Η γέννηση μίας αυθαίρετης συνοικίας

Η γέννηση της συνοικίας

Το εργοστάσιο φωταερίου ιδρύθηκε το 1857 σύμφωνα με το βασιλικό διάταγμα του Όθωνα, με το οποίο παραχωρούνταν στον Γάλλο επιχειρηματία François Theophile Feraldi το δικαίωμα εγκατάστασης και λειτουργίας μονάδας φωταερίου.

Η μονάδα παραγωγής φωταερίου υπήρξε η πρώτη στην πόλη της και η πρώτη της ελληνικής επικράτειας. Το εργοστάσιο αεριόφωτος συνδέθηκε άμεσα με τη ζωή της πόλης, αφού άλλαξε καθοριστικά την καθημερινότητά της, φωτίζοντας τους κεντρικούς αθηναϊκούς δρόμους. Οι νέοι φανοί του φωταερίου αύξησαν το αίσθημα της ασφάλειας σε όσους κυκλοφορούσαν στη νυχτερινή Αθήνα. Η μεγαλύτερη, όμως, αλλαγή που αναμενόταν από τον φωτισμό με φωταέριο ήταν η ευρωπαϊκή αίγλη, την οποία φαίνεται πως αποζητούσε ένα μέρος του πληθυσμού της Αθήνας από τα μέσα του 19^ου αι. κι εξής (Σκριπ 25 Δεκεμβρίου 1895).

Μετά την ανέγερση του αεριόφωτος στην περιοχή, που άρχισε το 1857 και ολοκληρώθηκε σχεδόν έναν αιώνα αργότερα με την τμηματική προσθήκη των διαφόρων κτηρίων, δημιουργείται, δυτικά από αυτό, ένας αυθαίρετος συνοικισμός, το Γκαζοχώρι (Στογιαννίδης&Χατζηγώγας 2013: 53). Όπως προδίδει και η ονομασία του, ο οικισμός άρχισε να συστήνεται μετά τη λειτουργία του εργοστασίου. Στις πηγές του 19^ου αι. και των αρχών του 20^ού αιώνα συναντάται άλλοτε ως Γκαζοχώρι και άλλοτε ως συνοικία Αεριόφωτος ή Φωταέριο [1]. Πριν από την ίδρυση της μονάδας φωταερίου, η ευρύτερη αυτή περιοχή (Γκαζοχώρι-Βοτανικός-Ρουφ) βρισκόταν εκτός των ορίων της πόλης και καλυπτόταν κυρίως από αγρούς και έλη.

Πράγματι, σε χάρτη του 1852, η περιοχή δυτικά της πλατείας Ομονοίας και βορείως της οδού Πειραιώς είναι ουσιαστικά ακατοίκητη και έρημη. Σχεδόν 20 χρόνια αργότερα, σε χάρτη του 1875 εμφανίζεται το εργοστάσιο αεριόφωτος και τα πρώτα κτήρια της περιοχής.

Χάρτης 1: Χάρτης της Ελλάδας: Φύλλο 10, Σχέδιο της Αθήνας, Διαχωρισμός της Ελλάδας σε Νομούς, Επαρχίες και Δήμους – 1852.  (ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ)

Χάρτης 2: “Σχέδιο πόλης των Αθηνών” – 1875. Geographical Section General Staff No 4457, War Office 1944 (ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ)

Προσφυγικοί πληθυσμοί και μεταδοτικές νόσοι

Η ονομασία Γκαζοχώρι καταγράφεται ήδη από το 1885 στον ημερήσιο τύπο, καθώς η περιοχή περιγραφόταν ως εστία πυρετών, μηνιγγίτιδας και τύφου (Το Άστυ 29 Δεκεμβρίου 1885). Μάλιστα, οι γιατροί-μέλη της Ελληνικής Ιατρικής Εταιρείας σε συνεδρίασή τους το 1900, αναφέρονται στη λεγόμενη «επιδημία του Γκαζοχωρίου» που έλαβε χώρα το 1885-86 και αναφέρονται σε σπασμωδικό κακοήθη πυρετό που έπληξε κυρίως τα παιδιά της συνοικίας η οποία, όπως τονίζεται, διαθέτει ελώδεις εστίες. Σε σατυρικό τετράστιχο της εποχής που απευθυνόταν στους πολιτικούς και τους στρατιωτικούς αναφέρεται:

Η συνοικία για αρκετές δεκαετίες ανέλαβε τον ρόλο του χώρου υποδοχής νεοεισερχόμενων μεταναστών και προσφύγων. Το 1897 πρόσφυγες από την Κρήτη εγκαταστάθηκαν στο Γκαζοχώρι (Εμπρός 28 Νοεμβρίου 1897).

Το 1906 και το 1916 οι επιδημίες της ευλογιάς σημείωσαν αρκετά θύματα και στο Γκαζοχώρι (Εμπρός 30 Ιανουαρίου 1906). Η απουσία οργανωμένου συστήματος πρόληψης και θεραπείας και η έλλειψη ετοιμότητας απέναντι στις ασθένειες (Bournova, Garden, 2014) από την πλευρά της κρατικής μηχανής οδήγησαν τα φτωχά και τα εργατικά στρώματα της πρωτεύουσας στην αναζήτηση πρακτικών λύσεων. Ακολουθώντας τις οδηγίες των μαιών της συνοικίας, οι κάτοικοι συνόδευαν τα παιδιά τους, που έπασχαν από ασθένειες του αναπνευστικού ως τη βάση των φουγάρων του εργοστασίου για να εισπνεύσουν τις «θεραπευτικές» ιδιότητες των αναθυμιάσεων του κωκ (Στογιαννίδης, 2015: 115-116). Όσοι πάλι έπασχαν από φυματίωση, κατασκήνωναν τα καλοκαίρια στην Πεντέλη (Στογιαννίδης, 2016:382-404). Είναι προφανές ότι η άφιξη προσφύγων στην συνοικία μόνο δραματικές επιπτώσεις είχαν για την υγεία όλων των κατοίκων:

Χρειάστηκε να περιμένουν μέσα στις παράγκες ακόμα μερικά χρόνια μέχρι να μεταγκατασταθούν στις απαλλοτριωμένες εκτάσεις της περιοχής του Αγίου Σάββα. Οι αυξημένοι ρύποι του εργοστασίου φωταερίου ολοκλήρωσαν την εξαθλίωση, στην οποία ήδη ζούσαν τα εργατικά στρώματα της περιοχής. Στις 15 Ιουνίου του 1931, ο Στέφανος Στεφάνου καταγγέλλει στο Ελεύθερον Βήμα την ανυπαρξία συστήματος περισυλλογής σκουπιδιών στην Αθήνα χαρακτηρίζοντάς την «απέραντη σκουπιδούπολη» και υποδεικνύοντας το Γκαζοχώρι ως μια από τις συνοικίες που η έλλειψη καθαριότητας υπερβαίνει τα όρια ανοχής:

Ο Κώστας Μπίρης περιέγραφε τη συνοικία ως «…ένα σύμφυρμα καλυβιών και αθλίων παραπηγμάτων… αληθής Κόλασις δυστυχίας και διαφθοράς» (Μπίρης 1966: 202).

Σύμφωνα με τους κατοίκους εσωτερικοί μετανάστες από τη Μάνη, τη Θεσσαλία, την Κεφαλονιά, την Κέρκυρα και τα νησιά του Αιγαίου συνέχισαν να συρρέουν ως τα μέσα του 20^ού αι. δημιουργώντας έναν πολυπολιτισμικό οικιστικό πυρήνα (Μαρτυρία Ζ.Ρ., Αρχείο Προφορικών Μαρτυριών Βιομηχανικού Μουσείου Φωταερίου). Η επιλογή του Γκαζοχωριού ως τόπου πρώτης εγκατάστασης στην Αθήνα συνδεόταν και με την περιθωριακή θέση που κατείχε η συνοικία σε σχέση με τον βασικό πολεοδομικό ιστό της πόλης. Η πολεοδομική υπερορία της συνοικίας επέτρεπε την ανέγερση πρόχειρων προσωρινών παραπηγμάτων με μικρό κόστος και συγχρόνως τη διαφυγή από το βλέμμα των ελεγκτικών μηχανισμών.

«Οι πόρνες του Γκαζιού» και άλλες παραβατικές ιστορίες

Πέρα από τα συχνά κρούσματα επιδημιών, το Γκαζοχώρι συνδέθηκε και με μία ακόμη δραστηριότητα· την πορνεία. Η αστυνομική διάταξη του Απρίλη του 1894 «Περί κοινών γυναικών και οίκων ασωτίας» τοποθετούσε τα χαμαιτυπεία της Αθήνας «πλησίον των καταστημάτων του Αεριόφωτος». Στην ίδια διάταξη περιγραφόταν μία τριπλή ταξινόμηση των κοινών γυναικών, σύμφωνα με την οποία στην τρίτη και τελευταία τάξη κατατάσσονταν όσες κατοικούσαν και εργάζονταν στα πορνεία του Αεριόφωτος (Δρίκος 2002: 174-175). Η τοποθέτηση των πορνών της συνοικίας του Αεριόφωτος στην τρίτη βαθμίδα της ταξινόμησης, ίσως, και να συνδέεται με την υβριστική φράση που επικράτησε και στα μεταγενέστερα χρόνια «πόρνη του γκαζιού» (Μαρτυρία Ζ.Ρ., Αρχείο Προφορικών Μαρτυριών Βιομηχανικού Μουσείου Φωταερίου). Το 1897 καταγράφηκε στο αστυνομικό δελτίο η σύλληψη δύο σωματέμπορων, που προσπάθησαν να πουλήσουν μία 16χρονη υπηρέτρια «εις τους δυσώνυμους οίκους του Αεριόφωτος» (Εμπρός 10 Ιουλίου 1897). Δύο μήνες αργότερα ένας δάσκαλος από τα Μέθανα συνελήφθη στο Γκαζοχώρι, ενώ διαπραγματευόταν την «πώληση» της γυναίκας του στους οίκους ανοχής (Εμπρός 7 Σεπτεμβρίου 1897). Τα δύο περιστατικά δεν επιβεβαιώνουν μόνο την παρουσία των πορνείων στην περιοχή αλλά ίσως και μία άνθιση της δραστηριότητας στο τέλος του 19^ου αι. Η πορνεία στο εξής θα αποτελέσει συνώνυμο του Γκαζοχωριού, με αποτέλεσμα το 1900 ο Τύπος να αναφέρεται στις πόρνες της συνοικίας ως «οι γυναίκες του Γκαζοχωρίου» (Εμπρός 15 Μαΐου 1900). Είναι ενδιαφέρον ότι σε απάντηση του Ιατροσυνεδρίου προς το Υπουργείο Εσωτερικών, το 1905, περί κρυφίων οίκων ανοχής, δεν αναφέρεται το Γκαζοχώρι ενώ δηλώνεται ότι διατηρούνται τέτοιες επιχειρήσεις σε οδούς του Κεραμεικού (Θερμοπυλών, Λεωνίδου, Κεραμεικού, Καλλέργη, Δεληγιώργη) και της Ομονοίας (Αγίου Κωνσταντίνου, Σατωβριάνδου, Αχαρνών, Ζήνωνος, Βερανζέρου, Σολωμού και Γαμβέτα). Ίσως επειδή θεωρείται ήδη ως περιθώριο της πόλης. Πολλά χρόνια αργότερα, σε χρονογράφημα του δημοσιογράφου και γραμματέα του Ελευθερίου Βενιζέλου Στέφανου Στεφάνου αναφέρεται ως «το ενδιαίτημα των κοινών γυναικών. “Πάμε στο γκάζι”,  έλεγαν οι στρατιώται και οι κλητήρες με την κόκκινη γιακέττα και το βούρδουλα στο χέρι» (Ελεύθερον Βήμα, 9 Ιουνίου 1929).

Στο Γκαζοχώρι αναζητούσαν καταφύγιο διαρρήκτες και ληστές, ενώ συχνές ήταν και οι συμπλοκές (Εμπρός 31 Δεκεμβρίου 1895, 23 Οκτωβρίου 1927, 30 Ιουνίου 1962). Στις ένοπλες συγκρούσεις συχνά εμπλέκονταν και στρατεύσιμοι, των οποίων η σταθερή παρουσία στην περιοχή συνδεόταν πέραν από την ύπαρξη των στρατώνων Μηχανικού πιθανά και με τους οίκους ανοχής (Σκριπ 23 Νοεμβρίου 1903).

