστως ατομοκεντρικής, με μειωμένες κοινωνικοπολιτικές ανησυχίες και ενδιαφέρον για συμμετοχή σε πολιτικές συλλογικότητες, η κρίση, ως ισχυρότατος (ανα)κοινωνικοποιητικός παράγοντας, λειτούργησε και στο πεδίο αυτό καταλυτικά, αν και εν μέρει αντιφατικά. Ήδη όμως από το 2008 τα γεγονότα του Δεκεμβρίου προκάλεσαν έκπληξη και αποτέλεσαν κατά κάποιο τρόπο προάγγελο της επανάκαμψης των νέων στην πολιτική, με βασικούς σταθμούς τα γεγονότα του 2011, αλλά και την πολιτική παρουσία της νεολαίας στις εκλογές της κρίσης.

Η κρίση ως ισχυρός παράγοντας ανακοινωνικοποίησης

Αν η μελέτη των νέων επιτρέπει σε μια κοινωνία να διαμορφώσει υποθέσεις για το μέλλον της, η κρίση και κυρίως η διαχείριση που της επιφυλάχτηκε -η οποία δημιούργησε φτώχεια κι εξαθλίωση με τεράστια ποσοστά ανεργίας στη νεολαία πλήττοντας βάρβαρα την ιδιότητα του πολίτη και τη δημοκρατία-, αποτελούν ισχυρότατους (ανα)κοινωνικοποιητικούς παράγοντες. Με αυτή την έννοια, η κρίση όχι μόνο έχει συνέπειες πολύ ευρύτερες των οικονομικών, αλλά θα έχει και πολύ πιο μακροχρόνιες από αυτές, αν υποθέσουμε ότι η χειρότερη φάση της ύφεσης θα υποχωρήσει σε εύλογο χρονικό διάστημα. Τα πολιτισμικά φαινόμενα, οι στάσεις και οι αντιλήψεις έχουν πολύ μεγαλύτερες διάρκειες και οι ισχυρές κοινωνικοποιήτικές εμπειρίες, σαν αυτές που γεννά η παρούσα κρίση, πολύ πιο μακροχρόνιες συνέπειες από την ύφεση καθεαυτή, αφού διαμορφώνουν πολιτικές προδιαθέσεις (Παντελίδου Μαλούτα 1987, 2012). Παράλληλα, στην κρίση απαξιώθηκε de facto περαιτέρω η υπάρχουσα κοινωνικοπολιτική οργάνωση, αλλά και η ιδεολογική ηγεμονία του νεο-φιλελεύθερου ιδεολογήματος «εγώ να (θα) τα καταφέρω». Έτσι, ενδείξεις από πρόσφατα δημοσκοπικά δεδομένα προβάλλουν ως θεμιτή την υπόθεση ότι οι μη συμμετοχικοί/ές νέοι/ες, που θεωρούσαμε ότι ως γενιά ενδιαφέρονταν μόνο «για πάρτη τους», ωθούνται προς μια αναστοχαστική διαδικασία, η οποία έχει ως ενδεχόμενη απόληξη και την επιθυμία ριζικής αλλαγής στις συνθήκες κοινωνικής συμβίωσης, και μάλιστα ως ηθικά μη αποδεκτές. Ακόμη και ανεπεξέργαστες πολιτικές παρεμβάσεις, εξάλλου, με τη μορφή ξεσπάσματος οργής, μπορεί να συμβάλουν στη δόμηση ενός «εμείς» που θα μετεξελιχθεί σε συλλογικό όραμα αλλαγών.

Έγινε φανερό, κυρίως στα γεγονότα διαμαρτυρίας από το 2011 και μετά, ότι οι νέοι/ες επανακάμπτουν στην πολιτική και ενίοτε διεκδικούν άλλη λύση, στη βάση άλλης αντίληψης για τη συλλογική συμβίωση. Παρότι αποτελεί αντικείμενο διερεύνησης ποιο είναι το «εμείς» που δομείται στις αυθόρμητες διαμαρτυρίες σε συνθήκες κρίσης και ιδιαίτερα στα συγκρουσιακά γεγονότα του 2011. Και ενώ συχνά είναι φανερή η ατομοκεντρική αφετηρία, ακόμη και το ότι πρόκειται για εκδηλώσεις συμμετοχής μη συμμετοχικών πολιτών και αυτές λειτουργούν κοινωνικοποιητικά: Το «εμείς» δομείται στην πράξη και ενδεχομένως μετεξελίσσεται προς μια κατεύθυνση που είναι εγγενής στη δημοκρατία: Δηλαδή αυτής του δημοσίου συμφέροντος, της αλληλεγγύης και της έμφασης στη συλλογική επίλυση προβλημάτων. Η ελληνική εμπειρία από την κρίση το 2010-11 πράγματι έδειξε ότι, όταν υπάρχει κρίση και στην αντιπροσώπευση, τότε, δίπλα στο σημαντικό ποσοστό πολιτών που είναι προσανατολισμένα στην αποχή, τη λευκή ή την άκυρη ψήφο [1], υπάρχει και ένα άλλο σημαντικό ποσοστό που εκφράζεται αδιαμεσολάβητα. Δηλαδή συμμετέχει, κινητοποιούμενο συχνά με τη βοήθεια της νέας τεχνολογίας, παρακάμπτοντας τους απαξιωμένους πολιτικούς θεσμούς, με οριζόντιες μορφές οργάνωσης, σε πλατείες, γειτονιές κλπ. Χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι είναι άλλοι οι φορείς της αποχής και άλλοι αυτοί που συμμετέχουν ως «αγανακτισμένοι», καταγγέλλοντας. Ενδεχομένως κάτι αντίστοιχο, αλλά με πιο περίπλοκες κοινωνιολογικές προεκτάσεις και εντονότερη τη σημασία της ηλικίας, να υποδήλωναν και τα γεγονότα του Δεκεμβρίου του 2008 [2]. Πάντως, γίνεται φανερό από τα στοιχεία έρευνας του ΕΚΚΕ του 1^ου εξαμήνου του 2012 για την κρίση, ότι οι νεότερες ηλικίες είναι αυτές που συμμετείχαν μαζικότερα στις λαϊκές συνελεύσεις σε πλατείες και στις συγκεντρώσεις των «αγανακτισμένων» στην Αθήνα: Στο δείγμα της έρευνας, κατά 41,9%, έναντι μ.ο. 35%, δηλώνουν ότι συμμετείχαν νέοι/ες 18-24 ετών σε λαϊκές συγκεντρώσεις στο Σύνταγμα ή σε γειτονιές, και κατά 50% έναντι 41,2% σε συγκεντρώσεις «αγανακτισμένων». Ενώ το 2011 καταγράφεται ήδη στους/ις νέους/ ες μια τάση πολυποίκιλης και πολύμορφης (επιθυμίας και έμπρακτης) συμμετοχής, με σχεδόν όλες τις μορφές δράσης να διαπλέκονται μεταξύ τους (Κακεπάκη 2013), οι εκλογές του 2012 θα ολοκληρώσουν την εικόνα της επανάκαμψης των νέων στην πολιτική διαδικασία, καθώς και της διαπλοκής και του πολυποίκιλου των διόδων συμμετοχής τους. Διότι αν, αναμφίβολα οι πλατείες και οι λαϊκές συνελεύσεις συνέβαλαν στη εκλογική άνοδο του ΣΥΡΙΖΑ, η (μέχρι τότε αδιαμεσολάβητη) πολιτική παρέμβαση των νέων δεν έληξε με αυτήν. Αντίθετα, προστέθηκε σε μεγάλο βαθμό σε αυτήν η αποδοχή, από την πλευρά τους, και της θεσμοθετημένης πολιτικής παρέμβασης.

Παράλληλα, φάνηκε στην κρίση ότι δεν έχει λήξει ούτε η υπόθεση του φεμινισμού. Τα αιτήματα για το φύλο συγκροτούν πάντα σημαντικό δημοκρατικό διακύβευμα όσο η γλώσσα προβάλει ακόμη βίαια σεξιστική, δηλαδή ανίκανη να προωθήσει και να αφομοιώσει αλλαγές στην κοινωνική συμβίωση, όσο ρόλοι και πρότυπα φύλου είναι έντονα διαφοροποιημένα, ιεραρχικά και επιβαρυντικά για τις γυναίκες. Κι αυτό, παρότι συχνά οι νέες γυναίκες θεωρούν ότι αυτή η ανισότητα τις αφορά λιγότερο. (Παντελίδου Μαλούτα 2010). Εάν δε η οπτική του φύλου μοιάζει να είναι κατά κανόνα απούσα από τις διεκδικήσεις και από τα γεγονότα διαμαρτυρίας που σημειώνονται σε πολλές χώρες με αφορμή την κρίση, ωστόσο, είναι απαραίτητο να επισημανθεί ότι, νέες γυναίκες είναι όλο και περισσότερο ορατές, παρούσες σε τέτοιες εκδηλώσεις, ακόμη και σε κοινωνίες με παραδοσιακότατο σύστημα έμφυλων σχέσεων, όπως στην Ελλάδα. Και αυτό, από μόνο του, είναι ίσως ισχυρότατη ένδειξη έμφυλης διεκδίκησης. Πράγματι, αν γενικά υστερούν στις καθιερωμένες μορφές πολιτικής συμμετοχής, η έρευνα του ΕΚΚΕ για την κρίση καταγράφει μια εικόνα υψηλής συμμετοχικότητας των νέων γυναικών σε όλες τις νέες διόδους συμμετοχής και τις εναλλακτικές μορφές κινητοποίησης, σε ποσοστά αντίστοιχα των νέων ανδρών (Κακεπάκη 2013).

Bλέπουμε επιπλέον τις νέες 15 με 29 ετών να επιλέγουν κατά 25%, έναντι 18,6% των νέων ανδρών, ως αιτία της συμμετοχή τους στα γεγονότα διαμαρτυρίας το ότι η συμμετοχή αυτή είναι «ένας τρόπος να ακουστεί η φωνή μου» (Κακεπάκη 2013, 57). Οι νέες δηλαδή υπερέχουν έναντι των νέων σε αυτόν τον τρόπο αιτιολόγησης της συμμετοχής τους, διατυπώνοντας μεγαλύτερη ανάγκη έκφρασης και επικοινωνίας, όπως εξάλλου υπερέχουν και σε άλλη μία από τις οκτώ κατηγορίες στις οποίες κωδικογραφούνται οι απαντήσεις που αφορούν στη σχετική αιτιολόγηση: Στην επιθυμία συνάντησης με άλλους «που μοιράζονται τις ανησυχίες μου». Αιτιολογήσεις στις οποίες υφέρπει μια συγκεκριμένη κριτική προς το πολιτικό σύστημα και ένα (εμβρυώδες έστω) αίτημα συμμετοχικής δημοκρατίας.

Ας σημειωθεί δε ότι, η πιο αριστερόστροφη ψήφος των νέων γυναικών απ’ ότι των νέων ανδρών, που είχε επισημανθεί και στο παρελθόν, όσον αφορά την ελληνική πολιτική κουλτούρα (Παντελίδου Μαλούτα 1992), αποτυπώνεται και με βάση τα exit poll της Αθήνας με σημείο αναφορά την ψήφο υπέρ του ΣΥΡΙΖΑ: Βλέπουμε να υπερψηφίζει το κόμμα αυτό στις εκλογές του Ιανουαρίου 2015, το 28,3% των ανδρών 18-24 ετών, έναντι του 34,8% των γυναικών. Στις δε εκλογές Ιουνίου του 2012, το 20,5% των ανδρών 18-24 ετών ψήφισαν υπέρ του ΣΥΡΙΖΑ, έναντι 45,4% των νέων γυναικών [3], και τον Μάιο του 2012, 17,5% έναντι 26,3%. Αλλά βέβαια, γενικότερα ο ΣΥΡΙΖΑ υπήρξε σταθερά «γυναικείο» κόμμα, όπως και η ΝΔ (χωρίς όμως να| παρατηρούνται έμφυλες διαφοροποιήσεις στους/ις νέους/ες το 2015), καθώς και το Ποτάμι. Το τελευταίο μάλιστα εντονότερα, με υπερψήφιση κατά 3,5% από τους πολύ νέους άνδρες έναντι 15% από τις πολύ νέες γυναίκες. Αντίστροφα, η πρωταρχικά «ανδρική» Χρυσή Αυγή παίρνει τον Ιανουάριο του 2015 11,6% στους άνδρες 18-24 και 7,4% στις αντίστοιχες γυναίκες.

Δίοδοι συμμετοχής των νέων

Είναι φανερό ότι υπάρχει ιδιαίτερα αυξημένη ζήτηση διόδων συμμετοχής πέρα από τις καθιερωμένες, την περίοδο της κρίσης. Κάτι που σε άλλες κοινωνίες έχει παρατηρηθεί πολύ νωρίτερα. Γνωρίζουμε από τη βιβλιογραφία ότι, σε ορισμένες κοινωνίες ήδη από τη δεκαετία του 1970, παράλληλα με τη μείωση της κλασικής πολιτικής συμμετοχής σημειώνεται στην πράξη αυξημένη ζήτηση νέων διεξόδων συμμετοχής. Κι αυτό, ιδιαίτερα για νέους/ες σε ηλικία πολίτες, υψηλού μορφωτικού επιπέδου, φορείς μεταϋλιστικού συστήματος αξιών, οι οποίοι/ες τοποθετούνται στο κέντρο και αριστερότερα στον άξονα Αριστεράς/Δεξιάς- (Barnes, Kaase 1979, Kaase, Newton 1998). Στο πλαίσιο της ελληνική πολιτικής κουλτούρας στην κρίση, αυτή η αυξημένη ζήτηση και η ποικιλία στους τρόπους συμμετοχής δείχνει ότι οι νέοι/ες προβαίνουν πλέον στη θεμελιώδη διάκριση της απαξίωσης του κυρίαρχου πολιτικού συστήματος, από την απαξίωση της πολιτικής γενικά, που συνήθως γεννά πολιτική αδιαφορία: Μάλιστα, όπως δείχνουν και τα εκλογικά δεδομένα του 2012 και του 2015, καθώς και οι εκδηλώσεις γύρω από τις εκλογές, οι νέοι και οι νέες μαζικά αποδέχονται επιπλέον έργω, και ότι χωρίς κεντρική πολιτική και χωρίς προσωπική εμπλοκή και σε αυτή, τίποτα δεν γίνεται. Συνεπώς, παρά τις όποιες περιπτώσεις απεχθούς πολιτικής έκφρασης πολιτισμικών χαρακτηριστικών που ελλοχεύουν στην ελληνική κοινωνία, τα οποία μοιάζει να αφορούν πρωτίστως νέους άνδρες (και είναι πλέον σε στασιμότητα), μπορούμε να πούμε ότι γενικά, «οι νέοι/ες της κρίσης», και λόγω της κρίσης είναι όλο και πιο πολιτικοποιημένοι/ες, οι δε ενδείξεις για τις επιλογές τους όλο και πιο αισιόδοξες για ένα μέλλον με περισσότερη και ουσιαστικότερη συμμετοχή και έτσι περισσότερη δημοκρατία.

Συνεπώς, δεν πρέπει να εκπλήσσει ότι εκδηλώσεις της κοινωνίας πολιτών στην Ελλάδα αμφισβητούν τελευταία όλο και περισσότερο το στερεότυπο, «υπερτροφικό κράτος-ατροφική κοινωνία πολιτών» (Βούλγαρης 2006, 7), ενώ παράλληλα επιτρέπουν τη διατύπωση της υπόθεσης ότι πλέον, τόσο αδιαμεσολάβητα, όσο και μέσω των παραδοσιακών διόδων μπορούν και εκφράζονται πολιτικά όλο και μαζικότερα, νέοι και νέες. Το τελευταίο δε είναι το απολύτως νέο στοιχείο, όσον αφορά την πολιτικότητα των νέων στην Ελλάδα και ειδικότερα στην Αθήνα της κρίσης που μας ενδιαφέρει εδώ, όπου παρατηρούμε πώς αν επανέκαμψε η νεολαία στην πολιτική, αυτό έγινε πρώτα αδιαμεσολάβητα και στη συνέχεια μέσω παραδοσιακών διόδων αλλά, μετά από συγκλονιστικές ανακατατάξεις στο καθιερωμένο μεταπολιτευτικά πολιτικοκομματικό σύστημα. Η επανάκαμψη αυτή όμως, ιδιαίτερα ως προς το σκέλος που αναφέρεται στην καθιερωμένη διαδικασία της πολιτικής των κομμάτων, μοιάζει εύθραυστη και υπό όρους, όπως πιστοποιούν τα στοιχεία της χαμηλής κομματικής ταύτισης των νέων (βλ. παρακάτω).

Διαγενεακές διαφορές στην πολιτικότητα

Γενικότερα, οι διαγενεακές μεταβολές στην εκλογική συμπεριφορά, που αντανακλούν την κοινωνικοποιητική περίοδο της βασικής πολιτικής διαμόρφωσης διαφορετικών ηλικιακών κατηγοριών, θεωρούνται, όπως ήδη σημειώθηκε, από τους σημαντικότερους παράγοντες αλλαγής στα πολιτικά συστήματα. Είναι δε γεγονός ότι οι διπλές εκλογές του 2012 -που ενέτειναν σε τέτοιο βαθμό προϋπάρχουσες τάσεις, αλλά και αμφισβήτησαν βεβαιότητες, ώστε να δικαιολογείται απόλυτα ο χαρακτηρισμός τους ως «εκλογικού σεισμού» (Βούλγαρης, Νικολακόπουλος 2014)- πρόβαλαν ως ένα από τα σημαντικότερα σημεία τομής το ηλικιακό ρήγμα που εμφανίστηκε στον ΣΥΡΙΖΑ υπέρ των νεότερων. Θα πρέπει δε να υπενθυμίσουμε, όσον αφορά τις συγκλονιστικές αλλαγές που παρατηρήθηκαν στις εκλογές του 2012, ότι αφενός τον Μάιο το 60% των ψηφοφόρων μετέβαλαν την κομματική επιλογή τους από το 2009, ενώ το 19% των ψήφων πήγε υπέρ κόμματος που έμεινε εκτός Βουλής (Κουστένης 2014, 84-85), και αφετέρου, ότι η άνοδος του ΣΥΡΙΖΑ στη δεύτερη θέση συνόδευσε την απόλυτη κατάρρευση του παραδοσιακού δικομματισμού. Στην ίδια εκλογική αναμέτρηση, στους/ις νέους/ες ψηφοφόρους (που ψήφισαν για πρώτη φορά), ο ΣΥΡΙΖΑ προπορεύεται σε ψήφους με 16%, ενώ δεύτερο κόμμα αναδεικνύεται η Χρυσή Αυγή με 14%. (Σταθόπουλος 2014, 67). Παράλληλα, είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι, η απόφαση του τι θα ψηφίσει κανείς μοιάζει να παίρνεται όλο και πιο κοντά στην κάλπη όσο μικρότερη είναι η ηλικία του/ης ψηφοφόρου (Σταθόπουλος 2014, 76), ενώ οι νεότεροι/ες (18-24 ετών) χαρακτηρίζονται από χαμηλότερη κομματική ταύτιση από τους μεγαλύτερους, με την παράμετρο αυτή να μεγαλώνει σταθερά με την ηλικία, και βεβαίως να σχετίζεται άμεσα με το υψηλό ποσοστό των όψιμα αναποφάσιστων. Συγχρόνως, η ελαφρώς μεγαλύτερη διάδοση της κομματικής ταύτισης από το Μάιο στον Ιούνιο του 2012 (40,3% και 45,7%), στους 18 με 24 ετών, εξακολουθεί να είναι η χαμηλότερη απ’ όλες τις άλλες ηλικιακές κατηγορίες [4], παρότι βλέπουμε ότι αύξηση υπάρχει και σ’ αυτούς/ές. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι, ενώ οι νεότεροι/ες (18-24 ετών) συγκροτούν τη μαζικότερη κατηγορία όσον αφορά την άρνηση τοποθέτησης στον άξονα Αριστεράς-Δεξιάς, κάτι που εναρμονίζεται με στοιχεία που παραδοσιακά βλέπουμε τις τελευταίες δεκαετίες, συγχρόνως, με βάση τα στοιχεία των exit polls, για πρώτη φορά μετά από χρόνια, οι νεότεροι/ες δηλώνουν ελαφρώς μαζικότερα αριστερή ταυτότητα από τον μ.ο. (που είναι 17,1%), αλλά και σε σχέση με τους/ις λίγο μεγαλύτερούς/ές τους, και αυτό μέχρι την κατηγορία των 35-44 ετών: Οι 18-24 ετών δηλώνουν αριστεροί/ές κατά 18,5% με 17,6% για τους 25-34 και 15,5% για τους 35-44, οπότε και το ποσοστό αυξάνει στο 21,2% στους 45-54 ετών (Σταθόπουλος 2014, 79). Αυτά όσον αφορά την ιδεολογική ταυτότητα των νέων, όπου σίγουρα κάτι αλλάζει με την κρίση.

Ωστόσο, είναι αξιοσημείωτο όσον αφορά την ψήφο ότι, αν υπάρχει διαγενεακό χάσμα στην ψήφο, όπως υποστηρίζεται στη σχετική βιβλιογραφία για τις εκλογές του 2012, αυτό συνήθως τεκμηριώνεται με στοιχεία που χωρίζουν το δείγμα είτε στα 54, (δηλαδή ψηφοφόροι από 18-54 ετών και ψηφοφόροι άνω των 55), είτε στα 44 (18-44 ετών και 45 και άνω) [5]. Πράγματι, οι νεότεροι/ες ψηφοφόροι με βάση τις παραπάνω τομές ψήφισαν σαφώς μαζικότερα υπέρ της αλλαγής στο κομματικό τοπίο που υλοποιήθηκε με την αύξηση της ψήφου υπέρ του ΣΥΡΙΖΑ, ενώ οι μεγαλύτεροι/ες υπέρ παραδοσιακών κομμάτων και κυρίως υπέρ της Ν.Δ. Αλλά η τομή αυτή, που δείχνει συγκριτικά τάσεις νεότερων και γηραιότερων, δεν μας λέει πολλά για την εκλογική συμπεριφορά της νεολαίας, per se. Είναι πολύ πιο ενδιαφέρουσα μια αναλυτική απομόνωση της νεολαίας (18-34 ετών), ώστε να δούμε όχι τους/ις νεότερους/ες απλώς, αλλά τους/ις νέους/ες.

Πίνακας 1: Ψήφος υπέρ ΝΔ και ΣΥΡΙΖΑ (%), Μάιος και Ιούνιος 2012 και Ιανουάριος 2015 (Αττική)

Πηγή: Κοινό exit poll συνεργαζόμενων εταιρειών. Στατιστική επεξεργασία Π. Κουστένης.

Στην περίπτωση αυτή παρατηρούμε ότι: Στις τρεις εκλογικές αναμετρήσεις, Μάιου 2012, Ιούνιου 2012 και Ιανουαρίου 2015, αν χωρίσουμε το δείγμα στα τρία πάντα η μεσαία κατηγορία, 35-54 ετών, είναι αυτή που παρουσιάζει το μεγαλύτερο ποσοστό υπέρ του ΣΥΡΙΖΑ. Αντίστοιχα, 23% (με μ.ο 21%), 36,7%, (με μ.ο. 30,8%) και 39,5% (με μ.ο. 36,9%). Όσο για τους/ις νέους/ες (18-34 ετών), αυτοί/ες υπερψηφίζουν τον ΣΥΡΙΖΑ κατά 21,7% 32,2% και 33,2%. Οι μεσήλικες είναι, συνεπώς, αυτοί/ες που έδωσαν την νίκη στον ΣΥΡΙΖΑ στην Αθήνα, και όχι οι νέοι/ες, που τον Ιανουάριο του 2015 υπερψήφισαν το κόμμα αυτό σε μικρότερο ποσοστό από τον μ.ο.), και μάλιστα με αξιοσημείωτες διαφορές ως προς το φύλο. Αντίστοιχα, και στις τρεις αυτές εκλογικές αναμετρήσεις η ΝΔ πήρε το μεγαλύτερο ποσοστό της στους/ις γηραιότερους/ες. Όσο για την εκλογική αποχή, η σχετικά χαμηλότερη κομματική ταύτιση των νέων και η άρνηση αυτοτοποθέτησης στον άξονα Αριστεράς/Δεξιάς που είναι μεγαλύτερη απ’ ότι στους/ις γηραιότερους/ες, προϊδεάζουν και για σχετικά αυξημένη αποχή της νεολαίας στις εκλογές.

Αν κοιτάξουμε τους/ις νέους/ες χωρισμένους/ες στα 18-24 και 25-34, με σημείο αναφοράς την ψήφο τους τις εκλογές του Ιανουαρίου 2015, παρατηρούμε ότι, στο εσωτερικό της ηλικιακής αυτής κατηγορίας, είναι οι λιγότερο νέοι/ες, οι 25-34 ετών δηλαδή, κυρίως στους άνδρες, αυτοί που υπερψηφίζουν μαζικότερα τον ΣΥΡΙΖΑ.

Οι άστεγοι, ως διακριτή ομάδα του πληθυσμού, έκαναν την εμφάνισή τους στο κέντρο της Αθήνας στα τέλη της δεκαετίας του ’80. Οι διαφορές τους από τους μέχρι τότε γνωστούς ως «άπορους», οι οποίοι κατά κανόνα ζητιάνευαν στο κέντρο της πόλης, είναι πολλές. Σε γενικές γραμμές πρόκειται για μη ομοιογενή πληθυσμιακή ομάδα που περιλαμβάνει όχι μόνο ηλικιωμένους άντρες, αλλά και νέους, γυναίκες, ακόμα και παιδιά, με μορφωτικό επίπεδο που ποικίλει και δεν περιορίζεται στα στενά περιθώρια των παραδοσιακά κοινωνικά αποκλεισμένων.