Το Γκαζοχώρι όμως ως λαϊκή, εργατική συνοικία έγινε σκηνικό στο οποίο διαδραματίστηκαν πολλές αιματηρές ερωτικές ιστορίες:

Εκτός όμως αυτής της παραβατικότητας, το εργατικό περιβάλλον ευνοούσε και τη διάδοση των κομμουνιστικών ιδεών και άρα και τις συμπλοκές με την αστυνομία της εποχής:

Τα φαινόμενα κοινωνικής παρέκκλισης και ποινικής παραβατικότητας επιβεβαίωναν για ακόμη μία φορά τη συμβολική χωροθέτηση της συνοικίας στο περιθώριο της πόλης. Το Γκαζοχώρι συνδέθηκε για 56 χρόνια (1901-1957) και με τη λαχαναγορά της Αθήνας, η οποία στεγαζόταν δίπλα από το εργοστάσιο φωταερίου στη γωνία των οδών Πειραιώς και Ιεράς Οδού [όπου σήμερα ο χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων για το μετρό]. Η εγκατάσταση της λαχαναγοράς στις αρχές του 20^ού αιώνα φαίνεται πως συνδέθηκε πέρα από την εμπορία οπωροκηπευτικών και με την άνθιση της εμπορίας χασίς, καθώς οι λεγόμενοι «χασισοπότες» σύχναζαν στις ταβέρνες και στα μαγειρεία που αναπτύχθηκαν περιφερειακά της λαχαναγοράς. Η ρητορική που προσδιόριζε το Γκαζοχώρι ως εστία επικίνδυνων και ανήθικων δραστηριοτήτων φαίνεται να εξασθενεί σταδιακά μετά τον Μεσοπόλεμο. Η ιδιαίτερη έμφαση που σημειώθηκε στις αρχές του 20^ού αιώνα στις παραβατικές συμπεριφορές συνδέεται πιθανότατα τόσο με μία μεγαλύτερη διάδοση αυτών των φαινομένων όσο και με τη ρητορική περί ηθικής καθαρότητας και εξυγίανσης, η οποία κυριάρχησε στον λόγο των ιατρών, επιθεωρητών εργασίας, κοινωνιολόγων, υγιεινολόγων (Platt 2000: 194-222).

Η θέση του Γκαζοχωριού στην αθηναϊκή πολεοδομία

Γενικά, οι συνοικίες που δημιουργούνται δυτικά και νοτιοδυτικά της Αθήνας, όπως η Πειραιώς (σημερινά Κάτω Πετράλωνα), το Γκαζοχώρι, το Χεζολίθαρο (σημερινό Μεταξουργείο), η Ακαδημία Πλάτωνος, η Ιεράς Οδού (συνοικισμός Ελαιοτριβεία), εξαιτίας της γειτνίασης με την οδό Πειραιώς, δηλαδή τον εμπορικό δρόμο που οδηγεί στον Πειραιά, συγκέντρωσαν από νωρίς εμπορικές και βιοτεχνικές δραστηριότητες και κατοικούνταν στην πλειονότητά τους από μάλλον χαμηλά εισοδηματικά στρώματα.

Η περιοχή εντάχτηκε στο σχέδιο πόλεως το 1880 και το σχέδιο ένταξης ακολουθούσε κατά βάση τους υπάρχοντες παλαιούς δρόμους. Ξεκινώντας από το Γκαζοχώρι, η οδός Ορφέως διασχίζει τον Ελαιώνα ακολουθώντας την παμπάλαια χάραξη της «Στράτας της Κούλουρης», του δρόμου προς την Σαλαμίνα, τον οποίο περπάτησε και ο περιηγητής ΕβλιγιάΤσελεμπί.

Το 1908, στον Πίνακα του Α. Γεωργιάδη στον οποίο απεικονίζεται η πρώτη επίσημη διαίρεση της Αθήνας σε συνοικίες, οι περισσότεροι δρόμοι της περιοχής του Γκαζοχωρίου δεν φέρουν καν κάποια επίσημη ονομασία. Στον εμπορικό Οδηγό του Νικολάου Ιγγλέση του 1928 εμφανίζονται μόνο 24 δρόμοι έναντι 38 σημερινών.

Μέχρι πάντως το 1940 ο οικισμός φαίνεται να ανήκει στη συνοικία του Κεραμεικού αλλά διάφοροι δρόμοι της φέρονται να ανήκουν επίσης στη συνοικία Ιεράς Οδού (που εκτείνονταν από Ιεράς Οδού 21 έως την αρχή της Ευμολπιδών), στη συνοικία Κειριάδων (που άρχιζε από την οδό Πειραιώς 150-152 και έφτανε έως τους Στρατώνες Μηχανικού και το Σταθμό φόρου διοδίων).

Ο οικισμός Γκαζοχώρι-παρότι δεν υπάρχει μία σαφής οριοθέτηση αφού τοπόσημο ήταν το εργοστάσιο του αεριόφωτος- ορίζεται μάλλον από τις οδούς Πειραιώς, Κωνσταντινουπόλεως, Πέτρου Ράλλη και Ιερά Οδό.

Ωστόσο η χρήση της Πέτρου Ράλλη ως ένα από τους 4 δρόμους που ορίζουν το Γκαζοχώρι δεν είναι προφανής τουλάχιστον για την περίοδο μέχρι τη δεκαετία του 1950. Σε χάρτες του πρώτου μισού του 20^ού αιώνα όπως αυτός του 1944 ως όριο φαίνεται μάλλον η Βασιλείου του Μεγάλου ενώ σε χάρτη του 1958, ως όριο, φαίνεται μάλλον η οδός Εχελίδων.

Το Γκαζοχώρι ήταν ένας οικισμός χωρίς ενοριακή συγκρότηση. Δυο εκκλησίες, του Αγίου Βασιλείου Ρουφ και της Αγίας Τριάδος Κεραμεικού είναι τοποθετημένες στα δυο άκρα, το δυτικό και το ανατολικό του Γκαζιού, αλλά καμία από τις δυο δεν είναι πράγματι μέσα στον οικισμό. Ακόμα και αυτή του Αγίου Βασιλείου που τυπικά είναι εντός των «ορίων» του Γκαζοχωριού δεν είναι ενοριακός ναός αλλά παρεκκλήσι του Εκκλησιαστικού Ορφανοτροφείου Βουλιαγμένης.

Το Γκαζοχώρι είναι μια συνοικία χωρίς πλατείες. Οι κάτοικοί του αναγνωρίζουν μόνον μια «πλατεία»: τη μικρή πλατεία Κούλουρης στο τρίστρατο Στρατονίκης, Ελασιδών και Ορφέως. Η πλατεία Ανοίξεως που βρίσκεται στο άκρο της συνοικίας είναι πολύ πρόσφατη.

Χάρτης 3: Σημεία αναφοράς στην περιοχή Γκαζιού

Οι κάτοικοι και τα καταστήματα στο Γκαζοχώρι σύμφωνα με τους Οδηγούς του Νικολάου Ιγγλέση, 1910-1958

Χάρη στους εμπορικούς οδηγούς του Ν. Ιγγλέση μπορούμε να μελετήσουμε την κοινωνικοεπαγγελματική σύνθεση των κατοίκων και τις οικονομικές δραστηριότητες στο Γκαζοχώρι. Στους οδηγούς του 1910 και του 1928 (που είναι και οι πλέον συστηματικοί αφού πιθανότατα χρησιμοποιήθηκαν τα απογραφικά δελτία της απογραφής του πληθυσμού του 1907 και του 1928) καταγράφονται οι επιτηδευματίες και τα καταστήματα συγχρόνως ενώ σ’ αυτούς του 1939 και 1958 καταγράφονται πλέον μόνο τα καταστήματα -με εξαίρεση τα ανώτερα ελεύθερα επαγγέλματα όπως γιατροί και δικηγόροι των οποίων οι ονομαστικοί κατάλογοι με τις διευθύνσεις δόθηκαν μάλλον από τους αντίστοιχους επαγγελματικούς συλλόγους. Έτσι, η ίδια η δομή και τα δεδομένα των οδηγών μας επιβάλλουν και τα όρια της μελέτης της εξέλιξης της κοινωνικοεπαγγελματικής σύνθεσης και των οικονομικών δραστηριοτήτων στο Γκαζοχώρι. Μπορούμε δηλαδή να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη των επαγγελμάτων των ανδρών κατοίκων το 1910 και το 1928 και την εξέλιξη των καταστημάτων ανάμεσα στο 1939 και το 1958.

Σύμφωνα με τον Εμπορικό Οδηγό (Πίνακας 1) του 1910 μόνο 127 άνδρες με κάποιο επιτήδευμα ή ορισμένη θέση εργασίας διέμεναν στη συνοικία. Δεν καταγράφονται ούτε ο γυναικείος πληθυσμός ούτε οι εργάτες του Αεριόφωτος παρά μόνο εξαιρετικά: ο επιθεωρητής αεριόφωτος και ένας φανοποιός αεριόφωτος. Καταγράφονται επίσης δυο σιδηρουργοί και ένας μηχανικός χωρίς όμως να δηλώνεται αν εργάζονται στο εργοστάσιο.

Το 1910, καφενεία, μαγειρεία, οινοπωλεία και μικρεμπόριο τροφίμων είναι οι βασικές οικονομικές δραστηριότητες της συνοικίας που συγκεντρώνονται γύρω από το εργοστάσιο σαν τόξο. Οι εκπρόσωποι της ελίτ είναι 3 δικηγόροι και o επιθεωρητής Αεριόφωτος (Χάρτης 4).

Πίνακας 1: Κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες του ανδρικού πληθυσμού στο Γκαζοχώρι σύμφωνα με τον Εμπορικό Οδηγό του Ν. Ιγγλέση (1910)

Χάρτης 4: Χωροθέτηση επιχειρήσεων στην περιοχή του Γκαζοχωρίου το 1910

Δεν γνωρίζουμε τον πληθυσμό της συνοικίας αυτής αφού οι ελληνικές απογραφές δεν δημοσιεύουν τα αποτελέσματα σε επίπεδο συνοικίας ή γειτονιάς. Γνωρίζουμε μόνο ότι το 1920 συνολικά το Γκάζι-Κεραμεικός-Μεταξουργείο που αποκαλούνταν “Κεραμεικός έξω”, είχε σχεδόν 20.000 κατοίκους, που συγκροτούσαν 4.321 οικογένειες.

Ο πληθυσμός της συνοικίας μάλλον αυξάνεται συνεχώς είτε με την άφιξη εσωτερικών μεταναστών είτε με την έλευση των Μικρασιατών προσφύγων. Στον Εμπορικό Οδηγό του Ν.Ιγγλέση του 1928 (Πίνακας 2), καταγράφονται σχεδόν 1000 επαγγελματίες και καταστήματα στο Γκαζοχώρι ενώ για άλλους 114 που φέρουν ως διεύθυνση την ένδειξη «Λαχαναγορά», θεωρήσαμε ότι δεν κατοικούν στο Γκαζοχώρι (Χάρτης 5).

Πίνακας 2: Κοινωνικοεπαγγελματική σύνθεση του ανδρικού πληθυσμού στο Γκαζοχώρι σύμφωνα με τον Εμπορικό Οδηγό του Ν. Ιγγλέση (1928)

Χάρτης 5: Χωροθέτηση επιχειρήσεων στην περιοχή του Γκαζοχωρίου το 1928

Στο σύνολο της χώρας, η διατροφή αποτελεί τη σημαντικότερη κατηγορία δαπάνης για τα νοικοκυριά και απορροφά το 20,7% των μέσων μηνιαίων δαπανών τους. Για το φτωχότερο 20,0% των νοικοκυριών η δαπάνη για διατροφή απορροφά περίπου το 1/3 του διαθέσιμου εισοδήματος (32,1%) (ΕΛΣΤΑΤ, 2017). Η δραματική μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος, κατά 26,0%, οδήγησε σε ακόμη μεγαλύτερη μείωση της κατανάλωσης τροφίμων (εντός του σπιτιού), κατά 29,4%, την περίοδο 2009-2014 (Χαραλαμπάκης, 2017). Ωστόσο, δεν έχουν γνωρίσει όλες οι κατηγορίες των τροφίμων και όλοι οι τύποι των καταστημάτων την ίδια μείωση.

Τι είδους τρόφιμα και πού τα ψωνίζουν οι καταναλωτές

Η εντυπωσιακή μείωση της αγοράς συνοδεύεται από μεγάλες αλλαγές στα καταναλωτικά πρότυπα. Οι καταναλωτές ψωνίζουν όχι μόνο λιγότερα αλλά και φτηνότερα τρόφιμα. Επιπλέον, στη διάρκεια της κρίσης, οι μεγάλες αλυσίδες τροφίμων έχουν αυξήσει την ελκυστικότητα τους και έχουν κερδίσει μερίδια αγοράς.

Η καταναλωτική δαπάνη για κατηγορίες τροφίμων που συμβάλλουν καθοριστικά σε μια ισορροπημένη διατροφή όπως, το αρνί-κατσίκι (-45%), τα ψάρια (-33%), τα φρούτα (-23,5%) και το νωπό γάλα (-15%), σημείωσε μεγάλη μείωση στη διάρκεια της περιόδου 2009-2016 (ΙΕΛΚΑ, 2017). Παράλληλα, αυξήθηκε με γρήγορους ρυθμούς η κατανάλωση κατηγοριών φτηνών προϊόντων διατροφής, όπως τα όσπρια (+17,8%) αλλά και τα προϊόντα ιδιωτικής ετικέτας (ΙΕΛΚΑ, 2017).

Στη διάρκεια της περιόδου 2010-2017, ο Γενικός Δείκτης Κύκλου Εργασιών του Λιανικού Εμπορίου (εκτός των καυσίμων και λιπαντικών), με έτος βάσης το 2010=100, είχε κατρακυλήσει στις 73,7 μονάδες. Την ίδια περίοδο η κατηγορία “μεγάλα καταστήματα τροφίμων”, που περιλαμβάνει τα σούπερ μάρκετ, ακολουθώντας σαφώς πιο ομαλή πτωτική πορεία είχε συγκρατηθεί στις 82,4 μονάδες (γράφημα 1) (ΕΛΣΤΑΤ, 2018). Ειδικότερα, μέσα στην κατηγορία των μεγάλων καταστημάτων, οι μικρότερες αλυσίδες και τα καταστήματα αυτοεξυπηρέτησης γνώρισαν μεγάλη μείωση του κύκλου εργασιών, ενώ οι κορυφαίες αλυσίδες σημείωσαν αύξηση των πωλήσεων. Πιο συγκεκριμένα, οι δυο προπορευόμενες [1] αλυσίδες στη διάρκεια του 2016 σημείωσαν αθροιστικές πωλήσεις € 4,3 δισ. έναντι € 4,0 δισ. την προηγούμενη χρονιά. Αντίστοιχα, το πρώτο εξάμηνο του 2016, η μεγάλη εκπτωτική αλυσίδα που δραστηριοποιείται στη χώρα σημείωσε αύξηση πωλήσεων 11,6%, έναντι του αντίστοιχου εξαμήνου του 2015 (Καθημερινή, 20/08/2016).

Γράφημα 1: Εξέλιξη του Δείκτη Κύκλου Εργασιών σε επιλεγμένες κατηγορίες λιανικού εμπορίου, 2009-2017

Στη διάρκεια της κρίσης οι κορυφαίες αλυσίδες έχουν ισχυροποιήσει τη θέση τους στην αγορά. Η αύξηση των μεριδίων τους πραγματοποιείται με τρεις τρόπους: α) με την πρόσκτηση των μεριδίων αλυσίδων που εξαγοράζουν και την ανακατανομή των μεριδίων αλυσίδων και ανεξάρτητων καταστημάτων που βρέθηκαν εκτός αγοράς, β) με την προσαρμογή των προσφερόμενων προϊόντων και της τιμολογιακής τους πολιτικής στα νέα δεδομένα, μεταξύ άλλων, μέσω προσφορών, ενίσχυσης της γκάμας φθηνότερων προϊόντων και προϊόντων ιδιωτικής ετικέτας, γ) και ίσως περισσότερο σημαντικά, μέσω των νέων στρατηγικών ανάπτυξης του δικτύου των καταστημάτων τους σε όλες τις περιοχές του λεκανοπεδίου.

Η νέα γεωγραφία των μεγάλων αλυσίδων τροφίμων στην Αθήνα

Σε όλη τη διάρκεια της πεντηκονταετίας 1960-2010, που χαρακτηρίζεται από αδιάκοπη ανάπτυξη της αγοράς των τροφίμων, η μεγάλη και συνεκτική ευρύτερη περιφέρεια της πρωτεύουσας ήταν η προνομιακή αγορά των αλυσίδων. Η Αθήνα εξακολουθεί να διατηρεί την ελκυστικότητα της και την περίοδο της κρίσης.

Την προηγούμενη δεκαετία, 2000-2010, οι κορυφαίες αλυσίδες ισχυροποίησαν την παρουσία τους στην πόλη με τη δημιουργία νέων καταστημάτων μεγάλης κλίμακας κατά μήκος βασικών οδικών αξόνων και σε κεντρικές περιοχές των νέων προαστίων που προέκυψαν από τη ξέφρενη οικοδομική δραστηριότητα της περιόδου. Με τα πρώτα σημάδια της κρίσης άρχισαν να αναπτύσσουν πυκνά δίκτυα μικρών καταστημάτων ευκολίας, σε όλους τους Δήμους της πρωτεύουσας. Την τρέχουσα περίδο, οι τρεις κορυφαίες αλυσίδες, με μικρές αποκλίσεις μεταξύ τους, απέκτησαν ισχυρή παρουσία στο λεκανοπέδιο, (χάρτες 1α & 1β) και, ιδιαίτερα, στις πυκνοκατοικημένες περιοχές των κεντρικών δήμων του πολεοδομικού συγκροτήματος. Οι γειτονιές αυτές προσφέρουν μεγάλη πελατεία ενώ παράλληλα διασφαλίζουν χαμηλό κόστος τροφοδοσίας των καταστημάτων (χάρτης 2) (Pothukushi and Kaufman, 1999).

Χάρτης 1α: Χωρική κατανομή των καταστημάτων των τριών κορυφαίων αλυσίδων σούπερ μάρκετ της χώρας στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας, 12/2017

Χάρτης 1β: Χωρική κατανομή των καταστημάτων των τριών κορυφαίων αλυσίδων σούπερ μάρκετ της χώρας στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας, 12/2017

 Χάρτης 2: Συνολικός αριθμός καταστημάτων των τριών κορυφαίων αλυσίδων ανά δήμο και πληθυσμιακή πυκνότητα στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας, 12/2017

Είναι σημαντικό να υπογραμμισθεί ότι Οι σημαντικές διαφορές στον αριθμό των καταστημάτων που διατηρούν οι τρεις κορυφαίες αλυσίδες, Σκλαβενίτης, ΑΒ και LIDL, ανά δήμο δεν υποδηλώνουν αντίστοιχες διαφορές στο ύψος των πωλήσεων. Σε μεγάλο βαθμό, αυτές οφείλονται στην ανάπτυξη καταστημάτων διαφορετικών μεγεθών, όπως προκύπτει από την αποτύπωση των καταστημάτων ευκολίας στο δήμο της Αθήνας (χάρτης 3). Οι δυο προπορευόμενες αλυσίδες άρχισαν να αναπτύσσουν πυκνά δίκτυα μικρών καταστημάτων ευκολίας (200 – 400 m²) το 2010, ενώ η εκπτωτική αλυσίδα εξακολουθεί, σε μεγάλο βαθμό, να επεκτείνεται με καταστήματα σούπερ μάρκετ (καταστήματα 800 – 1500 m²).

Χάρτης 3: Χωρική κατανομή των συνολικών καταστημάτων και των καταστημάτων ευκολίας των τριών κορυφαίων αλυσίδων στο δήμο Αθηναίων, 12/2017

Τα καταστήματα ευκολίας έχουν μεγάλη επισκεψιμότητα καθόσον ανταποκρίνονται καλύτερα στις απαιτήσεις των καταναλωτών στο πλαίσιο της κρίσης, που συνοψίζονται στην αγορά φτηνότερων και λιγότερων τροφίμων, με μεγαλύτερη συχνότητα και από πιο κοντινούς προορισμούς (Lowe and Wringley, 2010). Όπως είναι φανερό αυτά τα καταστήματα συνιστούν τη μεγαλύτερη απειλή για το τοπικό λιανικό εμπόριο, αφού αναδεικνύονται σε ένα κοινό προορισμό για όλα τα καθημερινά ψώνια, και όχι αποκλειστικά για τα προϊόντα διατροφής. Οι πρόσφατες διατάξεις που εφαρμόστηκαν στο πλαίσιο της απελευθέρωσης των αγορών, όπως η δυνατότητα επέκτασης του ωραρίου και η πώληση προϊόντων αρτοποιείου, έχουν ενισχύσει την ελκυστικότητα τους, με αποτέλεσμα ο αριθμός τους να αυξάνεται αδιάκοπα την τελευταία πενταετία.

Αντίρροπες τάσεις στα ανεξάρτητα καταστήματα τροφίμων

Όπως δείχνει το Σχήμα 1, ο Δείκτης Κύκλου Εργασιών της κατηγορίας “Τρόφιμα – Ποτά -Καπνός”, που περιλαμβάνει τα μικρά καταστήματα που πωλούν αποκλειστικά ή συμπληρωματικά τρόφιμα, κατακρημνίστηκε στις 66,5 μονάδες, πολύ πιο κάτω από την τιμή του αντίστοιχου δείκτη των μεγάλων καταστημάτων τροφίμων (82,6), αλλά και του Γενικού Δείκτη του λιανικού εμπορίου (73,7) (ΕΛΣΤΑΤ, 2018). Τα λουκέτα στα ανεξάρτητα μικρά καταστήματα που πωλούν αποκλειστικά ή συμπληρωματικά προϊόντα διατροφής είναι περισσότερα από οποιοδήποτε άλλο εμπορικό κλάδο. Σύμφωνα με στοιχεία του Ινστιτούτου Εμπορίου και Υπηρεσιών, το 2014, τα μικρά καταστήματα τροφίμων συμμετείχαν με ποσοστό 5,8% στο συνολικό αριθμό των εμπορικών καταστημάτων της Αθήνας. Δυο χρόνια αργότερα, παρότι η πτώση όλων των μικρών εμπορικών καταστημάτων ήταν ραγδαία, η συμμετοχή τους είχε μειωθεί στο 5,3% (ΙΝΕΜΥ-ΕΣΕΕ, 2016).

Ωστόσο, μια πιο επισταμένη ματιά στα στατιστικά στοιχεία αλλά και η αίσθηση από τις διαδρομές στο κέντρο και στις γειτονιές της πόλης, αποκαλύπτουν ότι η κατηγορία των μικρών καταστημάτων λιανικού εμπορίου τροφίμων χαρακτηρίζεται από αντίρροπες τάσεις.

Η εικόνα μια γειτονιάς

Η πρόσφατη (10-12/2017) καταγραφή, πόρτα-πόρτα, των καταστημάτων πώλησης τροφίμων σε μια εκτεταμένη περιοχή στο Κουκάκι, που ορίζεται από τους οδικούς άξονες Συγγρού – Χατζηχρήστου – Βεϊκου – Σικελίας και περιλαμβάνει σχεδόν το σύνολο του λιανικού εμπορίου της συνοικίας, αποκάλυψε ότι το λιανικό εμπόριο τροφίμων εξακολουθεί να έχει πολύ ισχυρή παρουσία, μακράν οποιουδήποτε άλλου εμπορικού κλάδου. Δίπλα στα πολλά κλειστά καταστήματα της περιοχής (εικόνα 1), καταγράφηκαν σαράντα πέντα καταστήματα, διάφορων τύπων και μεγεθών, που δραστηριοποιούνται, αποκλειστικά ή συμπληρωματικά, στο λιανικό εμπόριο τροφίμων (χάρτης 4α).

Εικόνα 1: Κλειστά καταστήματα στη σειρά, 12/2017

Στο πλαίσιο συμμόρφωσης της Ελλάδας με τους κανόνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης που αφορούν την εξοικονόμηση ενέργειας και τη μείωση της εκπομπής ρύπων στην ατμόσφαιρα, μια σειρά δράσεων έχουν τεθεί σε εφαρμογή. Η ενεργειακή αναβάθμιση του κτηριακού αποθέματος αποτελεί κύρια μέριμνα. Προκειμένου να διευκολυνθεί η πραγματοποίηση δαπανών σε αυτή την κατεύθυνση, παρέχονται μια σειρά κινήτρων προς τους ιδιοκτήτες. Το πρόγραμμα «Εξοικονόμηση Κατ’ Οίκον» είναι ένα από αυτά και συνίσταται σε ενίσχυση μέσω επιδότησης. Ο πρώτος κύκλος του ολοκληρώθηκε στο τέλος του 2015 ενώ αναμένεται η εκκίνηση του δεύτερου κύκλου. Η διοχέτευση των πόρων και η αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων είναι υψηλής σημασίας για την ουσιαστική μεταβολή του ενεργειακού αποτυπώματος που έχει το κτηριακό απόθεμα.