Το χαρακτηριστικό που τους ενώνει είναι το ότι βρίσκονται στο περιθώριο της κοινωνίας, έχοντας προηγουμένως ακολουθήσει διαφορετικές διαδρομές πριν φτάσουν σε κατάσταση αδυναμίας να εξασφαλίσουν πρόσβαση σε κανονική κατοικία. Ανάμεσα στα άλλα χαρακτηριστικά τους είναι, από την μία πλευρά, η προφανής δυσκολία στην εξασφάλιση σταθερής δουλειάς, από την άλλη δε, η απουσία επιθετικών διαθέσεων προς την πολιτεία ή τους άλλους κατοίκους της πόλης αναφορικά με την ιδιαιτερότητα της κατάστασής τους. Πολύ συχνά η έλλειψη στέγης συνοδεύεται από, χρόνια ή μη, προβλήματα υγείας, που ενισχύονται από την δυσκολία πρόσβασης του θιγόμενου πληθυσμού στις σχετικές κρατικές υπηρεσίας.

Στους άστεγους περιλαμβάνονται άνθρωποι που βρέθηκαν στην Αθήνα ψάχνοντας χωρίς επιτυχία για δουλειά, όπως επίσης και μετανάστες οι οποίοι αντιμετωπίζουν τεράστια προβλήματα ιδίως κατά την αρχική περίοδο παραμονής/εγκατάστασής τους στη χώρα. Σημαντικό ποσοστό των αστέγων είναι πρώην και νυν χρήστες ουσιών που αντιμετωπίζουν δυσκολία στην εξασφάλιση σταθερής εργασίας, αλλά και αποφυλακισμένοι και εν γένει από-ιδρυματοποιημένοι άνθρωποι, ορισμένοι από τους οποίους –όπως οι νέοι που αναγκάζονται να φύγουν από ορφανοτροφεία λόγω ηλικίας– δεν ήταν ποτέ πλήρως ενταγμένοι από κοινωνική ή ακόμα και στεγαστική άποψη. Στα χρόνια της οικονομικής κρίσης υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι αυξάνεται ο αριθμός των ανθρώπων που χάνουν την στέγη τους λόγω ανεργίας, αν και το συγκεκριμένο φαινόμενο δεν έχει ακόμα ερευνηθεί συστηματικά. Εν τούτοις, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα σε σχέση με τις διαστάσεις του φαινομένου των εξώσεων από πρώτη κατοικία την τελευταία πενταετία, δεν εντοπίζονται άστεγοι λόγω απώλειας στέγης ως συνέπεια της μη αποπληρωμής δανείων, ενώ αντίθετα ο αριθμός των εξωσθέντων από ενοικιαζόμενη κατοικία παρουσιάζει σημαντική άνοδο, παρότι έχει σαφή πτωτική τάση για το 2014.

Σύμφωνα με τον λειτουργικό ορισμό του αστέγου που δίνει η FEANTSA (Fédération Européenne des Associations Nationales Travaillant avec les Sans-Abri), άστεγος δεν θεωρείται μόνο εκείνος που διαβιώνει αποκλειστικά στον δρόμο, καθώς στην έλλειψη στέγης ενυπάρχουν τέσσερα διακριτά διαφορετικά στοιχεία: η πλήρης έλλειψη έστω και στοιχειώδους καταλύματος (φυσική αδυναμία κατοίκησης), η αδυναμία κοινωνικής ζωής (κοινωνική αδυναμία κατοίκησης), οι επισφαλείς συνθήκες στέγασης από νομική άποψη (νομική αδυναμία κατοίκησης) και οι επισφαλείς συνθήκες στέγασης για τεχνικούς λόγους (τεχνική αδυναμία κατοίκησης). Στην δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνονται οι κάθε είδους συλλογικές κατοικίες, στέγες γερόντων, ξενώνες κακοποιημένων γυναικών κλπ, ενώ στις δύο τελευταίες ανήκουν πολλά μέλη των κοινοτήτων Ρομά που κατοικούν σε χώρο που δεν τους ανήκει ή/και σε πρόχειρα παραπήγματα.

Η ‘Εκθεση της Αθήνας σε Φυσικές Επικινδυνότητες

Ιστορικά η Αττική αποτελεί μια από τις πιο εκτεθειμένες σε φυσικούς κινδύνους περιφέρειες της Χώρας, κυρίως σεισμούς, πλημμύρες, καύσωνες και δασικές πυρκαγιές. Η υψηλή έκθεση της Αττικής και του λεκανοπεδίου της Πρωτεύουσας ειδικότερα, οφείλεται στην υψηλή συγκέντρωση πληθυσμού, δραστηριοτήτων, υποδομών και αποθεμάτων υψηλής αξίας σε μια περιορισμένη έκταση, που αποτελεί ταυτόχρονα ζώνη υψηλών επικινδυνοτήτων.

Η Αττική συγκαταλέγεται στις ελληνικές περιφέρειες με τις υψηλότερες μακροσεισμικές εντάσεις για τα τελευταία 50 χρόνια (Papanastasiou et al. 2008). Η έκθεση της Αττικής στη σεισμική επικινδυνότητα επανεκτιμήθηκε μετά το σεισμό της Πάρνηθας 1999 (με μέγεθος 5,9 R και επίκεντρο 18 χλμ ΒΔ του κέντρου της Αθήνας) που προκάλεσε περισσότερες από 140 απώλειες ζωής και ζημιές 3 δις ευρώ (χάρτης 1). Υπήρξε ο φονικότερος σεισμός των τελευταίων 50 ετών στην Ελλάδα (εικόνα 1) και οδήγησε στην αλλαγή του χάρτη σεισμικής επικινδυνότητας της χώρας. Ο νέος χάρτης, που αποτελεί τη βάση του Ελληνικού Κτηριοδομικού Αντισεισμικού Κανονισμού του 2000, καταχώρησε σημαντικό μέρος της Αττικής και τους βορειότερους Δήμους της πρωτεύουσας στη Ζώνη ΙΙ μέσης σεισμικότητας. Η δημόσια πολιτική πρόληψης του σεισμικού κινδύνου βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στην αντισεισμικότητα των κατασκευών. Έτσι, το κτηριακό απόθεμα των αυθαιρέτων της Αττικής παραμένει εκτεθειμένο. Μετά το σεισμό του 1999, η περιορισμένη δημόσια οικονομική στήριξη της αποκατάστασης και ανασυγκρότησης κάλυψε μόνο τους ιδιοκτήτες κτηρίων (όχι τους ενοικιαστές) και κυρίως την κατοικία (όχι τις παραγωγικές δραστηριότητες). Κατά συνέπεια, η μετασεισμική ανασυγκρότηση δεν οδήγησε σε ουσιαστική μείωση της έκθεσης και τρωτότητας των πληγεισών περιοχών στον σεισμικό κίνδυνο. Μάλλον το αντίθετο συνέβη.

Χάρτης 1: Το επίκεντρο του σεισμού της Πάρνηθας 1999

Εικόνα 1: Καταστροφή του σεισμού του 1999 στην περιοχή του Δήμου Αχαρνών Αττικής

Πηγή: Π. Δελλαδέτσιμας, 1999

Η Αθήνα ταλαιπωρείται, επίσης, συχνά από πλημμύρες, παρά το γεγονός ότι η ανατολική πλευρά της Χώρας χαρακτηρίζεται από χαμηλή μέση ετήσια βροχόπτωση (~ 300mm). Οι καταιγίδες στην Αθήνα είναι σχεδόν τόσο συχνές όσο και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Η επιρρέπειά της σε πλημμύρες οφείλεται –εκτός από κλιματικούς και γεωμορφολογικούς– κυρίως σε παράγοντες σχετικούς με ανθρώπινες παρεμβάσεις (Koutsoyannis 2002). Λόγω της ραγδαίας αστικοποίησης και της αυθαίρετης ανάπτυξης, η πόλη σταδιακά απογυμνώθηκε από τη φυσική αντιπλημμυρική της προστασία καθώς το δίκτυο ρεμάτων της καλύφθηκε σε σημαντικό μήκος του (χάρτης 2) και οι φυτο-καλυμμένες επιφάνειες ελαχιστοποιήθηκαν. Παράλληλα, οι επανειλημμένες δασικές πυρκαγιές στους ορεινούς όγκους του λεκανοπεδίου αύξησαν την έκθεση των περιφερειακών ιδιαίτερα δήμων σε πλημμύρες. Το ιστορικό κέντρο της πόλης, με το μικτό αποχετευτικό δίκτυο, είναι περισσότερο θωρακισμένο από τους Δήμους που αναπτύχθηκαν αργότερα, και κυρίως αυτούς κατά μήκος της ακτής του Σαρωνικού.

Χάρτης 2: Το καλυμμένο και ακάλυπτο δίκτυο ρεμάτων στο Λεκανοπέδιο της Αθήνας (Πηγή: Ίδια επεξεργασία)

Η Αττική συγκαταλέγεται στις περισσότερο πληγείσες από τους καύσωνες περιοχές της χώρας. Παρά το μεσογειακό, ήπιο κλίμα της, σημειώνονται σημαντικές θερμοκρασιακές διαφορές μεταξύ των εποχών. Θερμοκρασίες καύσωνα (38⁰C και άνω) δεν είναι σπάνιες τους θερινούς μήνες και η θερμοκρασία 49⁰C που καταγράφηκε στην Αθήνα το 1977 αποτελεί την υψηλότερη μέχρι σήμερα θερμοκρασία της Ευρώπης (WMO 2011). Ταυτόχρονα υφίσταται τις συνέπειες της λεγόμενης αστικής θερμικής νησίδας που συμβάλλει σε και ενισχύει θερμοκρασίες καυσώνων. Οι υψηλότερες θερμοκρασίες εδάφους στην Αττική κατά το θέρος παρουσιάζονται σε Ελευσίνα–Ασπρόπυργο, Μέγαρα, το κέντρο της Αθήνας (λόγω αστικής θερμικής νησίδας) και τα Μεσόγεια (χάρτης 3). Η δημόσια διαχείριση των καυσώνων περιορίζεται σε μέτρα ετοιμότητας / έκτακτης ανάγκης.

Κυβερνητικές προσαρμογές στην κρίση και οι κοινωνικές τους επιπτώσεις

Η κρίση δημοσίου χρέους και η μακροχρόνια ύφεση στη χώρα έχουν επιφέρει κοινωνικές, οικονομικές, δημογραφικές και περιβαλλοντικές αλλαγές που αυξάνουν την ανθρώπινη και κοινωνική τρωτότητα στους φυσικούς, τους περιβαλλοντικούς, αλλά και άλλους νέους κοινωνικούς κινδύνους ή ξεχασμένους που επανεμφανίζονται (όπως η ενεργειακή φτώχεια, ο υποσιτισμός, το πρόβλημα των άστεγων). Επιπλέον, η ανθρώπινη και κοινωνική τρωτότητα εντείνονται περισσότερο λόγω αύξησης της θεσμικής, της καταρρέουσας δηλαδή ικανότητας των θεσμών του κράτους πρόνοιας να ανταποκριθούν στις κρίσεις και τις πιεστικές ανάγκες που ανακύπτουν (Sapountzaki and Chalkias 2014).

Πώς δρομολογήθηκαν αυτές οι εξελίξεις; Από την αρχή της δημοσιονομικής κρίσης το 2010 η προσαρμοστικότητα (resilience) των ελληνικών κυβερνήσεων στη δημοσιονομική κρίση έλαβε τη μορφή της αποφυγής αθέτησης κρατικών οικονομικών υποχρεώσεων στο πλαίσιο μιας αμιγούς δημοσιονομικής και μακροοικονομικής θεώρησης. Ωστόσο, η εν λόγω προσαρμογή επιτεύχθηκε με περικοπές στους μισθούς και τις συντάξεις, αύξηση άμεσων και έμμεσων φόρων, απολύσεις, συρρίκνωση των δημοσίων παροχών του κράτους πρόνοιας και άλλες πολιτικές δημοσιονομικής εξυγίανσης. Πρόκειται για πολιτικές και μέτρα λιτότητας που –όπως προαναφέρθηκε– ενεργοποίησαν νέους χρόνιους κοινωνικούς κινδύνους (ή επανέφεραν παλαιότερους) με μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας να εκτίθεται άμεσα σε αυτούς, ιδιαίτερα τα διευρυμένα, σε σχέση με την προ-κρίσης περίοδο, ευάλωτα κοινωνικά στρώματα. Πλήθος νοικοκυριών στην Αθήνα αιφνιδιάστηκαν από την απότομη και απρόβλεπτη έκθεσή τους σε κινδύνους ανεργίας, φτώχειας, ενεργειακής φτώχειας, υποσιτισμού, ψυχολογικής κατάθλιψης, νοσηρότητας, πρόωρου θανάτου, έξωσης, αναγκαστικής μετανάστευσης. Με άλλα λόγια, πρόκειται για «μετάλλαξη» της κρατικής και μακρο-οικονομικής τρωτότητας σε ανθρώπινη και κοινωνική, καθώς και τη μετακύλιση της στα άμεσα εξαρτώμενα από το κράτος πρόνοιας κοινωνικά στρώματα.