Στο κείμενο αυτό διερευνάται η χωρική, κοινωνική και οικονομική διάσταση του προγράμματος, μέσα από διαθέσιμα δεδομένα όσον αφορά τη συμμετοχή των ωφελουμένων στο πρόγραμμα, τα οποία δεν έχουν γίνει αντικείμενο επεξεργασίας ως σήμερα. Εντοπίζεται το αποτύπωμά του και η κτηριακή αναβάθμιση που επέφερε στη Μητροπολιτική Αθήνα -δηλαδή στο σύνολο σχεδόν της Περιφέρειας Αττικής- και αξιολογείται ως προς αυτά. Εξετάζονται επιμέρους οι ωφελούμενοι ανά οικονομική κατηγορία, όπως αυτή ορίζεται από τον οδηγό του Προγράμματος, και η πρόσβασή τους στους πόρους του, όπως επίσης η κατανομή στο Λεκανοπέδιο των ιδιοκτησιών που αναβαθμίστηκαν σε σχέση με την ανάγκη αναβάθμισης, όπως αυτή προκύπτει με βάση την παλαιότητα του κτηριακού αποθέματος ανά Περιφερειακή Ενότητα. Τέλος εξετάζεται η κατανομή των πόρων ανά παρέμβαση του προγράμματος, σκιαγραφώντας τη διοχέτευση των πόρων σε εμπορικές δραστηριότητες και επαγγελματικές κατηγορίες. Μέσα από την επεξεργασία των δεδομένων αναδεικνύονται τα προβληματικά σημεία της διαδικασίας σε συνδυασμό με τις ουσιαστικές ανάγκες για ενεργειακή αναβάθμιση.

Μεθοδολογία

Η έντονη αστικοποίηση κατά τη μεταπολεμική περίοδο, οι πιέσεις των ιδιοκτητών γης, η ιδιότυπη πολιτική κατοικίας και η χαλαρή πολεοδομική πολιτική, είχαν ως συνέπεια τη συχνά αποσπασματική και ασχεδίαστη συγκρότηση του πολεοδομικού ιστού στο Λεκανοπέδιο (Μαντουβάλου, Μαυρίδου 1993). Το αποτέλεσμα των χαμηλών απαιτήσεων των οικοδομικών κανονισμών, της έλλειψής τους ή και της καταστρατήγησής τους, ήταν -μεταξύ άλλων- κτηριακές εγκαταστάσεις χαμηλών προδιαγραφών και υψηλής ενεργειακής κατανάλωσης (Σαρηγιάννης 1978).

Στην κατεύθυνση αναβάθμισης του ήδη κτισμένου όγκου, ενθαρρύνονται σειρά παρεμβάσεων είτε στο κέλυφος των κτηρίων, είτε στις μηχανολογικές τους εγκαταστάσεις. Το «Εξοικονόμηση Κατ’ Οίκον» είναι ένα πρόγραμμα που στόχο είχε τη χρηματοδότηση μέρους της συνολικής δαπάνης ενεργειακής αναβάθμισης κτηρίων κατοικίας σε περιοχές με τιμή ζώνης μέχρι 2.100€. Η διάρκεια εφαρμογής του ήταν από το 2011 έως το 2015, ενώ στις αρχές του 2018 δρομολογήθηκε ο δεύτερος κύκλος του προγράμματος.

Χάρτης 1: Η διοικητική διαίρεση της Περιφέρειας Αττικής

Ακολουθεί αξιολόγηση σε επίπεδο εκδήλωσης ενδιαφέροντος και κατανομής πόρων στο σύνολο της Περιφέρειας Αττικής (Χάρτης 1). Τα αποτελέσματα της αξιολόγησης δίνουν το αποτύπωμα του εγχειρήματος, εμφανίζοντας τις περιοχές κατοικίας σε επίπεδο Περιφερειακών Ενοτήτων (ΠΕ) και δήμων που χρίζουν αναβάθμισης και, παράλληλα, σε συνδυασμό χαρακτηρίστηκαν επιλέξιμες σύμφωνα με τα καθοριζόμενα κριτήρια. Στην κοινωνική διάσταση αυτού του αποτυπώματος, εξετάζουμε την κατανομή των οικονομικών κατηγοριών των ωφελουμένων εντός Αττικής και Μητροπολιτικής Αθήνας. Οι κατηγορίες ορίζονται με βάση το εισόδημα, ατομικό ή οικογενειακό και έχουν προκαθοριστεί στον οδηγό του προγράμματος. Με περεταίρω εμβάθυνση στα στοιχεία που επεξεργαζόμαστε, είναι δυνατόν να παρουσιαστεί και η κατανομή των πόρων σε επίπεδο επιλέξιμης δαπάνης, την οποία στο πλαίσιο διερεύνησης του προγράμματος θα αναφέρουμε ως «παρέμβαση». Τα στοιχεία παρουσιάζουν τις ομάδες εκείνες των επαγγελματιών που επωφελήθηκαν ανά παρέμβαση, εξυπηρετώντας την ανάγνωση του αποτυπώματος υπό το πρίσμα της τόνωσης της ελληνικής αγοράς. Τέλος, στο πλαίσιο αξιολόγησης των αποτελεσμάτων της έρευνας, σε συνδυασμό με τα κίνητρα του προγράμματος, απομονώθηκαν τα σημεία στα οποία εντοπίστηκαν προβληματα στη λειτουργία του. Τα προβλήματα εντοπίζονται σε επίπεδο κοινωνικών ομάδων, εμπόρων και συνολικής εκτέλεσης.

Τα στοιχεία των ωφελούμενων ιδιοκτητών, αλλά και η αναλυτική χρηματοδότησή τους, είναι ανοιχτά και αναρτημένα από το Εθνικό Ταμείο Επιχειρηματικότητας και Ανάπτυξης. Τα δεδομένα που παρουσιάζονται προέκυψαν από την επεξεργασία αυτής της πρωτογενούς και ανεπεξέργαστης μέχρι σήμερα, πληροφορίας, η οποία κατηγοριοποιήθηκε και μελετήθηκε με βάση τις ανάγκες αυτής της παρουσίασης. Η κατανομή των πόρων ανά περιοχή και οι κοινωνικές ομάδες που απέκτησαν πρόσβαση στην επιδότηση ανά περιοχή παρουσιάζονται με τη βοήθεια χαρτών και διαγραμμάτων. Επιπλέον, η κατανομή των χρημάτων ανά είδος παρέμβασης διευκολύνει να διαπιστωθεί ποιο κομμάτι της αγοράς τονώθηκε και σε ποιο βαθμό.

Κατανομή ωφελουμένων σε επίπεδο Δήμων και Περιφερειακών Ενοτήτων στην Αττική

Οι ωφελούμενοι ομαδοποιήθηκαν και υπολογίστηκε η κατανομή του αριθμού τους ανά Δήμο και του ποσοστού τους ανά Περιφερειακή Ενότητα, τα οποία παρουσιάζονται στον χάρτη 2 και το  γράφημα 1. Οι ωφελούμενοι, σύμφωνα με τα εισοδηματικά κριτήρια που θέτει το πρόγραμμα, χωρίζονται σε τρείς κατηγορίες επιδότησης. Η πρώτη απορρόφησε το 70% της δαπάνης, η δεύτερη το 35% και η τρίτη το 15%.

Χάρτης 2: Κατανομή πλήθους ωφελούμενων ανά Δήμο στην Περιφέρεια Αττικής

Πηγή: ΕΤΕΑΝ, ίδια επεξεργασία

Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στο Λεκανοπέδιο -δηλαδή στις ΠΕ της Αττικής εκτός Ανατολικής και Δυτικής- που συγκεντρώνει το 87% των αιτήσεων, το οποίο όμως υπολείπεται του πληθυσμιακού ειδικού του βάρους, το οποίο είναι 93% σύμφωνα με τα δεδομένα της απογραφής πληθυσμού του 2011 (ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015). Από αυτό, το 30% εντοπίζεται στον Κεντρικό Τομέα, το οποίο επίσης υπολείπεται του ειδικού πληθυσμιακού βάρους του (35,5%). Στις υπόλοιπες ΠΕ του Λεκανοπεδίου, το ποσοστό των αιτήσεων ήταν μεγαλύτερο από το πληθυσμιακό ειδικό βάρος στο Βέρειο και το Δυτικό Τομέα, περίπου ίσο στο Νότιο και πολύ μικρότερο στον Πειραιά (9% των αιτήσεων έναντι 12,7% του πληθυσμού) παρά την ηλικία και το πλήθος των κτηρίων που περιλαμβάνει. Η ΠΕ Ανατολικής Αττικής, μια περιοχή με σαφώς νεώτερη οικιστική ανάπτυξη και αραιότερη δόμηση, συγκεντρώνει πολύ μεγαλύτερο ποσοστό αιτήσεων σε σχέση με τον πληθυσμό (8% έναντι 5,4%). Σε επίπεδο απορρόφησης κονδυλίων (γράφημα 1) οι διαφοροποιήσεις εντείνονται προς την ίδια κατεύθυνση καθώς η ΠΕ Ανατολικής Αττικής και η ΠΕ Πειραιά απορρόφησαν αντίστοιχα το 10% και το 9% των συνολικών κονδυλίων του προγράμματος για την Αττική.

Γράφημα 1: Κατανομή πλήθους ωφελούμενων και πόρων ανά Περιφερειακή Ενότητα της Περιφέρειας Αττικής

Πηγή: Στοιχεία ΕΤΕΑΝ με ίδια επεξεργασία

Από την Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ) και την απογραφή πληθυσμού του 2011, αντλούμε δεδομένα που αφορούν το απόθεμα κατοικιών της Αττικής, τα οποία παρουσιάζονται στον πίνακα 1. Εξετάζονται τα κτήρια που οικοδομήθηκαν προ του 1980, πριν δηλαδή θεσπιστεί ο Κανονισμός Θερμομόνωσης Κτηρίων (1979) και είναι, κατά τεκμήριο, τα πλέον χρήζοντα αναβάθμισης. Με βάση τα δεδομένα του πίνακα 1, οι μεγαλύτερες ανάγκες συγκεντρώνονται στον κεντρικό τομέα όπου χωροθετείται το 40% περίπου των παλαιών κτηρίων και στη συνέχεια στο Νότιο Τομέα και τον Πειραιά, όπου συγκεντρώνεται το 25% του σχετικού αποθέματος.

Πίνακας 1: Πλήθος κατοικιών ανά Περιφερειακή Ενότητα και περίοδο κατασκευής

Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή. Απογραφή Πληθυσμού-Κατοικιών 2011. «Κανονικές κατοικίες κατά περίοδο κατασκευής», Πίνακας B15, ίδια επεξεργασία.

Επομένως, ο συγκριτικά αυξημένος αριθμός αιτήσεων και παροχής κονδυλίων στην ΠΕ Ανατολικής Αττικής μπορεί να θεωρηθεί αστοχία σε σχέση με τις αρχικές προθέσεις του προγράμματος, από την πλευρά της δίκαιης κοινωνικοχωρικής κατανομής των σχετικών επιδοτήσεων. Επιπλέον από τους Χάρτες 3 και 4 προκύπτει σαφής αναντιστοιχία μεταξύ των κεντρικών δήμων όπου συγκεντρώνονται σημαντικές ανάγκες ενεργειακής αναβάθμισης και των δήμων όπου συγκεντρώνεται μεγάλο ποσοστό αιτούντων / ωφελουμένων, οι οποίοι κατά κανόνα είναι σε περιφερειακές θέσεις.

Χάρτης 3: Ποσοστό κατοικιών κατασκευασμένων προ του 1980 στους δήμους της Περιφέρειας Αττικής

Πηγή δεδομένων: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ 2015

Χάρτης 4: Ποσοστό ωφελούμενων στον πληθυσμό των ανά δήμων της Περιφέρειας Αττικής

Πηγή δεδομένων: ΕΤΕΑΝ, ίδια επεξεργασία

Οι σύγχρονες αστικές χωρικές μεταβολές αποτελούν φαινόμενα τα οποία μπορούν να εξεταστούν σε πολλά επίπεδα. Εκτός από την μη χωρική διάσταση (κοινωνική, περιβαλλοντική, οικονομική, πολιτική), υπάρχει και η καθαρά γεωγραφική διάσταση του φαινομένου. Η παρούσα εργασία αποτελεί μια πρωτότυπη μελέτη αστικής επέκτασης, καθώς εξετάζει τη μεταβολή του αστικού ιστού κτήριο προς κτήριο, με απεικόνιση όλων των καταγεγραμμένων (κτηρίων) κάθε απογραφής, σε επίπεδο Οικοδομικού Τετραγώνου. Ως περιοχή μελέτης επιλέχθηκε ο Δήμος Πετρούπολης (Χάρτης 1), καθώς αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα οικισμού, του οποίου η εξέλιξη υπήρξε συνυφασμένη με τους μετασχηματισμούς στο λεκανοπέδιο της Αττικής από την εποχή του μεσοπολέμου. Η μελέτη αξιοποιεί ιστορικούς χάρτες έξι (6) Εθνικών Απογραφών Πληθυσμού 1961-2011 της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛ.ΣΤΑΤ.). Οι χάρτες αυτοί έχουν υποστεί κατάλληλη επεξεργασία, μέσω Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών (ΣΓΠ), ώστε να τεκμηριώνουν και να αποτυπώνουν χωρικά τον τρόπο με τον οποίο επεκτάθηκε ο ιστός της πόλης, στον χώρο και στο χρόνο.