Από τους χρόνιους κινδύνους που επανεμφανίστηκαν με την κρίση, οι πιο σοβαροί σχετίζονται με την υγεία. Η βιβλιογραφία προσφέρει ήδη ισχυρές ενδείξεις για τη σχέση μεταξύ επιπέδου εισοδήματος και δεικτών υγείας, όπως η νοσηρότητα, η θνησιμότητα, το προσδόκιμο ζωής και η πρόσβαση σε υπηρεσίες περίθαλψης (εικόνα 1). Η ανεργία, η μερική απασχόληση, η ανασφάλεια στην εργασία και η απώλεια στέγης οδηγούν ολοένα ευρύτερα στρώματα στον κοινωνικό αποκλεισμό και προκαλούν ψυχικές διαταραχές. Οι άνεργοι και τα μέλη των νοικοκυριών τους είναι εκτεθειμένοι σε μεγαλύτερο κίνδυνο πρόωρου θανάτου, χρόνιων ασθενειών και αναπηρίας. Μακροπρόθεσμα η ανεργία αυξάνει τον κίνδυνο αυτοκτονιών και συνδέεται, επίσης, με την αύξηση της κατανάλωσης αλκοόλ με προφανείς μακροπρόθεσμες συνέπειες για την υγεία (Μαλιαρού και Σαράφης 2012). Δημοσιεύσεις στο ιατρικό περιοδικό The Lancet (Economou et al. 2011) επιβεβαιώνουν την αύξηση αυτοκτονιών στην Αθήνα καθώς και των περιστατικών λοιμωδών ασθενειών (εικόνα 2).

Εικόνα 1: Απώλεια πρόσβασης συνταξιούχων σε υπηρεσίες και αγαθά περίθαλψης

Εικόνα 2: Η λιτότητα σκοτώνει

Η αυξημένη θεσμική τρωτότητα του συστήματος περίθαλψης (και πάλι λόγω της κρίσης) ενισχύει περαιτέρω τους κινδύνους υγείας. Σε συνθήκες οικονομικής ύφεσης, τα δημόσια κέντρα περίθαλψης πάσχουν από προβλήματα υποχρηματοδότησης λόγω περικοπής των σχετικών δημοσίων δαπανών. Το δημόσιο έλλειμμα και η ανεργία συμπιέζουν τα κονδύλια ασφαλιστικής κάλυψης και προκαλούν προβλήματα ρευστότητας και στα ιδιωτικά νοσοκομεία και κέντρα υγείας. Την ώρα που η ζήτηση για ιατρικές υπηρεσίες και μάλιστα δημόσιες αυξάνεται (λόγω απώλειας εισοδήματος και αύξησης περιστατικών ασθένειας) το ίδιο το σύστημα περίθαλψης νοσεί από μια προϊούσα συνθήκη τρωτότητας (Μαλιαρού και Σαράφης 2012).

Προσαρμογές νοικοκυριών και κοινωνικών ομάδων: Ποιοι επιβαρύνονται με τρωτότητα ή εκτίθενται σε νέες απειλές;

Από την πλευρά τους, οι τρωτές ομάδες, οι τοπικοί θεσμοί και οι κοινωνικές οργανώσεις αντιδρούν συχνά με καινοτόμες προσαρμογές για να διαχειριστούν τους κινδύνους της καθημερινότητας και την ενισχυμένη τρωτότητα τους (Sapountzaki 2012). Παραδείγματα ατομικής ή κοινωνικής προσαρμοστικότητας που είναι επωφελής και για το ευρύτερο δημόσιο συμφέρον σήμερα και στο μέλλον είναι η στροφή των κατοίκων της Αθήνας στις δημόσιες μεταφορές για την αποφυγή του κόστους κατανάλωσης καυσίμων σε μετακινήσεις με ΙΧ, ο περιορισμός των οικιακών απορριμμάτων, η εξοικονόμηση ενέργειας στην κατοικία για την αποφυγή ακριβών λογαριασμών ηλεκτρικού ρεύματος (γράφημα 1), η δημιουργία κοινωνικών δομών καταπολέμησης της φτώχειας και της ακρίβειας (για παράδειγμα, κινήματα για την αποφυγή των μεσαζόντων, κοινωνικά παντοπωλεία, ιατρεία και φαρμακεία, δημοτικοί λαχανόκηποι (εικόνα 3), κέντρα σίτισης απόρων (εικόνα 4) κλπ). Αυτές οι δομές πετυχαίνουν μετακύλιση της τρωτότητας από τους περισσότερο στους λιγότερο τρωτούς. Για παράδειγμα, τα κοινωνικά παντοπωλεία την ώρα που προσφέρουν δωρεάν αγαθά πρώτης ανάγκης σε εκείνους που τα χρειάζονται, προσελκύουν ταυτόχρονα μέρος της πελατείας των υπεραγορών πουλώντας στο γενικό κοινό σε τιμές ίσες ή και χαμηλότερες.

Γράφημα 1: Κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας στο Νομό Αττικής (1993 – 2011)

Η δημόσια εκπαίδευση, πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια, αποτελεί την κυρίαρχη επιλογή των οικογενειών για την εκπαίδευση των παιδιών τους, στο σύνολο σχεδόν των χωρών του ΟΟΣΑ. Με εξαίρεση ορισμένες χώρες όπως η Αυστραλία, το Μεξικό και η Χιλή όπου η συμβολή των οικογενειών στις ιδιωτικές δαπάνες εκπαίδευσης, κατά κύριο λόγο με τη μορφή διδάκτρων, είναι ιδιαίτερα υψηλή, στις υπόλοιπες χώρες αυτές οι δαπάνες δεν ξεπερνούν το 10% (OECD 2013). Στην Ελλάδα μάλιστα λόγω της οικονομικής κρίσης παρατηρείται μείωση του αριθμού των μαθητών στα ιδιωτικά σχολεία, με αποτέλεσμα το ποσοστό των εγγεγραμμένων μαθητών σε αυτά να κυμαίνεται γύρω στο 6%. Το ποσοστό αυτό είναι σχετικά υψηλότερο στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και κυρίως στο νηπιαγωγείο ενώ βαίνει μειούμενο σταδιακά στο επίπεδο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (ΕΛΣΤΑΤ 2012). Οι αριθμοί αυτοί αντιπροσωπεύουν την υφιστάμενη κατάσταση της ιδιωτικής εκπαίδευσης στην περιοχή της Αθήνας και του ευρύτερου Πολεοδομικού Συγκροτήματος της Πρωτεύουσας, καθώς στη χώρα ο τομέας αυτός της εκπαίδευσης διακρίνεται για την συγκέντρωση του στα μεγάλα αστικά κέντρα, με το 80% περίπου των μαθητών ιδιωτικών σχολείων να βρίσκονται στην Αττική και τη Θεσσαλονίκη. Μάλιστα, σήμερα στην Αττική συγκεντρώνεται άνω του 50% του συνόλου του μαθητικού πληθυσμού των ιδιωτικών σχολείων και των αντίστοιχων σχολικών μονάδων (ΥΠΕΠΘ 2012).

Παρά το μικρό σχετικά μέγεθος της στο σύνολο του εκπαιδευτικού συστήματος, η ιδιωτική εκπαίδευση αποτελεί προνομιακό χώρο μελέτης της κοινωνικής συγκρότησης των εκπαιδευτικών στρατηγικών την περίοδο της μεταπολίτευσης, όπως αυτές εμφανίζονται και ενεργοποιούνται στην επιλογή σχολείου. Αν και τα εμπειρικά δεδομένα για την ιδιωτική εκπαίδευση στην Ελλάδα είναι περιορισμένα, φαίνεται ότι ορισμένα τμήματά της λειτουργούν ως κοινωνικοί χώροι διαμεσολάβησης των διαδικασιών κοινωνικής αναπαραγωγής των αστικών και μεσοαστικών στρωμάτων (αλλά και κοινωνικής κινητικότητας για τμήματα των μικροαστικών στρωμάτων). Η ανάδειξη της μελέτης της ιδιωτικής εκπαίδευσης ως κοινωνικού χώρου, σύμφωνα με την έννοια του πεδίου του Pierre Bourdieu (1995), μας παρέχει το προνόμιο μας κοινωνιολογικής ματιάς στο εσωτερικό των διαφοροποιήσεων και των ιεραρχήσεων των θεσμών ιδιωτικής εκπαίδευσης, με πρώτη διάκριση αυτή ανάμεσα στην δημόσια και την ιδιωτική εκπαίδευση.

Έτσι, δίνοντας έμφαση στο επίπεδο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, φαίνεται ότι οι οικογένειες οι οποίες επιλέγουν για την εκπαίδευση των παιδιών τους τούς ιδιωτικούς θεσμούς εκπαίδευσης διακρίνονται σημαντικά από αυτές που ακολουθούν το δημόσιο σύστημα, καθώς κατέχουν προνομιακή θέση εντός του κοινωνικού κόσμου και διακρίνονται για σημαντική συσσώρευση διαφορετικών μορφών κεφαλαίου (οικονομικού και πολιτισμικού). Πρόκειται για οικογένειες όπου οι γονείς είναι, κατά κύριο λόγο, ελεύθεροι επαγγελματίες, άτομα που ασκούν επιστημονικά επαγγέλματα και επαγγέλματα διοίκησης, διαθέτουν υψηλό εκπαιδευτικό επίπεδο, υψηλό εισόδημα, το οποίο για κάποιες από αυτές έχει και τα χαρακτηριστικά ιδιαίτερου πλούτου (π.χ. ακίνητα, μετοχές, ομόλογα) και οι οποίες καταναλώνουν ένα σημαντικό μέρος των εισοδημάτων τους σε πολιτισμικά αγαθά (π.χ. κινηματογράφος, θέατρο, μουσεία και βιβλία) (Valassi 2009).

Στην παραπάνω διάκριση, έρχεται να προστεθεί μια ακόμη, εκείνη που διαχωρίζει τα ελίτ ιδιωτικά σχολεία από τα υπόλοιπα ιδιωτικά (και φυσικά τα δημόσια σχολεία) καθιερώνοντας με τον τρόπο αυτό ένα σαφές κοινωνικό σύνορο. Στα σχολεία αυτά υπερ-αντιπροσωπεύονται επαγγελματικές κατηγορίες οι οποίες εκπροσωπούνται λιγότερο στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό της Αθήνας και οι οποίες βρίσκονται στο ανώτερο τμήμα της επαγγελματικής ιεραρχίας όπως οι ελεύθεροι επαγγελματίες (αρχιτέκτονες, μηχανικοί, δικηγόροι, γιατροί), οι βιομήχανοι και οι επιχειρηματίες, τα ανώτερα στελέχη του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, οι πανεπιστημιακοί και οι πολιτικοί. Σε αυτά θα πρέπει να προστεθεί και το εξαιρετικά υψηλό ποσοστό των γονιών που διαθέτουν ιδιαίτερα υψηλό εκπαιδευτικό κεφάλαιο (το ποσοστό αποφοίτων πανεπιστημίου φτάνει το 80%) (Βαλάση 2012).

Η μελέτη των κοινωνικο-οικονομικών παραγόντων των οικογενειών που στέλνουν τα παιδιά τους στα συγκεκριμένα ιδιωτικά σχολεία κάνει σαφή την κοινωνική υπεροχή των οικογενειών αυτών και των εκπαιδευτικών και κοινωνικών δικτύων στα οποία εντάσσονται εξασφαλίζοντας την κοινωνική αναπαραγωγή τους μέσω ενός συνεχούς κοινωνικού συγχρωτισμού που περιλαμβάνει και την χωρική εγγύτητα. Ενδιαφέρουσα παράμετρος αυτού είναι η περιοχή κατοικίας η οποία αποτελεί ένδειξη κοινωνικού status ενώ παράλληλα μας δίνει έμμεσες πληροφορίες για το εισόδημα και τον τρόπο ζωής (lifestyle) των οικογενειών αυτών. Έτσι, το 51% των οικογενειών των μαθητών των ελίτ ιδιωτικών σχολείων της Αθήνας κατοικεί σε περιοχές των παραδοσιακών ανώτερων και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων, όπως το Παλαιό Ψυχικό, η Φιλοθέη, το Κολωνάκι, η Εκάλη, η Κηφισιά, η Βούλα – Βουλιαγμένη, το Μαρούσι. Τέλος, ένα 8% των μαθητών κατοικεί στις περιοχές της νέας μεσαίας τάξης (Παλλήνη, Γέρακας, Κορωπί) (Βαλάση 2012).

Ως κατασκευαστικές υποδομές εννοούμε τα τεχνικά έργα (σημειακά ή δικτυακά) ή κελύφη που αποσκοπούν στην υποστήριξη των ανθρώπινων οικονομικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων (π.χ. βιομηχανία, παιδεία, μεταφορές). Ως μεγάλα έργα υποδομών θεωρούνται αυτά των οποίων η επένδυση για τη δημιουργία τους ξεπερνάει το ένα δισεκατομμύριο δολάρια. Αποτελεί διεθνή προβληματισμό η σχέση τέτοιων έργων με την ανάπτυξη, και ιδιαίτερα οι όροι με τους οποίους τέτοια έργα θα μπορούσαν να θεωρηθούν επιτυχημένα, καθώς η ισχύουσα αντίληψη είναι ότι η επιτυχία τους έγκειται στην ολοκλήρωσή τους εντός των ορίων του σιδηρού τριγώνου των χρονικών και χρηματικών ορίων καθώς και των προδιαγραφών που αρχικά είχαν καθοριστεί (Dimitriou 2014, Flyvbjerg, Bruzelius and Rothengatter 2003).

Στο πλαίσιο αυτό οφείλει κανείς να αναγνωρίσει ότι οι επενδύσεις σε υποδομές, οι οποίες παρά τους βραδείς ρυθμούς ανακύκλωσης του κεφαλαίου εφ’όσον είναι δυνατή η κερδοφορία, αποτελούν μια από τις επενδυτικές διεξόδους του κεφαλαίου, ιδιαίτερα όταν οι επενδύσεις στον βιομηχανικό τομέα, που εξασφαλίζει ταχύτερη ανακύκλωση του επενδεδυμένου κεφαλαίου και συνεπώς γρηγορότερο κέρδος, δεν είναι επαρκώς επικερδείς ή ασφαλείς (Harvey 1982).

Βέβαια, λόγω του μεγέθους τους (από πλευράς χρηματικής επένδυσης, φυσικής κλίμακας, χρονικής δέσμευσης, κλπ), οι υποδομές, και ιδιαίτερα οι μεγάλες, αφορούν σε όλη την κοινωνία, αποτελώντας έναν από τους υλικούς συνεκτικούς παράγοντές της. Κατά συνέπεια, η πολιτική για τις υποδομές αποτελεί σε πολύ μεγάλο βαθμό κρατική πολιτική στην οποία κρυσταλλώνονται και οι σχετικές αντικρουόμενες τάσεις και απόψεις (συμφέροντα) για τον προσανατολισμό και την εξέλιξη της ίδιας της κοινωνίας.

Τέτοιο παράδειγμα είναι η περίπτωση των μεγάλων υποδομών που δημιουργήθηκαν κατά τη δεκαετία του 1990 στην Ελλάδα, οι οποίες δρομολογήθηκαν κάτω από δύο καθοριστικές συνισταμένες δυνάμεων: Πρώτον, κάτω από την συνολική προγραμματισμένη εξέλιξη στο πλαίσιο των Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης. Αυτό ενσωμάτωνε την επιρροή ή και ώθηση των κρίσεων και ευκαιριών του κατασκευαστικού τομέα (επιστροφή κατασκευαστικών εταιρειών από τη Μέση Ανατολή, προσπάθειες μετάβασης προς τα Βαλκάνια, απορρόφηση κονδυλίων μέσα από μια κεκτημένη ταχύτητα του ελληνικού καθεστώτος συσσώρευσης που κλίνει προς τις υποδομές, κλπ). Δεύτερον, κάτω από την επιταχυντική επιρροή των τότε επερχομένων Ολυμπιακών Αγώνων (Σκάγιαννης και Καπαρός 2013).

Οι σημαντικότερες των μεγάλων αυτών υποδομών ήταν η Αττική Οδός, ο αερολιμένας «Ελ. Βενιζέλος» και το Αττικό Μετρό στην Αθήνα, η γέφυρα Ρίου-Αντιρρίου, τα τότε νεότερα τμήματα του αυτοκινητοδρόμου ΠΑΘΕ, και η Εγνατία Οδός.

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η σχέση των υποδομών με την πόλη ή τις πόλεις και τον σχεδιασμό (τους) υπήρξε πολύ στενή. Δεν είναι μόνο η Αθήνα για την οποία είναι περίπου προφανής η σχέση της με την Αττική Οδό, τον νέο αερολιμένα και το Αττικό Μετρό, αλλά η Πάτρα με την προοπτική και κατεύθυνση ανάπτυξης που της δίνει η Γέφυρα (ιδιαίτερα σε συναρμογή με την Ιόνια Οδό) και η καρκινοβατούσα μεν αλλά σαφώς δρομολογημένη ένταξή της στον ΠΑΘΕ, όπως επίσης και οι επιπτώσεις που έχει η Εγνατία Οδός στις πόλεις του ευρύτερου άξονά της, όπως και η αναδιάρθρωση που προκαλεί στον περιφερειακό χώρο φέρνοντας σε μεγάλη εγγύτητα τις ομάδες διάφορων αστικών συστημάτων. Και όλα αυτά, ταυτόχρονα με την επίπτωση που έχει το σύνολο των έργων στην οικονομία της χώρας, μέσω της συνεκτικότητας που προάγουν (παράγοντας της ολοκλήρωσης) και των πολλαπλασιαστικών τους αποτελεσμάτων.

Σε μεγάλη έρευνα για την επιτυχία και τη σημασία των μεγάλων έργων που διεξήγαγαν 10 ανά τον κόσμο πανεπιστήμια υπό τον συντονισμό του University College London (Omega Centre, Bartlett School of Planning) (Dimitriou 2014), το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας (Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Εργαστήριο Υποδομών, Τεχνολογικής Πολιτικής και Ανάπτυξης) ασχολήθηκε με την Αττική Οδό, το Αττικό Μετρό και τη Γέφυρα Ρίου Αντιρρίου. Εδώ θα αναφερθούμε στα δύο πρώτα που χωροθετούνται στην μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας.

Αττικό Μετρό (σύμβαση για το βασικό έργο)

Το βασικό έργο του μετρό της Αθήνας συναποτελείται από 20 σταθμούς, διαδρομή 17,6 χιλιόμετρων στις γραμμές 2 και 3 που διατρέχουν το κέντρο της Αθήνας και συνδέονται με την προϋπάρχουσα γραμμή 1 (εικόνα 1). Το έργο έγινε με δημόσια χρηματοδότηση, και ανήκει στη δημόσια επιχείρηση Αττικό Μετρό ΑΕ η οποία και το διαχειρίζεται. Η σύλληψη για το βασικό έργο του Μετρό της Αθήνας χρονολογείται από τη δεκαετία του 1950 (Νάθενας, κ.ά. 2007). Μετέπειτα μια σειρά από μελέτες και σχεδια(σμοί) έγιναν σε διάφορες περιόδους (εικόνα 2) κατά τις οποίες το έργο ενσωματώθηκε στις αποφάσεις για τον κεντρικό σχεδιασμό της Αθήνας. Στα μέσα της δεκαετίας του 1980, εν όψει μιας μεγαλύτερης διαθεσιμότητας κεφαλαίων (με τη μορφή ευρωπαϊκών επιδοτήσεων και δανεισμού από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων) και ως αποτέλεσμα πολιτικής πίεσης για την επίλυση του ογκούμενου κυκλοφοριακού προβλήματος, το ΥΠΕΧΩΔΕ συμπεριέλαβε το έργο στο σχεδιασμό της Αθήνας (Σκάγιαννης και Καπαρός 2013, Kaparos, Skayannis and Pavleas 2010). Η δημοπράτηση του έργου έγινε με την μέθοδο Μελέτη-Κατασκευή με κατ’ αποκοπή τίμημα και τελείωσε το 1991, 4 χρόνια μετά την προκήρυξη του διαγωνισμού, με την κατακύρωση του έργου στην εταιρεία Ολυμπιακό Μετρό, μια κοινοπραξία με ηγέτη τις εταιρείες Siemens and Alstom (http://www.ametro.gr/). Το (βασικό) έργο τελείωσε το 2003 με κόστος περίπου €2,7 δις (Attiko Metro SA 2007), μετά από καθυστέρηση πέντε περίπου ετών και υπέρβαση προϋπολογισμού περίπου ενός δις € (Kaparos, Skayannis and Pavleas 2010). Αυτές οφείλονταν κυρίως σε επαναχάραξη γραμμών για λόγους προστασίας της αρχαιολογικής κληρονομιάς. Από την παράδοση του έργου το μετρό έχει τουλάχιστον τριπλασιαστεί σε μήκος, ενώ ήδη στις αρχές του 2015 ακόμη περισσότεροι σταθμοί και επεκτάσεις σχεδιάζονται και κατασκευάζονται.

Σύμφωνα με τις επίσημες ανακοινώσεις του ΥΠΕΧΩΔΕ (http://www.minenv.gr/#), οι κύριοι αρχικοί στόχοι του έργου ήταν ο εκσυγχρονισμός και η βελτίωση του δικτύου δημοσίων συγκοινωνιών της Αθήνας, και η μείωση της κυκλοφοριακής συμφόρησης, της ρύπανσης και της διάρκειας των μετακινήσεων. Το έργο αποσκοπούσε επίσης να λειτουργήσει ως καταλύτης για την αστική ανασυγκρότηση και να αυξήσει τις δυνατότητες απασχόλησης. Πρόσθετα σημαντικά αντικείμενα-στόχοι του έργου που συμπεριελήφθησαν αργότερα ήταν η διασύνδεση των δημοσίων μέσων μεταφορών και η συνεισφορά σε μια πολυκεντρική ανάπτυξη της μητροπολιτικής περιοχής (Λαλιώτης 2000).

Εικόνα 1: Μετρό Αθήνας – βασικό έργο

Πηγή: www.ametro.gr

Εικόνα 2: Μετρό Αθήνας – σημερινή μορφή (2015) και σχέδιο ανάπτυξης

Πηγή: http://www.ametro.gr/files/maps/AM_Athens_Metro_map_Dec14_gr.pdf

Αττική Οδός 

Η Αττική Οδός (ΑΟ) είναι ένας κλειστός αυτοκινητόδρομος με διόδια, μήκους 65 χιλιομέτρων. Αποτελεί τον περιφερειακό αυτοκινητόδρομο της ευρύτερης μητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας και τη ραχοκοκαλιά του οδικού δικτύου ολόκληρης της Αττικής συνδέοντας 30 δήμους της μητροπολιτικής περιοχής και τις σημαντικότερες οδικές, αεροπορικές, λιμενικές και σιδηροδρομικές υποδομές. Η ΑΟ συνδέει το νέο αεροδρόμιο (Ελ. Βενιζέλος) με την πόλη της Αθήνας, και αποτελεί επίσης μέρος του ΠΑΘΕ και του άξονα προτεραιότητας 7, Πάτρα-Αθήνα-Θεσσαλονίκη-Σόφια-Βουδαπέστη, των Διευρωπαϊκών Δικτύων Μεταφορών (Trans European Networks – Transport) (εικόνα 3). Η ΑΟ συναποτελείται από δύο σχεδόν καθέτους μεταξύ τους αυτοκινητοδρόμους, τους: α) Ελεύθερη Λεωφόρος Ελευσίνας-Σταυρού-Σπάτων μήκους 52 χλμ, και β) Δυτική Περιφερειακή Λεωφόρος Υμηττού, μήκους 13 χλμ, και περιλαμβάνει 9,4 χλμ επεκτάσεις σε τρεις οδούς ταχείας κυκλοφορίας, για την διασύνδεσή τους με την ΑΟ (εικόνα 4) (http://www.aodos.gr/summary.asp?catid=19571).

Εικόνα 3: Ο Διευρωπαϊκός Άξονας 7

Πηγή: http://ec.europa.eu/ten/transport/maps/doc/axes/pp07.pdf

Οι πολιτικές για τη μετανάστευση που εφαρμόστηκαν στην Ελλάδα τα τελευταία είκοσι χρόνια είχαν, στη μεγάλη τους πλειονότητα, κατασταλτικό χαρακτήρα. Αρχικά, στη δεκαετία του 1990, πολλοί Αλβανοί συνελήφθησαν και απελάθηκαν στο πλαίσιο της πολιτικής συγκυρίας και των «επιχειρήσεων-σκούπα» της εποχής, ενώ στη δεκαετία του 2000, μετανάστες από την Αφρική, την Εγγύς Ανατολή και την Ασία, που μπήκαν στη χώρα παράνομα, κρατήθηκαν μαζικά στα σύνορα. Πιο πρόσφατα, από το 2010 ως το 2012, οι περισσότερες συλλήψεις πραγματοποιήθηκαν κυρίως στα σύνορα μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, παρά στην ενδοχώρα, ενώ τα μέσα συνοριακού ελέγχου ενισχύθηκαν σημαντικά (Πίνακας 1).