Η μεθοδολογία αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί ώστε να μελετηθούν και να χαρτογραφηθούν οι μεταβολές του ιστού των πόλεων και στους υπόλοιπους οικισμούς της Ελλάδας, με βάση το ιστορικό αρχείο χαρτών της ΕΛ.ΣΤΑΤ., το οποίο περιλαμβάνει αναλογικούς (δηλαδή όχι ψηφιακούς) χάρτες που χρησιμοποιήθηκαν στις Εθνικές Απογραφές Πληθυσμού, από το 1961 έως σήμερα.

Χάρτης 1: O Δήμος Πετρούπολης

Εισαγωγή

Ο τελευταίος αιώνας χαρακτηρίστηκε από τις ανθρωπογενείς επεμβάσεις στο περιβάλλον, κυρίως στην Αμερική και στην Ευρώπη (Antrop 2000, Jaeger κ.ά. 2010). Μια από αυτές είναι και η αστική εξάπλωση. Το φαινόμενο είναι ευρέως γνωστό με τον αγγλικό όρο «urban sprawl» και η απόδoσή του στην ελληνική γλώσσα γίνεται συνήθως με τον όρο «αστική διάχυση» (Γεμενετζή 2011; Γερόλυμπου & Παπαμίχος 2001, Κουρσάρη 2008, Λαγαριάς 2013). Στην παρούσα εργασία χρησιμοποιείται ο όρος «αστική επέκταση».

Οι σύγχρονες αστικές χωρικές μεταβολές αποτελούν ένα πολυεπίπεδο φαινόμενο στο οποίο, εκτός από την γεωγραφική (χωρική) διάσταση, συνυπάρχουν και κοινωνικές, περιβαλλοντικές, οικονομικές και πολιτικές διαστάσεις (Λαγαριάς 2013). Στην Αμερική και στην Ευρώπη, από την δεκαετία του ’80, πολλές πόλεις παρουσίασαν ταχεία μετάβαση από το παραδοσιακό μοντέλο της συμπαγούς ανάπτυξης σε πιο διασκορπισμένες μορφές δόμησης, χαρακτηριζόμενες από μεγάλες επεκτάσεις του αστικού τοπίου γύρω από τον αστικό πυρήνα (Schneider & Woodcock 2008). Η επέκταση αυτή συνδέεται και με την αυξημένη κινητικότητα των κατοίκων, η οποία συμβάλλει στον συνεχή μετασχηματισμό του αστικού τοπίου (Κανδύλης 2008). Η κινητικότητα στο χώρο συνδέεται, σε μεγάλο βαθμό, με την κοινωνική κινητικότητα, η οποία υπήρξε ιδιαίτερα υψηλή στην Ελλάδα κατά τις τρεις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες και συνυφάνθηκε, εν πολλοίς, με την εσωτερική μετανάστευση. Η αυξημένη χωρική κινητικότητα συνέβαλε και στην έντονη οικοδομική δραστηριότητα, η οποία από ένα σημείο και μετά εκφράστηκε κυρίως ως διάχυση του ιστού της πόλης (Μαλούτας 2008).

Στη Νότια Ευρώπη συνολικότερα, η κοινωνική και χωρική κινητικότητα και εν συνεχεία η αστική επέκταση, συνυφάνθηκαν με την έντονη αστικοποίηση, φαινόμενο που σε πολλές περιοχές αυτής της γεωγραφικής περιφέρειας χαρακτηρίζεται μεταπολεμικά από τη «λαϊκή» περιφερειακή αυτοστέγαση και, παράλληλα, από την έλλειψη σχεδιασμού και μηχανισμών ελέγχου. Με την πάροδο του χρόνου, οι παράγοντες  της αστικής επέκτασης μεταβλήθηκαν και, από τη δεκαετία του ’80 και μετά περιλαμβάνουν τη δεύτερη κατοικία, την έντονη οικονομική ανάπτυξη, την προαστιοποίηση των μεσαίων στρωμάτων και τα μεγάλα έργα υποδομής (Καυκαλάς κ.ά. 2015).

Η παρούσα εργασία αποτελεί ουσιαστικά αποτύπωση της επέκτασης της πόλης της Πετρούπολης, ως επακόλουθο αντίστοιχων μετακινήσεων των παλαιών και νέων κατοίκων της. Η μελέτη αξιοποιεί ιστορικά χαρτογραφικά τεκμήρια των Εθνικών Απογραφών Πληθυσμού (ΕΑΠ) 1961-2011 της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛ.ΣΤΑΤ.), με τεκμηρίωση και χωρική αποτύπωση του τρόπου επέκτασης του αστικού ιστού χωροχρονικά, μέσω Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών (ΣΓΠ).

Δεδομένα

Τα δεδομένα τα οποία χρησιμοποιήθηκαν στην εργασία προέρχονται κυρίως από την ΕΛ.ΣΤΑΤ. Αφορούν δε:

1. Ιστορικά χαρτογραφικά δεδομένα (χάρτες των ΕΑΠ 1961, 1971, 1981 και 1991), το ψηφιακό αποτύπωμα των οποίων προέκυψε από σάρωση (δεδομένα ψηφιδωτής μορφής),
2. Ψηφιακά δεδομένα του κτηριακού αποθέματος της ΕΑΠ 2001 και των Οικοδομικών Τετραγώνων (ΟΤ) της ΕΑΠ 2011, (δεδομένα διανυσματικής μορφής), .
3. Σύγχρονους ορθοφωτοχάρτες (ορθοφωτογραφίες 2007-2009 από το Εθνικό Κτηματολόγιο & Χαρτογράφηση ΑΕ.

Ο επόμενος πίνακας παρουσιάζει τα δεδομένα τα οποία χρησιμοποιήθηκαν στην εργασία (Πίνακας 1).

Πίνακας 1. Τα δεδομένα της εργασίας

Μεθοδολογία

Η μεθοδολογία η οποία προτείνεται στην παρούσα εργασία έχει σκοπό την αξιοποίηση ιστορικών χαρτογραφικών τεκμηρίων, προκειμένου να μελετηθεί η αστική επέκταση οικισμών-πόλεων της ελληνικής επικράτειας και περιλαμβάνει τη βασική ροή ενεργειών που εν γένει ισχύει κατά την αξιοποίηση πληροφοριακών συστημάτων. Δηλαδή α) την προετοιμασία των δεδομένων, β) την επεξεργασία των δεδομένων και γ) την ανάλυση αυτών, ώστε να προκύψουν τα αποτελέσματα. Τον ρόλο του πληροφοριακού συστήματος διαδραματίζει το περιβάλλον του Γεωγραφικού Πληροφοριακού Συστήματος ArcGIS 10.3.

Η προετοιμασία των δεδομένων αποτελείται από μια σειρά διαδικασιών, προκειμένου αυτά να αποκτήσουν ψηφιακή υπόσταση, ορθή χωρική αναφορά και μετρητική αξία.

Η ψηφιακή υπόσταση προέκυψε από την σάρωση των χαρτών των ΕΑΠ 1961, 1971, 1981, 1991 σε σαρωτή (scanner) μεγάλου μεγέθους (Α0) με ανάλυση 600 dpi, με σκοπό να επιτευχθεί η καλύτερη δυνατή διακριτική ικανότητα του ψηφιακού αποτελέσματος και ταυτόχρονα η ευχέρεια της διαχείρισής τους ως ψηφιακών αρχείων ψηφιδωτής δομής στο σύστημα.

Το σύστημα αναφοράς προσδίδει χωρική αναφορά στα δεδομένα. Για να αξιοποιηθεί το πλήθος των σαρωμένων χαρτών σε επάλληλη τοποθέτηση μεταξύ τους έπρεπε η χωρική αναφορά τους να είναι κοινή. Για την επίτευξη του παραπάνω στόχου, ήταν απαραίτητη η διαδικασία της γεωαναφοράς των σαρωμένων ιστορικών υποβάθρων σε ένα επιλεγμένο σύστημα στο οποίο ήταν ήδη ενταγμένο ένα άλλο ψηφιακό χαρτογραφικό υπόβαθρο. Το ψηφιακό υπόβαθρο διανυσματικής δομής των ΟΤ του έτους 2011 επιλέχθηκε ως το καταλληλότερο, καθώς εντάσσεται σε ένα σύστημα, ευρέως χρησιμοποιούμενο στη χώρα (Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς 87 – ΕΓΣΑ 87) και επιπλέον είναι χρονικά το πιο σύγχρονο από τα αξιοποιούμενα δεδομένα.

Μετά την γεωαναφορά, τα ιστορικά υπόβαθρα απέκτησαν ορθό προσανατολισμό και κλίμακα και, συνεπώς, καθίσταται εφικτή οποιαδήποτε εύρεση θέσης και μέτρηση γραμμικού ή επιφανειακού μεγέθους επί αυτών.

Η επεξεργασία των δεδομένων περιέλαβε μια αλληλουχία εργασιών, όσον αφορά στον τρόπο επεξεργασίας τους. Συγκεκριμένα, έχοντας ως βάση το ψηφιακό αρχείο του κτιριακού αποθέματος της ΕΑΠ 2001 (vector shp) από την ΕΛ.ΣΤΑΤ., πραγματοποιήθηκε επικαιροποίηση ενός αντιγράφου του ίδιου αρχείου (vector shp της ΕΑΠ 2001). Ειδικότερα, με υπόβαθρο τις ορθοφωτογραφίες 2007-2009 της Ε.Κ.Χ.Α. Α.Ε. (με wms μέσα στο περιβάλλον του ArcGIS) πραγματοποιήθηκε επικαιροποίηση (στο κτηριακό απόθεμα του αρχείου αντιγράφου της ΕΑΠ 2001), με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα νέο αρχείο, το οποίο αποτυπώνει πλέον το κτηριακό απόθεμα της ΕΑΠ 2011 (και τούτο διότι οι ορθοφωτογραφίες 2007-2009 είναι το πιο κοντινό, χρονικά, στην ΕΑΠ 2011). Η επικαιροποίηση αυτή συνίσταται στη διαγραφή ή στην ψηφιοποίηση νέων κτηρίων.

Στη συνέχεια δημιουργήθηκε ένα αρχείο αντίγραφο του κτηριακού αποθέματος της ΕΑΠ 2001. Αυτό το αρχείο, με υπόβαθρο το χάρτη ΕΑΠ 1991, μετά την επεξεργασία του αποτελεί ουσιαστικά το κτηριακό απόθεμα της ΕΑΠ 1991. Η επεξεργασία στη συγκεκριμένη περίπτωση συνίσταται ως επί το πλείστον σε διαγραφή κτηρίων και αυτό συμβαίνει διότι πραγματοποιείται δεκαετές «άλμα» πίσω στο χρόνο και το κτηριακό απόθεμα είναι μικρότερο σε σχέση με την επόμενη απογραφή.

Καθώς η ελληνική οικονομία αγωνίζεται να ανακάμψει η κοινωνική δυσαρέσκεια εκδηλώνεται με έντονο τρόπο στα συνθήματα που είναι γραμμένα στους τοίχους των αστικών κέντρων [1]. Κατά την περίοδο της κρίσης οι τοίχοι σε ορισμένες κεντρικές γειτονιές της Αθήνας έχουν μετατραπεί σε πλατφόρμες ελεύθερης έκφρασης. Τα γκράφιτι και τα συνθήματα αποτελούν εναλλακτικά μέσα που έχουν τη δυνατότητα να εκφράζουν πτυχές των κοινωνικών διεκδικήσεων και να καταγράφουν το πνεύμα των κοινωνικών ομάδων. Όλες οι μη εξουσιοδοτημένες υπαίθριες γραφικές αναπαραστάσεις θεωρούνται παράνομες πράξεις από τις αρχές εφόσον καταλαμβάνουν μέρος του αστικού χώρου δίχως άδεια.