Πίνακας 1: Ποσοστό των κατά τόπους συλλήψεων στο σύνολο της χώρας μεταξύ 2009 και 2013

Πηγή: Στατιστικά στοιχεία της Ελληνικής Αστυνομίας, http://www.astynomia.gr

Τη δεκαετία του 1990 δημιουργείται συνοριακή αστυνομία και τοποθετούνται αστυνομικά τμήματα με υποδομές κράτησης στο Νομό Έβρου, στα μέσα της δεκαετίας του 2000 κατασκευάζεται κέντρο κράτησης στη Σάμο και στη Χίο, από το 2007 η Frontex συντονίζει την επιχείρηση «Ποσειδών» στο Αιγαίο και το 2011 πραγματοποιείται η επιχείρηση «Rabbit» στα χερσαία σύνορα στη Θράκη. Από το 2010, η Δυτική Θράκη μετατρέπεται στον κατεξοχήν τόπο συνοριακού ελέγχου, σε έναν τόπο εμβληματικό, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, για το «πρόβλημα» της διέλευσης των συνόρων προς την Ελλάδα, με μαζικές συλλήψεις. Όμως, η κατάσταση αυτή αλλάζει ριζικά μετά το 2012, για δύο βασικούς λόγους: την εφαρμογή του νόμου 3907/2011 και τις επιχειρήσεις «Ξένιος Δίας».

Η προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας στις διατάξεις της Ευρωπαϊκής Οδηγίας σχετικά με την «επιστροφή των παρανόμως διαμενόντων υπηκόων τρίτων χωρών» προβλέπει την καθιέρωση νέων μέσων και δομών για τον συνοριακό έλεγχο. Συγκεκριμένα, θεσμοθετεί μία διαδικασία ελέγχου της μετανάστευσης που φιλοδοξεί να απλοποιήσει και να συστηματοποιήσει την αναγνώριση και τη συλλογή δεδομένων για όσους περνούν τα σύνορα. Και πράγματι, από το πρώτο κιόλας εξάμηνο του 2012, η εφαρμογή του νόμου οδηγεί σε σαφή επιτάχυνση των διαδικασιών συνοριακού ελέγχου των μεταναστών [1]. Στα κέντρα κράτησης φυλάσσονται μόνο οι προς απέλαση μετανάστες, στις Φέρες, στη Βέννα, στο Φυλάκιο, στο Τυχερό και στο Σουφλί. Παράλληλα με την εφαρμογή του νέου τρόπου ελέγχου στα χερσαία σύνορα Ελλάδας και Τουρκίας, η κυβέρνηση ενεργοποιεί τον Αύγουστο του 2012 και την επιχείρηση «Ξένιος Δίας», όχι σε συνοριακές περιοχές, αλλά στα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας. Οι γενικευμένοι έλεγχοι αφορούν πρωτίστως την πόλη της Αθήνας, στοχεύουν κυρίως στους μετανάστες χωρίς νόμιμα έγγραφα και οδηγούν σε χιλιάδες συλλήψεις και κρατήσεις [2]. Μετά από τον έλεγχο και τη σύλληψή τους, οι μετανάστες οδηγούνται στα αστυνομικά τμήματα της Αθήνας για ταυτοποίηση των στοιχείων τους. Σε περίπτωση που δεν έχουν νόμιμη άδεια παραμονής ή κατέχουν πλαστά έγγραφα ταυτότητας, κρατούνται συστηματικά στα αστυνομικά τμήματα της πόλης ή μεταφέρονται σε κέντρα κράτησης στην Αθήνα (στο προαναχωρησιακό κέντρο κράτησης της Αμυγδαλέζας), στην Ξάνθη, στην Κομοτηνή, στο Παρανέστι και στην Κόρινθο. Η χωρητικότητα των νέων αυτών εγκαταστάσεων κράτησης, που εγκαινιάστηκαν το 2012, ξεπερνάει εντυπωσιακά αυτήν των κέντρων κράτησης στα σύνορα. Σε πολλές περιπτώσεις, μπορούν να χωρέσουν μέχρι και 1.000 άτομα.

Πίνακας 2: Αριθμός ελέγχων, συλλήψεων και κρατήσεων μεταναστών στην Αθήνα κατά τη διάρκεια της επιχείρησης «Ξένιος Δίας»

Ο ακριβής προσδιορισμός του αριθμού των μεταναστών που συνελήφθησαν και κρατήθηκαν απαιτεί μία ιδιαίτερη μέθοδο υπολογισμού. Οι αριθμοί που εμφανίζονται στον Πίνακα 2 προκύπτουν έπειτα από πρόσθεση των δεδομένων που δίνονται στις ημερήσιες αναφορές της Ελληνικής Αστυνομίας και δημοσιεύονται στην επίσημη ιστοσελίδα της. Οι αριθμοί αυτοί αντιστοιχούν σε συλλήψεις μεταναστών για έλεγχο των εγγράφων τους και περιλαμβάνουν έλεγχο στο αστυνομικό τμήμα και κράτηση για «παραβίαση της εθνικής νομοθεσίας σχετικά με τη διαμονή στη χώρα».

Η βασικότερη κοινωνική επίδραση των επιχειρήσεων «Ξένιος Δίας» προκύπτει από το χαρακτήρα της κράτησης των μεταναστών μετά τη σύλληψή τους. Η διάρκεια της κράτησης δεν είναι ποτέ γνωστή στον κρατούμενο και μπορεί να φτάσει νόμιμα τους 18 μήνες, με βάση τις τροποποιήσεις που έγιναν από το νόμο 3907/2011. Επιπλέον, λόγω της πρόσφατης θεσμοθέτησής τους, τα προαναχωρησιακά κέντρα κράτησης συνδέονται ελάχιστα με τα δίκτυα υποστήριξης των μεταναστών, τα οποία παρέχουν νομικές ή/και ορισμένες φορές ιατρικές υπηρεσίες. Με άλλα λόγια, η επαφή με το «έξω» σπανίζει, ενώ ορισμένοι μετανάστες κρατούμενοι μεταφέρονται και κρατούνται για μήνες σε κεντρικά αστυνομικά τμήματα της Αθήνας (Χάρτης 1).

Η Κυψέλη, μια από τις παλαιότερες γειτονιές του Δήμου Αθηναίων, είναι σήμερα μια από τις πιο πυκνοκατοικημένες και πολυεθνικές γειτονιές και ένα παράδειγμα συνύπαρξης ντόπιων και μεταναστών, μιας συνύπαρξης που μεταλλάσσεται στο χρόνο σε συνάρτηση με γενικότερες εξελίξεις στη πόλη και πέρα από αυτήν.

Εικόνα 1: δρόμος στην Κυψέλη (με έγχρωμο καταστήματα μεταναστών)

Πηγή: greekscapes

Σύντομη ιστορία αστικοποίησης

Στις αρχές του 20^ου αιώνα η Κυψέλη είναι ακόμη μια περιοχή όπου υπάρχουν κυρίως αγροκτήματα και διάσπαρτες αγροτικές κατοικίες, ενώ αρχίζουν να εμφανίζονται οι πρώτες επαύλεις. Ως το Μεσοπόλεμο εξακολουθεί να είναι αραιοκατοικημένη, αλλά η συρροή πληθυσμού από την ύπαιθρο στην πρωτεύουσα οδηγεί στις απαρχές της μετατροπής της σε αστική συνοικία, με μονοκατοικίες και διπλοκατοικίες. Με τις επεκτάσεις του ρυμοτομικού σχεδίου του 1930 αποκτά περίπου τη σημερινή της έκταση και κτίζονται οι πρώτες πολυκατοικίες για εύπορα κυρίως νοικοκυριά (εικόνα 2). Το 1937 σχεδιάζεται από τον αρχιτέκτονα Βασίλειο Τσαγρή η διευθέτηση του ρέματος Λεβίδη (σημερινή Φωκίωνος Νέγρη) σε γραμμικό κήπο, με δέντρα, θάμνους, πίδακες νερού, γλυπτά και χώρους παιχνιδιού (εικόνα 3). Την ίδια περίοδο κατασκευάζεται και η Δημοτική Αγορά.

Εικόνα 2: Χάρτης οριοθέτησης της Κυψέλης

Πηγή: Μ. Βασενχόβεν 2003

Εικόνα 3: Η Φωκίωνος Νέγρη στον ιστό της Κυψέλης

Πηγή: greekscapes

Η εντατική οικοδόμηση της περιοχής ξεκινάει μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως σε πολλές άλλες περιοχές της Αθήνας, με το σύστημα της αντιπαροχής, και συνεχίζεται εντατικά έως και τη δεκαετία του 1970. Έτσι, ολοκληρώνεται σταδιακά η σημερινή εικόνα της γειτονιάς που, σύμφωνα με όλες τις πολεοδομικές μελέτες, είναι μια από τις πιο προβληματικές του Δήμου Αθηναίων, με υψηλές πυκνότητες, ρύπανση, προβλήματα κυκλοφορίας και στάθμευσης, ελάχιστους ελεύθερους χώρους και ανεπαρκείς υποδομές. Οι νέες πολυκατοικίες αντικαθιστούν τις μονοκατοικίες, ενώ ταυτόχρονα αρχίζει μια περίοδος ακμής της Κυψέλης που γίνεται διάσημη για τη νυχτερινή ζωή της με θέατρα, κινηματογράφους, ζαχαροπλαστεία και εστιατόρια. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 εντοπίζεται μια μετακίνηση κυρίως νέων νοικοκυριών προς τα βορειοανατολικά και νοτιοανατολικά προάστια. Παραμένουν όμως στην περιοχή οι πιο ηλικιωμένοι κάτοικοι, ιδιαίτερα στους ανώτερους ορόφους και τα μεγαλύτερα διαμερίσματα των πολυκατοικιών.

Η δεκαετία 1990 είναι μια τομή για την Κυψέλη, καθώς η μαζική εγκατάσταση μεταναστών αναστρέφει τις τάσεις μείωσης τόσο του πληθυσμού, όσο και του μέσου μεγέθους νοικοκυριού και της πυραμίδας ηλικιών. Η «φυγή» των παλαιών κατοίκων αρχίζει να αντισταθμίζεται από την εγκατάσταση πολυμελών και ηλικιακά νέων νοικοκυριών μεταναστών. Τα ίδια περίπου χαρακτηριστικά της γειτονιάς, που για τους παλιούς κατοίκους συνιστούσαν υποβάθμιση, λειτουργούν διαφορετικά για τους μετανάστες. Τα διαμερίσματα, συνήθως υπόγεια ή ισόγεια, αλλά ακόμη και πλυσταριά στις ταράτσες, που οι παλιοί κάτοικοι θεωρούν μικρά και κακοφτιαγμένα ή ανεπαρκή σε χώρο, ενοικιάζονται γρήγορα από μετανάστες, οι οποίοι τα επισκευάζουν με προσωπική εργασία και επιτυγχάνουν πιο φτηνά ενοίκια κατοικώντας πολλοί μαζί. Ξαναμπαίνει έτσι στην αγορά ακινήτων ένα μεγάλο μέρος του κτηριακού αποθέματος που παρέμενε για μεγάλο διάστημα απαξιωμένο ή/και κενό.

Ταυτόχρονα, η γεωγραφική θέση της Κυψέλης, που οι παλιοί κάτοικοι εγκαταλείπουν εξ αιτίας του θορύβου, της ρύπανσης, της έλλειψης πράσινου και χώρων στάθμευσης, προσφέρει στους μετανάστες προσπελασιμότητα, καλές συγκοινωνίες, κοντινά σχολεία και τη σημαντική δυνατότητα να συνδυαστεί σχετικά εύκολα με την εργασία σε άλλες περιοχές της πόλης και με τη φροντίδα του σπιτιού και των παιδιών.

Από τα στοιχεία της Απογραφής Πληθυσμού 2001, μετανάστες/ριες κυρίως από την Αλβανία, τη Ρουμανία, τη Βουλγαρία, την Ουκρανία αλλά και τη Μολδαβία, τη Ρωσική Ομοσπονδία, τη Γεωργία, τη Γιουγκοσλαβία, την Αρμενία, τη Νιγηρία, την Αιθιοπία, τη Γκάνα, τη Νότια Αφρική, την Αίγυπτο, τις Φιλιππίνες, το Μπαγκλαντές, την Ινδία, το Πακιστάν, το Ιράκ, το Ιράν, την Τουρκία, και τη Συρία συνθέτουν, με διαφορετικές δυναμικές και μεγέθη, το μωσαϊκό των «νέων» κατοίκων της Κυψέλης. Πέρα από τις ποικίλες προελεύσεις, αξίζει να σημειωθεί το σχετικά υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης (ιδιαίτερα μεταναστριών που προέρχονται από χώρες της Ανατολικής Ευρώπης) και το υψηλό ποσοστό οικονομικά ενεργού πληθυσμού, τόσο στην επίσημη οικονομία όσο και στον άτυπο τομέα (χάρτης 1).