Το άρθρο αυτό παρουσιάζει τους «παλμούς της πόλης» όπως αντηχούν στο μυαλό και τον ψυχισμό των συγγραφέων μετά από μια πειραματική «περιπλάνηση» (dérive) σε κεντρικές περιοχές της Αθήνας. Όπως θα δούμε οι ρητορικές φράσεις που είναι γραμμένες στους τοίχους παρουσιάζουν ένα ευρύ φάσμα θέσεων και απεικονίζουν την ποικιλομορφία των αντιδράσεων ορισμένων τοπικών ομάδων εν σχέση με τις σύγχρονες εξελίξεις.

Αν και ο κυβερνοχώρος μπορεί πλέον να θεωρηθεί ένα από τα σημαντικότερα περιβάλλοντα της σύγχρονης επικοινωνίας, στην πράξη οι άνθρωποι εξακολουθούν να ζουν και να αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους μέσα στο πραγματικό-φυσικό αστικό χώρο. Σύμφωνα με το Park (1925), οι μεγάλες πόλεις δεν αποτελούν απλά και μόνο τεχνητές κατασκευές και μηχανισμούς αλλά εκφράζουν παράλληλα και την ανθρώπινη φύση. Ειδικότερα ο Lefebvre πίστευε ότι ο αστικός χώρος ανήκει αναμφισβήτητα στη σφαίρα της πολιτικής εφόσον διάφορες κοινωνικές ομάδες με αντίθετα συμφέροντα αποβλέπουν στη διαχείριση και στην εκμετάλλευσή του (Lefebvre, Enders 1976). Επιπλέον, σύμφωνα με τον Negri (2009) η σύγχρονη ‘αρχιτεκτονική βιομηχανία’ σε συνεργασία με αυτήν της μόδας και του κινηματογράφου συμβάλλουν στην πάταξη κάθε πιθανής πράξης αντίστασης κατά του κατεστημένου, διαχέοντας με «τεχνητό φωτισμό» όλες τις πτυχές της ζωής μας. Τελικά, όμως όπως υποστήριξε ο Harvey (2003), τόσο ατομικά όσο και συλλογικά είμαστε όλοι αρχιτέκτονες, έτσι είναι στα χέρια μας να αναμορφώσουμε το αστικό περιβάλλον. Όλοι οι άνθρωποι έχουν «δικαίωμα στην πόλη» (Lefebvre 1996).

Τα κοινωνικά κινήματα συχνά χρησιμοποιούν ριζοσπαστικές τεχνικές ενάντια στις δομές της εξουσίας. Ο Atton (2001) υπογράμμισε ότι τα «εναλλακτικά μέσα επικοινωνίας» προσφέρουν τη δυνατότητα για δημοκρατική επικοινωνία σε άτομα που έχουν αποκλειστεί από τα κυρίαρχα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ενώ ο Downing (2001, 2008) κατονόμασε «ριζοσπαστικά» τα μέσα επικοινωνίας που χρησιμοποιούνται από τα κοινωνικά κινήματα. Επιπλέον στην θεωρία που έχει αναπτύξει σχετικά με τα εναλλακτικά μέσα επικοινωνίας ανάμεσα σε αυτά περιλαμβάνει την καλλιτεχνική παραγωγή και πολιτιστικές πρακτικές όπως το θέατρο του δρόμου, τα τατουάζ, την ένδυση, τα γκράφιτι και άλλα πολλά. Στο ίδιο πλαίσιο, ο Fuchs (2010) έθεσε κάτω από τον τίτλο «κριτικά μέσα» εκτός των άλλων και τις αφίσες, τις αστικές καλλιτεχνικές τοιχογραφίες και τα γκράφιτι, σημειώνοντας ότι το περιεχόμενό τους παρουσιάζει ‘καταπιεσμένες δυνατότητες ύπαρξης’ εκφραζόμενες από κυριαρχημένα άτομα και ομάδες.

Στην καθημερινή ζωή χωρίς αμφιβολία ο αστικός χώρος έχει μετατραπεί σε μια ανοιχτή κοινοτική πλατφόρμα, η οποία φέρει γραφικές αναπαραστάσεις διάφορων μορφών και περιεχομένου, επικοινωνώντας μηνύματα που συχνά προσελκύουν την προσοχή μας και μας παρακινούν προς ονειροπόληση. Ως κυρίαρχα μέσα της αστικής οπτικής επικοινωνίας μπορούν να θεωρηθούν όλες οι υπαίθριες διαφημίσεις, οι δημοτικές ταμπέλες, τα οδικά σήματα, το νόμιμο γκράφιτι κα. Αντίθετα, τα εναλλακτικά μέσα περιλαμβάνουν όλες τις μη εξουσιοδοτημένες υπαίθριες εκφράσεις, όπως τα συνθήματα στους τοίχους με οποιοδήποτε περιεχόμενο (πολιτικό, αθλητικό ή υπαρξιακό), τις παράνομες αφίσες, τα γκράφιτι, τα stickers κλπ. Ως εκ τούτου, στο παρόν άρθρο όταν μιλάμε για μη εξουσιοδοτημένες υπαίθριες γραφικές αναπαραστάσεις θα αναφερόμαστε σε όλες τις ανεπίσημες εκφράσεις, οποιασδήποτε μορφής, οι οποίες εκτελούνται χωρίς άδεια στους τοίχους, τις πινακίδες, τα μέσα μαζικής μεταφοράς, κα. Οι μη εξουσιοδοτημένες υπαίθριες γραφικές αναπαραστάσεις αμφισβητούν σαφέστατα τις υπάρχουσες δομές της εξουσίας και, επομένως

Ψυχογεωγραφία

Η Ψυχογεωγραφία σύμφωνα με το Debord διερευνά «τους ακριβείς νόμους και τις συγκεκριμένες επιδράσεις του γεωγραφικού περιβάλλοντος, συνειδητά οργανωμένου ή όχι, πάνω στα συναισθήματα και τη συμπεριφορά των ατόμων» (Engel-Di Mauro 2008, σελ. 23). Σε αυτό το πλαίσιο για μια ευρύτερη κατανόηση της κατάστασης εν σχέση με τα εναλλακτικά υπαίθρια γραφικά στην Αθήνα πραγματοποιήσαμε μια περιπλάνηση (dérive) που αποτελεί μία από τις σημαντικότερες ψυχογεωγραφικές τεχνικές των Καταστασιακών (Debord 1955, 1956). Στην πραγματικότητα, πρόκειται για ένα γρήγορο πέρασμα μέσα από διάφορα αστικά περιβάλλοντα σε μια νοητική κατάσταση αποτραβηγμένη από την καθημερινή ρουτίνα. Κατά τη διάρκεια της περιπλάνησης τα συμμετέχοντα άτομα πρέπει να οδηγούνται από την οπτική του χώρου και την έλξη των απαντημάτων, δίχως κάποιο συγκεκριμένο προορισμό, ξεχνώντας όλες τις πτυχές που αφορούν την εργασία, τον ελεύθερο χρόνο ή όλα τα άλλα συμβατικά κίνητρα προς κίνηση και δράση.

Στη συνέχεια συγκρίνοντας τους χώρους που διανύσαμε σχηματίσαμε έναν ψυχογεωγραφικό χάρτη (γράφημα 1) ο οποίος καταγράφει την τεθλασμένη τροχιά μας και τις «μονάδες ατμόσφαιρας» που επισημάναμε εν σχέση πάντοτε με την ομοιομορφία που παρουσίασαν οι μη εξουσιοδοτημένες υπαίθριες γραφικές αναπαραστάσεις κυρίως, αλλά και ορισμένα άλλα χαρακτηριστικά όπως η όψη των καταστημάτων, των κτιρίων, οι τυπολογία και οι πράξεις των ανθρώπων που συναντήσαμε κλπ. Συμφώνα με τον Chombart de Lauwe (1952) οι συνοικίες μιας πόλης δεν καθορίζονται μόνο από οικονομικούς και γεωγραφικούς παράγοντες, αλλά και από τις παραστάσεις που έχουν οι κάτοικοι για τις περιοχές αυτές. Οι μονάδες ατμόσφαιρας  [2] αποτελούν διάφορους ψυχογεωγραφικούς σχηματισμούς όπως τους αντιλαμβάνονται οι περιπλανώμενοι και χωρίζουν την πόλη σε τμήματα, σύμφωνα με ορισμένα χαρακτηριστικά που επικρατούν, συμπεριλαμβανομένων των κοινωνικών συνιστωσών, της σύνθεσης του πληθυσμού, της αισθητικής του τοπίου, του θορύβου, του φωτός, του χωροταξικού και πολεοδομικού χαρακτήρα κα. Οι μονάδες ατμόσφαιρας μπορεί να αρθρώνονται σύμφωνα με κάποιο κοινωνικό ή δημογραφικό κριτήριο για παράδειγμα μια ενότητα μπορεί να αποτελείται από τον ομογενοποιημένο πληθυσμό που συχνάζει στην τοπική περιοχή και περιλαμβάνει καλλιτέχνες και φοιτητές. Ωστόσο κάποιο στοιχείο, όπως ένα υπερισχύων αρχιτεκτονικό στιλ για παράδειγμα, δε αρκεί μόνο για να καθορίσει μια μονάδα ατμόσφαιρας. Σύμφωνα με τον Debord μια μονάδα ατμόσφαιρας περιλαμβάνει πολλές συνιστώσες. Ωστόσο η κοινωνική μορφολογία και τα ‘απαλά’ και μεταβλητά στοιχεία της πόλης όπως, οι ανθρώπινές δραστηριότητες, το παιχνίδι της παρουσίας και της απουσίας του φωτός και του ήχου ή ακόμη και η συσχέτιση των ιδεών του πληθυσμού έχουν πολύ μεγάλη σημασία. Τα ‘σκληρά’ στοιχεία όπως η μορφή, το μέγεθος ή η τοποθέτηση των κτιρίων χωροταξικά, απλά αρθρώνουν τα στοιχεία που αναφέραμε (Sadler 1999: 70).

Γράφημα 1: Ένας ψυχογεωγραφικός χάρτης σχεδιασμένος από τους συγγραφείς που αναπαριστά την περιπλάνηση τους στην Αθήνα. Παρατηρούμε ότι οι περιοχές α’, β’ και στ’ σχηματίζουν μια ενιαία μονάδα ατμόσφαιρας, οι περιοχές γ’, δ’ και ε’ σχηματίζουν μια άλλη μονάδα ατμόσφαιρας ενώ οι περιοχές ζ’ και η’ αποτελούν δύο ακόμα ξεχωριστές μονάδες.

Παρουσίαση της ψυχογεωγραφικής έρευνας

Το χωρικό πεδίο της περιπλάνησής μας κάλυψε το ευρύτερο κέντρο της Αθήνας. Ως σημείο εκκίνησης επιλέχθηκε η πλατεία Συντάγματος (α’ στο γράφημα 1). Αρχικά κινηθήκαμε πάνω σε μια τεθλασμένη γραμμή, ακολουθώντας μια ζικ-ζακ τροχιά που διήλθε από την πλατεία Ομονοίας, το Μοναστηράκι, την πλατεία Ψυρρή, την περιοχή του Κεραμεικού, το Κολωνάκι, τα Εξάρχεια ενώ απομακρυνθήκαμε τελικά από την περιοχή του κέντρου διασχίζοντας την οδό Πατησίων (β’, γ’, δ’, ε’, στ’, η και ζ’ στο γράφημα 1).

Όπως είναι γνωστό η πλατεία Συντάγματος βρίσκεται μπροστά στο Ελληνικό Κοινοβούλιο όπου πραγματοποιούνται και οι περισσότερες συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας. Παρόλο που η πλατεία προστατεύεται τυπικά από την αστυνομία και αποκαθίσταται αμέσως μετά τις διαδηλώσεις, πολλά μισοσβησμένα συνθήματα παρέμεναν ακόμα στους τοίχους τα οποία ήταν ικανά να μας προκαλέσουν έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις. Στις γύρω κεντρικές οδούς και πιο συγκεκριμένα στην οδό Φιλελλήνων, στην οδό Μητροπόλεως, στην οδό Ερμού, στην οδό Καραγιώργη Σερβίας και στην οδό Σταδίου, τα συναισθήματα μας εντάθηκαν δραματικά καθώς αυξήθηκε η πυκνότητα των γραφικών στους τοίχους. Στη περιοχή αυτή συναντήσαμε όλες τις μορφές μη εξουσιοδοτημένων υπαίθριων γραφικών όπως σλόγκαν τα οποία περιλάμβαναν μια σειρά θεμάτων που εκτείνονταν από τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων, το μεταναστευτικό ζήτημα, αντι-εξουσιαστικές διακηρύξεις, καταγγελίες κατά της οικονομικής κρίσης έως και υπαρξιακούς στίχους, stencil κλασικά γκράφιτι, street art, stickers και tagging (εικόνες 1, 2, 3, 4, 5 και 6) [3]. Η εναλλαγή ακριβών καταστημάτων και πολυτελών ξενοδοχείων με σφραγισμένα μαγαζιά, χρεωκοπημένα λόγω της κρίσης που καλύπτονταν από πολιτικά συνθήματα, γκράφιτι και αφίσες αντανάκλασε στις αισθήσεις μας μια ατμόσφαιρα απογοήτευσης εξωθώντας έντονες αρνητικές και πεσιμιστικές διαθέσεις αλλά και τάση προς εξέγερση.