Χάρτης 1: Κατανομή μεταναστών ανά Απογραφικό Τομέα (Πηγή: Απογραφή Πληθυσμού 2001)

Η Κυψέλη, παρά τις μεταλλαγές που έχουν συμβεί κατά τη διαδρομή της στο χρόνο, διατηρεί ορισμένα χαρακτηριστικά, όπως η μεγάλη ποικιλία και μίξη χρήσεων γης με έμφαση στην κατοικία, την αναψυχή και το εμπόριο, καθώς και έναν πυκνοδομημένο και πυκνοκατοικημένο αστικό ιστό, με πυκνότητες που υπερβαίνουν τους 350 κατοίκους/Ηa. Η παρουσία πολυάριθμων μεταναστών, εγκατεστημένων από το 1990, συνέτεινε στην ανάπτυξη δραστηριοτήτων και υπηρεσιών προσανατολισμένων προς τον «νέο» πληθυσμό, αλλά και στην αναζωογόνηση παλαιών χρήσεων. Η κατανομή των λειτουργιών, όπως και του πληθυσμού, δεν είναι προφανώς ομοιογενής. Η Φωκίωνος Νέγρη, παραδοσιακός υπερτοπικός πόλος αναψυχής, συγκεντρώνει δημόσιες υπηρεσίες και τράπεζες, τα πιο ακριβά εστιατόρια, ζαχαροπλαστεία και καφετέριες, μερικά από τα οποία λειτουργούν συνεχώς από τη δεκαετία 1960, καθώς και την πιο ακριβή κατοικία (εξ ου και δεν καταγράφεται κατά μήκος της κατοικία μεταναστών). Στα περιφερειακά οικοδομικά τετράγωνα υπάρχουν συνοικιακά καφενεία, καταστήματα μεταναστών και τοπικές υπηρεσίες (φούρνοι, μπακάλικα, κομμωτήρια, καθαριστήρια, τηλεφωνικά κέντρα, money transfer, υδραυλικοί, ηλεκτρολόγοι, εργαστήρια φασόν κλπ).

Η Δημοτική Αγορά

Η Δημοτική Αγορά της Κυψέλης κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1930, με μια τυπολογία κτηρίου συνηθισμένη την περίοδο εκείνη, και λειτούργησε ως αγορά τροφίμων ως το 2003. Στη συνέχεια κινδύνεψε να μετατραπεί σε πολυώροφο εμπορικό κέντρο και γκαράζ και, με ενέργειες της δημοτικής παράταξης Ανοιχτή Πόλη, κηρύχτηκε διατηρητέα το 2005. Στο τέλος του 2006 το κλειστό μέχρι τότε κτήριο καταλήφθηκε από ομάδα κατοίκων της περιοχής, οι οποίοι την επισκεύασαν με προσωπική εργασία και πόρους. Με τη συμβολική αυτή κίνηση, η «Ανοιχτή Κατάληψη Δημοτικής Αγοράς» συνέβαλε στην επαναδραστηριοποίηση του χώρου και την ένταξή του στην καθημερινότητα της γειτονιάς μέσω πολιτιστικών εκδηλώσεων.

Η ιδέα της εναλλακτικής λειτουργίας και η πυκνότητα των δράσεων διαμορφώθηκε σταδιακά, καθώς διάφορες ομάδες κατοίκων πήραν πρωτοβουλίες και διατήρησαν το χώρο ζωντανό. Στα έξι χρόνια της λειτουργίας της πραγματοποιήθηκε εκεί πληθώρα δράσεων, μεταξύ των οποίων ξεχώρισαν το Σχολείο Μεταναστών, όπου, με τη συμβολή εθελοντών, προσφέρονταν δωρεάν μαθήματα ελληνικής γλώσσας σε μετανάστες από τη γειτονιά κι όχι μόνο, η αγορά βιοκαλλιεργητών, οι λογοτεχνικές και κινηματογραφικές βραδιές, συναυλίες, πολιτιστικές και πολιτικές εκδηλώσεις, συλλογικές πολυεθνικές κουζίνες, λαϊκές συνελεύσεις, δανειστική βιβλιοθήκη, εκθέσεις, κ.ά. Οι δράσεις αυτές έκαναν την Αγορά έναν κατ’ εξοχήν δημόσιο χώρο της γειτονιάς, πόλο έλξης και χώρο συνάντησης για κατοίκους και επισκέπτες, ντόπιους και μετανάστες, άνδρες και γυναίκες (εικόνες 4 και 5).

Στο παρόν κείμενο [1] παρουσιάζουμε δεδομένα από πρωτογενή έρευνα (Arapoglou & Gounis 2014) [2] που διενεργήθηκε το 2013-14 με στόχο να χαρτογραφήσει διαφορετικές μορφές έλλειψης στέγης στην Αθήνα και να επικαιροποιήσει τα δεδομένα από τις απόπειρες καταγραφής αστέγων που πραγματοποιήθηκαν προ κρίσης (FEANTSA 2012, Sapounakis 2006). Είκοσι πέντε φορείς ανταποκρίθηκαν στα ερωτηματολόγια της έρευνας και καταγράφηκαν 77 δράσεις εφαρμογής για την άμεση αντιμετώπιση των αναγκών περισσότερων από 115.000 ατόμων που βιώνουν οξείες μορφές φτώχειας και έλλειψης στέγης. Η έρευνα περιλαμβάνει τους μεγαλύτερους φορείς που διαχειρίζονται υπνωτήρια και ξενώνες, καθώς και μια σειρά από μικρότερες οργανώσεις. Η πλειονότητα των φορέων που ανταποκρίθηκαν είναι ΜΚΟ, αλλά συμπεριλήφθηκαν και οι πιο σημαντικές δημόσιες υπηρεσίες υπό την εποπτεία του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικής Αλληλεγγύης, καθώς και οι ξενώνες των δύο μεγαλύτερων δήμων (Αθηναίων και Πειραιώς).

Τα ευρήματα παρουσιάζονται χρησιμοποιώντας την ταξινόμηση των καταλυμάτων αστέγων του Hopper (1991) προσαρμοσμένη στις συνθήκες που διαπιστώσαμε στην Αθηναϊκή πραγματικότητα. Η ταξινόμηση του Hopper έχει σημαντικά πλεονεκτήματα προκειμένου να αποτυπωθούν διαφορετικές μορφές επισφαλούς ή ακατάλληλης κατοικίας, ο οποίες προκύπτουν από δυο κυρίως συνθήκες. Πρώτον, η ανεργία και η μείωση του εισοδήματος από εργασία έχει άμεσες επιπτώσεις στις δυνατότητες επιβίωσης των νοικοκυριών και της πρόσβασής τους σε κατοικία. Δεύτερον, η κρίση χρέους μετασχηματίστηκε σε κρίση του κράτους πρόνοιας, το οποίο μέσω εξουθενωτικών πολιτικών λιτότητας συρρικνώθηκε κατά δραματικό τρόπο. Η συρρίκνωση αφορά τόσο τις εισοδηματικές μεταβιβάσεις του κράτους προς τα νοικοκυριά όσο και τις παροχές σε υπηρεσίες υγείας και κοινωνικής φροντίδας που ιδιωτικοποιούνται. Η συρρίκνωση των δημόσιων υπηρεσιών και η αντικατάσταση τους από εθελοντικές ή φιλανθρωπικές δράσεις με έμφαση στην πρόσκαιρη ανακούφιση των φτωχών και των αστέγων αποτελεί το μείζον στοιχείο των αλλαγών που συντελέστηκαν κατά την περίοδο 2010-2013. Το πλέγμα των φορέων της κοινωνίας των πολιτών που αναλαμβάνει την φροντίδα των πλέον ευάλωτων πληθυσμών έχει διεθνώς αποδοθεί με τον όρο «σκιώδες κράτος» (Wolch 1989). Το σκιώδες κράτος έχει αντιφατικές όψεις, καθώς επιμέρους φορείς άλλοτε προσαρμόζουν τις πρακτικές τους στις νεοφιλελεύθερες επιλογές και άλλοτε τις αμφισβητούν (Cloke, May & Johnsen 2010, Keel 2009, Peck 2012) όπως επιχειρούμε να αποτυπώσουμε στη συνέχεια του κειμένου. Αφενός ενισχύονται οι πρακτικές κοινωνικής αλληλεγγύης και αλλαγής των γραφειοκρατικών ή κλειστών ιδρυματικών δομών, αφετέρου όμως τα θύματα της κρατικής αμέλειας και καταστολής δεν βρίσκουν σταθερή φροντίδα και ωφελούνται εκείνοι οι φορείς που προσαρμόζονται στις απαιτήσεις του κράτους ή μεγάλων χορηγών.

Το Σχήμα 1 παρουσιάζει εκτιμήσεις σχετικά με διάφορες κατηγορίες των αστέγων και τις συνθήκες διαβίωσής τους το 2013 στην ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας. Οι εκτιμήσεις προέκυψαν από τη δική μας πρωτογενή έρευνα, αλλά και από δευτερογενείς πηγές.

Σχήμα 1: Τοπία έλλειψης στέγης στην Αθήνα

Πηγή: πρωτογενής έρευνα των συγγραφέων και επεξεργασία δευτερογενών πηγών

Αθέατη και άτυπη έλλειψη στέγης: φτώχεια και επισφάλεια

Αφορά τα νοικοκυριά που δεν ιδιοκατοικούν και υφίστανται συνθήκες φτώχειας και αποκλεισμού σύμφωνα με τον ορισμό της Eurostat. Δηλαδή νοικοκυριά που δεν έχουν ιδιόκτητη κατοικία και είτε το εισόδημα τους είναι χαμηλότερο από το όριο φτώχειας, είτε το σύνολο των ενηλίκων μελών είναι άνεργα ή υποαπασχολούνται, είτε αντιμετωπίζουν συνθήκες στεγαστικής αποστέρησης. Συνολικά εκτιμούμε ότι το 13-14% του πληθυσμού στην Αττική διαβιώνει σήμερα σε τέτοιες συνθήκες, δηλαδή περίπου 514.000 άτομα, εκ των οποίων 305.000 έχουν ελληνική και 209.000 αλλοδαπή ιθαγένεια. Η εκτίμηση αυτή είναι ανάλογη των ορισμών που στις ΗΠΑ αφορούν τη «χειρότερη στεγαστική συνθήκη» και χρησιμοποιούνται για να δοθεί προτεραιότητα στη χορήγηση επιδομάτων και στη διαμόρφωση πολιτικών πρόληψης. Ο αριθμός αναφέρεται σε εκείνους που αντιμετωπίζουν εξαιρετικά δυσχερείς συνθήκες, οι οποίες αυξάνουν σημαντικά τον κίνδυνο να βρεθούν στο δρόμο αν ενεργοποιηθεί κάποιος επιπλέον επιβαρυντικός παράγοντας (π.χ. σημαντικό πρόβλημα υγείας, έξωση, αδυναμία φιλοξενίας από φίλους, απώλεια προσώπων στήριξης, διάρρηξη συγγενικών ή διαπροσωπικών δεσμών, κ.ο.κ.).

Επισημαίνεται ότι το μέγεθος της αθέατης και άτυπης έλλειψης στέγης παρουσιάζει δραματική αύξηση. Εκτιμούμε ότι από την έναρξη της κρίσης μέχρι σήμερα ο πληθυσμός που διαβιεί σε τέτοιες συνθήκες στην Αθήνα έχει διπλασιαστεί. Η αύξηση αυτή οφείλεται στη ραγδαία άνοδο της φτώχειας και της ανεργίας καθώς και στις ειδικές συνθήκες στεγαστικής επισφάλειας και αποστέρησης στα πυκνοκατοικημένα αστικά κέντρα της χώρας, όπως είναι η αδυναμία των νοικοκυριών να καλύψουν τα έξοδα στέγασης, ιδίως τα ενοίκια, ο συνωστισμός σε μικρής επιφάνειας κατοικίες, και η ακαταλληλότητα των κατοικιών. Ενδεικτικά για το 2013, σύμφωνα με την on-line βάση δεδομένων για τον πληθυσμό και τις συνθήκες διαβίωσης της Eurostat: το στεγαστικό κόστος των φτωχών νοικοκυριών αντιστοιχούσε στο 71% του διαθέσιμου εισοδήματος τους, 69% των φτωχών νοικοκυριών καθυστερούσε την πληρωμή ενοικίων, λογαριασμών ύδρευσης ή ηλεκτροδότησης, 45% των φτωχών νοικοκυριών διαβιούσαν σε συνθήκες συνωστισμού. Επιπλέον οι κίνδυνοι φτώχειας, ανεργίας και έλλειψης στέγης είναι άνισα κατανεμημένοι μεταξύ των Ελλήνων πολιτών και ξένων υπηκόων. Για παράδειγμα το ποσοστό φτώχειας και αποκλεισμού το 2013 ανέρχονταν στο 32,6% για τους Έλληνες και σε 68% για τους αλλοδαπούς.

Αθέατη και τυπική έλλειψη στέγης: επαναιδρυματοποίηση και εγκλεισμός

Περιλαμβάνεται η χρήση ακατάλληλων καταλυμάτων σε δημόσια ιδρύματα περίθαλψης και φροντίδας (νοσοκομεία, ψυχιατρικά ιδρύματα, άσυλα, ιδρύματα παιδικής προστασίας, γηροκομεία) ή σωφρονισμού (κέντρα κράτησης, φυλακές) σε παρέκκλιση από τον πρωταρχικό σκοπό τους ή με αναιτιολόγητη παράταση της παραμονής ή με εξιτήριο χωρίς να έχει διασφαλιστεί σταθερή κατοικία. Αξιοποιώντας ποικιλία δευτερογενών πηγών και σημαντικές πρωτογενείς πληροφορίες, εκτιμήσαμε ότι σε τέτοιες συνθήκες βρίσκονται 9000 άτομα στην Αττική. Οι πληροφορητές μας ανέφεραν τον καταχρηστικό χαρακτήρα των προσαγωγών κατά τις εκτεταμένες αστυνομικές επιχειρήσεις ΞΕΝΙΟΣ ΔΙΑΣ και τις απαράδεκτες συνθήκες στα κέντρα κράτησης αλλοδαπών, την υπερπληρότητα στις στεγαστικές μονάδες ψυχιατρικής αποκατάστασης, την αιφνίδια συγχώνευση ψυχιατρικών νοσοκομείων και την απρογραμμάτιστη μεταφορά ασθενών σε ιδιωτικές μονάδες με επιβάρυνση των οικογενειών τους, την αύξηση αιτημάτων φιλοξενίας σε παιδικές στέγες και μονάδες ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης λόγω οικονομικής αδυναμίας.

Οι εξελίξεις αυτές δημιουργούν σοβαρά εμπόδια στην ανάπτυξη κοινοτικών δομών ψυχικής υγείας και εκτρέπουν την πορεία της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην κατεύθυνση της ιδιωτικοποίησης και της επανιδρυματοποίησης σε τοπική κλίμακα. Αγνοείται έτσι η σημαντική εμπειρία των φορέων που στην προηγούμενη δεκαετία πρωτοστάτησαν στην ανάπτυξη στεγαστικών δομών ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης και κοινοτικής φροντίδας. Επιπλέον, η μεταφορά και «εγκλεισμός» αλλοδαπών σε κρατητήρια και κέντρα κράτησης υπονομεύουν τις προσπάθειες στεγαστικής αρωγής αιτούντων άσυλο και προσφύγων που πρωτοεμφανίστηκαν στην Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του 2000 υπό την πίεση ανθρωπιστικών οργανώσεων.

Ορατή και τυπική έλλειψη στέγης: έκτακτη ανάγκη και υποστηριζόμενη κατοικία

Κατά την προηγούμενη δεκαετία η στεγαστική αρωγή των αστέγων περιορίζονταν σε ξενώνες βραχυχρόνιας παραμονής τους οποίους ως επί το πλείστον διαχειρίζονταν η αυτοδιοίκηση ή δημόσιοι κρατικοί φορείς πρόνοιας. Σήμερα έχουν αναδυθεί δύο νέα είδη παρεμβάσεων, διαφορετικής μεταξύ τους φιλοσοφίας όπου οι ΜΚΟ έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Οι τοπικές αρχές, παρά την πολιτική ρητορική, παίζουν δευτερεύοντα ρόλο. Οι υπηρεσίες και τα καταφύγια στέγης από τις δημόσιες υπηρεσίες είναι πια ελάχιστες. Ιδιωτικές επιχειρήσεις και φιλανθρωπικά ιδρύματα. αποτελούν την πιο ζωτικής σημασίας πηγή χρηματοδότησης για τις ΜΚΟ, αλλά και τις δημοτικές αρχές. Ο μέσος όρος της ιδιωτικής χρηματοδότησης των έργων που καταγράψαμε ανέρχεται σε 49% και ο συνολικός αριθμός όσων έλαβαν οποιουδήποτε είδους στεγαστική συνδρομή ήταν σχεδόν 6.400 άτομα.

Μετά το 1990, η έλευση και εγκατάσταση σημαντικού αριθμού μεταναστών στην Περιφέρεια Αττικής και, κυρίως, στον Δήμο της Αθήνας λαμβάνουν χώρα σε ένα ήδη μεταβαλλόμενο αστικό περιβάλλον. Η δεκαετία του 1980 υπήρξε δεκαετία έντονων κοινωνικο-δημογραφικών μεταβολών, τόσο στο κέντρο όσο και στην περιφέρεια, καθώς επίσης σημαντικών μετασχηματισμών του λειτουργικού χαρακτήρα της πόλης.

Συγκεκριμένα, κατά τη δεκαετία του 1980, η Αττική παρουσίασε περιορισμένη πληθυσμιακή αύξηση, αλλά και μεγάλη γεωγραφική ανακατανομή του πληθυσμού της, με κυρίαρχη τάση τη μετακίνηση προς τα προάστια. Οι πληθυσμιακές απώλειες στις κεντρικές περιοχές κατοικίας και οι αυξήσεις στις περιφερειακές περιοχές υπήρξαν εντονότερες για τις μεσαίες έως υψηλές κοινωνικο-επαγγελματικές κατηγορίες, ενώ τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή μεταβολή εμφάνισαν τα λεγόμενα «καλά προάστια» στα βόρεια και στα νοτιο-ανατολικά του ΠΣΠ (Μαλούτας κ.ά., 2006) [1]. Σε διάστημα δέκα μόλις χρόνων, ο πληθυσμός του Δήμου Αθηναίων μειώνεται από 885.737 το 1981 σε 772.072 το 1991, ενώ σύμφωνα με τα αποτελέσματα της τελευταίας απογραφής του 2011, φτάνει σήμερα μόλις τους 664.046 κατοίκους, συμπεριλαμβανομένου μάλιστα του σημαντικού αριθμού μεταναστών που προστέθηκαν στον συνολικό πληθυσμό τις δύο τελευταίες δεκαετίες [2].Η διαρκής αυτή πληθυσμιακή μείωση καθώς και η κοινωνικά ασύμμετρη «φυγή» προς τα προάστια, που σημειώνονται ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, δημιούργησαν στις κεντρικές περιοχές του Δήμου Αθηναίων ένα μεγάλο κενό οικιστικό απόθεμα, παλαιωμένο, απαξιωμένο και φθηνό.

Την ίδια περίοδο, παρόμοιες τάσεις προαστιοποίησης εμφάνισε και η γεωγραφία του μικρού και μεσαίου λιανικού εμπορίου. Ενώ μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970, ο Δήμος της Αθήνας συγκεντρώνει το 41 % των εμπορικών δραστηριοτήτων της Περιφέρειας Αττικής, σταδιακά χάνει τη δυναμική του και το 2011 συγκεντρώνει μόλις το 34 % (ΓΕΩΒΑΣΗ ΑΤΤΙΚΗΣ 2012). Τόσο η είσοδος διεθνικών αλυσίδων και εμπορικών κέντρων στην εγχώρια αγορά, όσο και η χωροθέτηση νέων εμπορικών συγκεντρώσεων σε νεόδμητες περιοχές κατοικίας στα προάστια, εντείνουν την αποδυνάμωση των εμπορικών δραστηριοτήτων στις κεντρικές γειτονιές της πόλης. Σήμερα, με επιπλέον βασικό παράγοντα την οικονομική κρίση, το ποσοστό των κλειστών καταστημάτων υπερβαίνει το 30 % σε κεντρικούς δρόμους της πόλης (ΕΣΕΕ-ΙΝΕΜΥ, 20/9/2012).

Μετά από μία δεκαετία έντονων αστικών μετασχηματισμών, όπως περιγράφηκαν προηγουμένως, οι μετανάστες που αρχίζουν να φτάνουν μαζικά στην Ελλάδα συγκεντρώνονται κατά κύριο λόγο στην Περιφέρεια Αττικής, ενώ από αυτούς περίπου οι μισοί εγκαθίστανται στον Δήμο Αθηναίων (Βαΐου κ.ά. 2007). Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 2011, στον Κεντρικό Τομέα Περιφέρειας Αττικής, ο αριθμός των μεταναστών υπολογίζεται σε 17,7 % του συνολικού πληθυσμού.

Σκοπός του παρόντος κειμένου είναι να αναδείξουμε τη σημασία της παρουσίας του μεταναστευτικού πληθυσμού στον Δήμο Αθηναίων, ως προς την αναχαίτιση των διαχρονικών πλέον φαινομένων εγκατάλειψης και υποβάθμισης, τόσο του οικιστικού αποθέματος, όσο και των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων στο κέντρο της πόλης.

Για το σκοπό αυτό, αντικείμενο μελέτης αποτέλεσε ο βαθμός και ο τρόπος συμμετοχής των μεταναστών στον τομέα της κατοικίας και του εμπορίου, σε δύο κεντρικές γειτονιές του Δήμου, την Κυψέλη και το Μεταξουργείο. Ως προς την κατοικία, καταγράφηκε η αναλογία και η γεωγραφική κατανομή των ενοίκων, Ελλήνων και μεταναστών, με βάση τα ονόματα που αναγράφονται στα θυροτηλέφωνα αντιπροσωπευτικού αριθμού πολυκατοικιών [3].

Ως προς τις επιχειρηματικές δραστηριότητες, καταγράφηκε ο αριθμός και η θέση των ανοιχτών και κλειστών καταστημάτων και υπηρεσιών των μεταναστών καθώς επίσης και ορισμένα χαρακτηριστικά τους, όπως ο τύπος της εμπορικής δραστηριότητας, η περιοχή προέλευσης του μετανάστη καταστηματάρχη και η πελατεία. Συμπληρωματικά, σε τρεις χαρακτηριστικούς κεντρικούς δρόμους κάθε περιοχής, καταγράφηκε το σύνολο των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, μεταναστών και Ελλήνων, προκειμένου να προσδιοριστεί η μεταξύ τους αναλογία [4].

Σύμφωνα με τις επιτόπιες καταγραφές στην Κυψέλη και στο Μεταξουργείο, 15 % και 16,5 % των διαμερισμάτων αντίστοιχα κατοικείται από μετανάστες ενώ ένα άλλο 15 % και 21,5 % του οικιστικού αποθέματος της κάθε περιοχής παραμένει κενό.

Χάρτης 1α: Αριθμός μεταναστών ανά πολυκατοικία στην Κυψέλη (δείγμα 600 πολυκατοικιών και 11.213 διαμερισμάτων) 

Χάρτης 1β: Αριθμός Ελλήνων κατοίκων ανά πολυκατοικία στην Κυψέλη (δείγμα 600 πολυκατοικιών και 11.213 διαμερισμάτων)

Στην Κυψέλη, η οριζόντια γεωγραφική κατανομή των μεταναστών κατοίκων είναι σχετικά ομοιόμορφη, με εξαίρεση τη μειωμένη παρουσία τους κατά μήκος του άξονα της Φωκίωνος Νέγρη (όπου τα ενοίκια παραμένουν υψηλά) και την ελαφρώς αυξημένη συγκέντρωσή τους στα βορειο-δυτικά, όπου κατοικούν διαχρονικά νοικοκυριά χαμηλότερων εισοδημάτων. Συγκρίνοντας την οριζόντια κατανομή των μεταναστών κατοίκων με αυτήν των Ελλήνων, τα πρότυπα εγκατάστασης είναι παρόμοια, γεγονός που δηλώνει μία γενικώς ισορροπημένη εθνοτική στεγαστική ανάμειξη (Χάρτης 1α, 1β). Παρομοίως, στο Μεταξουργείο, οι μετανάστες κάτοικοι διαχέονται σχετικά ομοιόμορφα στο σύνολο της περιοχής, με εξαίρεση την ελαφρώς αυξημένη συγκέντρωσή τους στα βορειο-ανατολικά, κοντά στην πλατεία Ομόνοιας (Χάρτης 2α, 2β).

Χάρτης 2α: Αριθμός μεταναστών ανά πολυκατοικία στο Μεταξουργείο (δείγμα 181 πολυκατοικιών και 2.800 διαμερισμάτων)

Χάρτης 2β: Αριθμός Ελλήνων κατοίκων ανά πολυκατοικία στο Μεταξουργείο (δείγμα 181 πολυκατοικιών και 2.800 διαμερισμάτων)