Εικόνες 1-6: Στην ευρύτερη περιοχή γυρω από την Πλατεία Συντάγματος συναντήσαμε όλες τις μορφές μη εξουσιοδοτημένων υπαίθριων γραφικών κυρίως όμως πολιτικά σλόγκαν, stencil, κλασικά γκράφιτι, street art και tagging.

Βαδίζοντας στην οδό Σταδίου πλησιάσαμε την πλατεία Ομονοίας η οποία βρίσκεται στη καρδιά της πόλης. Αναμφισβήτητα, η περιοχή αυτή αποτελεί μια πολυπολιτισμική ζώνη. Ωστόσο, εκτός από τουρίστες, μετανάστες και πρόσφυγες συναντήσαμε ανέργους και άστεγους ανθρώπους, παράνομους μικροπωλητές, μικροαπατεώνες, ναρκομανείς, κλπ. Οι περισσότεροι τοίχοι στα σημεία που δεν ήταν καλυμμένα από γραφικά και αφίσες ήταν σκούροι από την ρύπανση. Οι γραφικές αναπαραστάσεις στους τοίχους περιλάμβαναν κυρίως κλασικά γκράφιτι, stencil, tagging, στοίχους που αφορούσαν ποδοσφαιρικές ομάδες και πολιτικά σλόγκαν διαμαρτυρίας κατά της κρίσης και των μέτρων λιτότητας (εικόνες 7, 8, 9, 10, 11 και 12). Όλα αυτά τα γραφικά μαζί με τα κλειστά χρεοκοπημένα καταστήματα, την σύνθεση του περιφερόμενου πληθυσμού που περιλάμβανε πολλά κακότυχα ή και περιθωριακά στοιχεία καθώς και τα απορρίμματα που βρίσκονταν στους δρόμους προκάλεσαν έντονα στις αισθήσεις μας θλίψη, απόγνωση αλλά και επιθυμία για διαμαρτυρία. Η ατμόσφαιρα παρέμεινε και σε αυτή τη περιοχή πεσιμιστική, σε μια déclassé εκδοχή καθώς η αγορά εδώ δεν χαρακτηρίζονταν από την πολυτέλεια των καταστημάτων στην περιοχή της Πλατείας Συντάγματος.

Εικόνες 7-12: Στην ευρύτερη περιοχή γυρω από την Πλατεία Ομονοίας συνανήσαμε κυρίως κλασικά γκράφιτι, tagging, stencil, ποδοσφαιρικούς στοίχους, πολιτικά σλόγκαν και street art

Κατά την περιπλάνηση μας στο Μοναστηράκι, στου Ψυρρή και στον Κεραμεικό (Γκάζι) αντιληφθήκαμε ότι μια διαφορετική αισθητική ποιότητα χαρακτήριζε τους τοίχους των περιοχών αυτών καθώς πολλά από τα γραφικά εμφανίζονταν εμπορευματοποιημένα ή τουλάχιστον εμείς τα εκλάβαμε ως νεανικές καλλιτεχνικές καινοτομίες της κυρίαρχης κουλτούρας. Ήταν φανερό ότι σε όλες αυτές τις περιοχές επικρατούσε μια ομοιομορφία στην ατμόσφαιρα εφόσον μας ήταν αρκετά δύσκολο να καθορίσουμε επακριβώς πότε η συναισθηματική κατάσταση που προκαλούταν από την οπτική μιας συγκεκριμένης γειτονιάς έδινε τη θέση της σε μια άλλη. Όλες αυτές οι περιοχές είναι σημεία συνάντησης της νεολαίας και προσελκύουν πολύ κόσμο ειδικά τα Σαββατοκύριακα. Στην πραγματικότητα αποτελούν στέκια της νεολαίας που ακολουθεί το κυρίαρχο πολιτιστικό ρεύμα. Υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία εμπορικών δραστηριοτήτων όπως το παραδοσιακό παζάρι στο Μοναστηράκι, καταστήματα μόδας, μπαρ, νυκτερινά κλαμπ και εστιατόρια που προσφέρουν πολλές μορφές διασκέδασης. Στα εν λόγω εμπορικά τετράγωνα τα ριζοσπαστικά σλόγκαν και τα γκράφιτι προκάλεσαν διαφορετικές επιδράσεις στις αισθήσεις μας εν σύγκριση με τις περιοχές που αναφέραμε προηγουμένως. Συναντήσαμε έναν μεγάλο αριθμό από εκθέματα street art, tagging, αμερικάνικου τύπου γκράφιτι, κλπ τα οποία πολλές φορές συνοδεύονταν από πολιτικές εκφράσεις. Αυτή η ανάμειξη όμως ενταγμένη μέσα στην παντοδυναμία του εμπορικού περιβάλλοντος της βιομηχανίας της διασκέδασης πολύ συχνά μας οδήγησε σε σύγχυση. Σε αυτές τις περιοχές ήταν δύσκολο να διακρίνουμε τη ριζοσπαστική έκφραση από τα εμπορευματοποιημένα γκράφιτι του κυρίαρχου πολιτιστικού ρεύματος. Τα περισσότερα καταστήματα του χώρου είχαν αφομοιώσει τις αισθητικές μορφές έκφρασης των ριζοσπαστικών μέσων και μερικές φορές χρησιμοποιούσαν τα ίδια κοινωνικο-πολιτικά μηνύματα για εμπορικούς λόγους. Μας ήταν ξεκάθαρο ότι ο σκοπός πολλών υπαίθριων γραφικών εδώ δεν ήταν η στήριξη των κοινωνικών αγώνων ή η παροχή πολιτικού λόγου σε άτομα που έχουν αποκλειστεί από τα κυρίαρχα μέσα μαζικής ενημέρωσης, αλλά η προσέλκυση πελατών για την αύξηση των πωλήσεων ή στην καλύτερη περίπτωση η πειραματική παραγωγή τέχνης των κυρίαρχων νεανικών ρευμάτων. Με αυτή την έννοια, οι ριζοσπαστικοί μηχανισμοί έκφρασης της πόλης εξουδετερώνονται από το εμπόριο, ‘πραγμοποιούνται» και «επαναφομοιώνονται» (Asger 1960, Lukács 1968, Debord 1969), φέρνοντας το ριζοσπαστικό αγώνα στο ίδιο πλαίσιο μαζί με άλλες πρακτικές που ανήκουν στη σφαίρα του «Θεάματος» (Debord 1970) όπως είναι η προώθηση των προϊόντων και η μόδα (εικόνες 13 έως 18). Αν και η διάθεση μας ήταν λιγότερο ανήσυχη από ότι στις προηγούμενες περιοχές λόγω της έντονης ωραιοποίησης των τοίχων από την βιομηχανία της διασκέδασης, εν τέλη τα συναισθήματά μας χρωματιστήκαν και πάλι, όμως σε ένα μικρότερο βαθμό με τόνους αγανάκτησης και πικρίας για την τρέχουσα οικονομική κρίση, το μεταναστευτικό ζήτημα και τις διαφυλικές διακρίσεις επηρεασμένοι από όσα ριζοσπαστικά συνθήματα καταφέραμε να διακρίνουμε.

Το project με τίτλο «Ανιχνεύοντας μεταιχμιακές καταστάσεις: Στα όρια αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας», αποτελεί εφαρμογή εθνογραφικών μεθόδων (συμμετοχική παρατήρηση, συνεντεύξεις, αρχειακό υλικό) και δημιουργικής φωτογραφίας για την παραγωγή καλλιτεχνικού έργου. Μολονότι η δημιουργική φωτογραφία δεν είναι επιστημονικό μέσο, η προσφορά της όταν συνδυάζεται με τις διεπιστημονικές εθνογραφικές μεθόδους είναι αναντικατάστατη και μοναδική, καθώς το αποτέλεσμα, μέσω της βιωμένης εμπειρίας που εμπεριέχει, μεταδίδει άρρητη γνώση. Στο επίκεντρο βρίσκονται οι «οριακοί» χώροι που εντοπίζονται μεταξύ των διαφορετικών χρονικοτήτων του αρχαιολογικού και του σύγχρονου, στους οριοθετημένους και προς εκμετάλλευση χώρους της αρχαιολογικής έρευνας και τα αδιάφορα περίχωρά τους, στην πόλη της Αθήνας. Μέσα από αρκετές μελέτες περιπτώσεων και αξιοποιώντας φωτογραφικές και εθνογραφικές μεθόδους εξετάζεται το πώς αυτές οι «συνοριακές» γραμμές-πεδία έρευνας εγκαθιδρύουν και (επανα)διαπραγματεύονται τον εαυτό τους. Απαθανατίζοντας σε τακτά χρονικά διαστήματα και για πέντε χρόνια τα ίχνη του υλικού πολιτισμού τους, και αποκωδικοποιώντας μια σειρά συνεντεύξεων από ανθρώπους που κατά καιρούς «κατοίκησαν» αυτούς τους χώρους, φανερώνεται μια φευγαλέα ανθρωπογεωγραφία μιας «μεταιχμιακής» κατάστασης. Τα μικρο-τοπία που φωτογραφήθηκαν, αποκομμένα από τα τόσο βαριά σημασιοδοτημένα περιβάλλοντά τους, αφηγούνται ιστορίες που αποκαλύπτουν συμπεριφορές, τακτικές και συνεπώς στοιχεία του σύγχρονου πολιτισμού, και μέσα σε αυτά και σημάδια που προαναγγέλουν την επερχόμενη «κρίση». Παρόλ’ αυτά, τα παραπάνω δεν μπορούν να λειτουργήσουν ως τεκμήρια με την παραδοσιακή έννοια του όρου. Αντ’ αυτού, μια τρίτη διάσταση πολλών «κατασκευασμένων ορατοτήτων» και νοητικών αναπαραστάσεων βιωμένης εμπειρίας ανοίγεται εδώ, καθώς συνδυάζεται με το δημιουργό της. Ένα νέο αποτέλεσμα -συνδυασμός λόγου και εικόνας- προκύπτει, το οποίο δεν είχε ιδωθεί πριν ή δεν είχαμε μπορέσει να συναισθανθούμε έως τώρα.

Στα όρια των αρχαιολογικών χώρων

Αναζητώντας το κατάλληλο σημείο παρατήρησης για αυτή την έρευνα πεδίου για την Αθήνα, κινήθηκα αρκετά και μέσα και έξω από τα όρια. Το κατάλληλο σημείο δεν θα μπορούσε να είναι μέσα στα ένδοξα, πολύτιμα, ιερά ερείπια, ούτε μέσα στην ίδια την σύγχρονη πόλη. Σίγουρα βρισκόταν κάπου πέρα από την «αισθητικοποιημένη νοσταλγία του κοινότυπου» [όρος που εισήγαγε ο αρχιτέκτονας Peter Eisenman (1988)]: στα όρια των αρχαιολογικών χώρων και της σύγχρονης πόλης.

Εκεί, όπου η αρχαία και η νεώτερη πόλη συνυπάρχουν, η καθημερινή ζωή και οι δραστηριότητες των ανθρώπων έρχονται σε αντίθεση με την διαφορετική ατμόσφαιρα, την ιδρυματοποιημένη ησυχία των ανοιχτών αρχαιολογικών χώρων που λειτουργούν ως τουριστικές ατραξιόν. Το ενδιαφέρον του να κινείσαι στα όρια είναι ότι ακόμα και αν το επιθυμείς είναι σχεδόν αδύνατο για το βλέμμα να αποφύγει να αντιμετωπίσει τις αντιθέσεις… πολιτισμικές, πολιτιστικές, ιδεολογικές. Η σύνθεση των στοιχείων της ετερότητας στις ζώνες αυτές, μπορεί να βοηθήσει στη διερεύνηση της ταυτότητάς μας που βρίσκεται σε συνεχή αλλαγή, προκειμένου να μπορέσουμε να διακρίνουμε το όλο. Ερευνώντας την υβριδική κατάσταση της ταυτότητας του σήμερα, η καίρια ερώτηση δεν είναι «ποιός είμαι;» αλλά «πότε – πού – πώς είμαι;» όπως εύστοχα εντόπισε η εθνογράφος Trinh T. Minh-ha (1992). Συνεπώς δεν έχει κανένα νόημα να αυτοκαθοριζόμαστε απλώς δηλώνοντας το ποιοι είμαστε, αλλά προσδιορίζοντας συνεχώς το πότε-πού-πώς είμαστε.

Αναζητώντας αυτό το πότε-πού-πώς είμαι, άρχισα να τραβάω φωτογραφίες κατά τακτά διαστήματα ακολουθώντας μια συγκεκριμένη διαδρομή στα συμβολικά και υπαρκτά όρια κάποιων αρχαιολογικών χώρων του κέντρου της Αθήνας. Οι φωτογραφίες, λειτουργούν ως ένα αρχείο μνήμης των αλλαγών και των ευρημάτων μου. Είχα μεγάλο ενδιαφέρον να ερευνήσω οπτικά το πώς οι χώροι αυτοί παρέμεναν περιορισμένοι μόνο για τους επισκέπτες και για το τι συνέβαινε στον δημόσιο χώρο -συνήθως πεζόδρομο- που τους περιβάλει.

Εικόνα 1: Βάσεις ομπρελών, οι σύγχρονες κολώνες

Εικόνα 2: Η πόλη των μοναχικών καρεκλών

Εικόνα 3: Ποιοί είναι οι φύλακες της σύγχρονης πόλης; Aυτή η γυναίκα βρίσκεται πάντα έξω από την Βιβλιοθήκη του Αδριανού.

Όμως αυτά τα πρώτα ευρήματα δεν ήταν αρκετά. Συνέχισα να φωτογραφίζω για έξι χρόνια, σε τακτές περιόδους, συγκεντρωμένη περισσότερο σε ενός είδους οπτική μικροεθνογραφία. Καθώς η «εθνογραφία είναι η σπουδή τόσο της ρητής και σαφούς πολιτισμικής γνώσης όσο και της σιωπηρής, άρρητης πολιτισμικής γνώσης, αυτής που αφήνεται να υπονοηθεί» -όπως αναφέρει ο James Spradley (1980:8)-, με αυτή την έρευνα αναζητούσα και τις δύο. Η φανερή, ρητή, πολιτισμική γνώση ήταν η πρώτη ύλη μου, το θεωρητικό μου σημείο εκκίνησης. Η σιωπηλή γνώση που αφήνεται να υπονοηθεί, που παραμένει κατά μεγάλο ποσοστό έξω από την αντίληψη των ανθρώπων, που δεν εκφράζεται συνειδητά, και δεν συζητείται, ήταν το θέμα μου. Συναισθανόμενη αυτή τη σιωπηλή γνώση, διαμόρφωθηκε η ματιά μου, είτε ως ενός εσωτερικού, είτε ενός εξωτερικού παρατηρητή.

Εικόνα 4. Κατά μήκος της οδού Αδριανού, απέναντι από την κεντρική είσοδο της Αρχαίας Αγοράς:

Τι ακριβώς σημαίνει το ότι μια πόλη αλλάζει; Τοποθετώντας την μία φωτογραφία δίπλα στην άλλη παρατήρησα ότι μερικές από τις «ιστορίες»/αφηγήσεις εξελίσσονταν με ένα πολύ καλύτερο τρόπο για την αισθητική μου, και πιο αποτελεσματικό για αυτό που ήθελα να αναδείξω. Άρχισα να βλέπω στις φωτογραφίες αλλαγές που δεν μπορούσα να εντοπίσω με γυμνό μάτι όταν βρισκόμουν επί τόπου για να φωτογραφίσω.

Εικόνα 5: Οι περιπέτειες ενός στύλου

Εικόνα 6: Νεοκλασσικό κτήριο απέναντι από τους Αέρηδες στη Ρωμαϊκή Αγορά

Οι φωτογραφίες είναι αποκομμένες από το ευρύτερο αναλυτικό τους πλαίσιο και τα οπτικά περιβάλλοντα τους (αρχαιότητα, αρχαιολογία, μεγαλειώδες παρελθόν, πολιτιστική κληρονομιά κτλ.). Προσπαθούν να αγγίξουν τους «αναγνώστες» τους με την συμβολική αναπαράσταση της πραγματικότητας του Άλλου (ο Άλλος σε αυτή την περίπτωση είναι η νοοτροπία του σύγχρονου Νεοέλληνα). Με τον καιρό, θεματικές άρχισαν να φανερώνονται, και έτσι ξεκίνησα τις συνεντεύξεις. Εικοσιπέντε συνεντεύξεις, με ανθρώπους που έρχονται να κατοικήσουν αυτούς τους χώρους, μια φευγαλέα ανθρωπογεωγραφία των ορίων – συνοριακών περιοχών μπορεί να ειδωθεί στιγμιαία.

Οι απαντήσεις στις ερωτήσεις όμως, δεν ήταν το αντικείμενο της έρευνάς μου… «Τι γνώμη έχετε για το έργο της Ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων;»,«Τι είναι αυτό που συγκεντρώνει όλους αυτούς τους ετερόκλητους ανθρώπους εδώ πέρα;», «Τι γνώμη έχετε για τα τραπεζοκαθίσματα στο δημόσιο χώρο και τους πεζόδρομους;» «Πώς αισθάνεστε για τα graffiti πάνω και γύρω από τους αρχαιολογικούς χώρους;» «Γιατί τόσα πολλά ναρκωτικά στην περιοχή;» «Ποια η θέση του κράτους σε όλα αυτά»; Και τέλος, «Νομίζετε πως οι Νεοέλληνες έχουν καμιά ομοιότητα ή σχέση με τους αρχαίους;»… Η πραγματική ανακάλυψη, για μένα, ήρθε από άλλα πράγματα που μου «εξομολογήθηκαν» οι άνθρωποι αυτοί. Οι εικόνες των συνεντευξιαζόμενων ανθρώπων επανατοποθετήθηκαν στο μέρος που τους ανήκε. Το μέρος που -χωρίς να το ξέρουν- επιλέχτηκε για αυτούς όταν μου αφηγήθηκαν τις ιστορίες τους.

Η διαπίστωση ότι αυτό το απλό καρτοτηλέφωνο που φωτογράφιζα όλο αυτόν τον καιρό μπορούσε να παίξει έναν τόσο σημαντικό ρόλο στη ζωή ενός ανθρώπου ήταν κάτι πέρα που ξεπερνούσε την φαντασία μου. Ένας εξηνταπεντάχρονος Βέλγος άστεγος πήρε το λεωφορείο για να πάει σε ένα Πανεπιστήμιο τόσο μακριά από το κέντρο μόνο και μόνο για να είναι χρήσιμος και αξιόπιστος στους τουρίστες. Όλα τα στερεότυπα μου για τους άστεγους, “περιθωριακούς” ανθρώπους, έπεσαν.

Οι συνεντεύξεις επέδωσαν ζωντάνια στις φωτογραφίες με τις υποκειμενικές τους αφηγήσεις, άλλοτε κυρίαρχες και άλλοτε περιθωριακές. Μια προσπάθεια για ένα εθνογραφικό ευρετήριο μερικών αληθειών, που εμπλουτίζεται συνεχώς αλλά ποτέ δεν ολοκληρώνεται. Το αποτέλεσμα είναι ότι οι προσωπικές ιστορίες μπλέκονται με την συλλογική ιστορία. Η αφήγηση ενός ατόμου μπορεί να αποτελέσει το παλίμψηστο των ιστοριών και απόψεων πολλών άλλων καθημερινών ανθρώπων, επιτρέποντας αυτό που ο Stuart Hall αναφέρει ως την δημιουργία «μιας διαφορετικής οπτικής γλώσσας, που είναι ριζωμένη στην πραγματικότητα της βιωμένης εμπειρίας και ταυτόχρονα αποτελεί την πιο γλαφυρή άρθρωση αυτής της εμπειρίας» (Hall 1983:17 in Edwards 1999, 74).

Προξενώντας αυτό το συμβάν, το αποτέλεσμα είναι μια οπτική παράθεση (παράταξη) διιστάμενων χρονικοτήτων οι οποίες εμφανίζονται όλες μαζί στην ίδια φωτογραφία. Το τελικό οπτικό αποτέλεσμα αφηγείται μια διαφορετική και πιο πλήρη ιστορία από αυτήν που υποδηλώνει η κάθε φωτογραφία ή συνέντευξη χωριστά. Μια κατασκευασμένη ορατότητα, μια νοητική απεικόνιση που δεν είχαμε ποτέ πριν αντιμετωπίσει. Πρόκειται για μια προσπάθεια απεικόνισης όχι του τοπίου, αλλά των βιωμένων εμπειριών του τοπίου. Αυτό που συμβαίνει έξω από τους αρχαιολογικούς χώρους βρίσκεται αναπόφευκτα σε συνεχή διάλογο με το «ιδρυματοποιημένο», το απαγορευμένο, το σε πολλές περιπτώσεις ερμητικά κλειστό της ιστορικής γνώσης και κληρονομιάς του επίσημου κράτους.

Μετά από αυτή την οπτική-εθνογραφική παρέμβαση τα πράγματα παύουν να είναι όπως ήταν πριν, τουλάχιστον για αυτούς που μοιράστηκαν την εμπειρία της ανάγνωσής της. Ιδού πώς η φωτογραφία μπορεί να γίνει μια συσκευή η οποία επικοινωνεί το ανείδωτο, τη σιωπηλή-άρρητη γνώση, τη γνώση που υπονοείται και να την μεταφράσει σε αυτό που ο W.J.T. Mitchell (2007) περιγράφει ως «κάτι που μοιάζει με τη φωτογραφία κάποιου πράγματος που δεν μπορούσαμε ποτέ πριν να δούμε» ή αυτό που ο Victor Burgin (1996:272)  περιγράφει ως «μια πολιτισμική εμπειρία» η οποία μεταφράζει το ασυνείδητο σε συνειδητότητα.

Επιπλέον, αυτή η εργασία, είναι μια προσπάθεια αναζήτησης μιας αχτίδας φωτός σε ένα σκοτεινό κόσμο: σημεία ελπίδας και αντίστασης σε ό,τι μας απογοητεύει σε αυτήν την πόλη. Η σύγκρουση με την νεωτεριστική, εξιδανικευμένη εικόνα του παρελθόντος μας και η εναλλακτική -σχεδόν αναιδής ανάγνωση του πολύτιμου ιστορικού τοπίου θα μπορούσε να είναι το θεραπευτικό εργαλείο όπως προτείνει ο Edgar Moren (Le Goff, 1998). Ένα εργαλείο προσαρμογής στην αλλαγή, ένα εργαλείο εισόδου στην σημερινή πραγματικότητα που δίνει μια προοπτική ενός μέλλοντος. Ο απλός κόσμος περιγράφει τη σημερινή κατάσταση ως προβληματική, ως κρίση, ως ξεπεσμό. Στις φωτογραφίες, καθώς και στις αφηγήσεις του «Στα όρια», απεικονίζεται συχνά αυτή η «καταστροφή», το κενό, η αποδιάρθρωση, όμως όχι ως κάτι κατακριτέο ή καταγγελτικό, αλλά ως ένα δημιουργικό στάδιο, αφού τελικά σημασιοδοτεί την αλλαγή που υφέρπει. Απεικονίζεται ως μια σειρά από συμβολισμούς και υπαινιγμούς που αντηχούν το πώς βιώνεται η κοινωνική, πολιτιστική, πολιτική, οικονομική κατάσταση βαθιά μέσα μας. Το «πιάσαμε πάτο» μπορεί να μετατραπεί σε εργαλείο ανάδυσης στην επιφάνεια, αφορμή για γνώση του τι έφταιξε και του πώς θα μπορέσουμε να το ξεπεράσουμε, ως θεραπεία από τα λάθη που επαναλαμβάνουμε. Διαπερνώντας τα φαντασιακά όρια μεταξύ του αρχέγονου παρελθόντος και του παρόντος τόπου καταγωγής, χωρίς τα «πολωμένα αντιθετικά μοντέλα» του πνευματικού κόσμου, αποκτά κανείς την τόσο πολύτιμη συναίσθηση. Και πράγματι, η οικειότητα με τους ανθρώπους πρόσθεσε μια «αύρα αυθεντικότητας» που έκανε τις άσχημες αλήθειες πιο υποφερτές.

Οι καθημερινές ιστορίες των ανθρώπων, που εξελίσσονται παράλληλα με τις φαινομενικά ασήμαντες ιστορίες του υλικού κόσμου που περιβάλλει τους βαριά φορτισμένους ιστορικούς χώρους της Αθήνας -και που γι’ αυτό περνούν μάλλον απαρατήρητες- απεικονίζονται πλάι-πλάι. Τα αντικείμενα που απεικονίζονται μπορεί να είναι οι «παγίδες» που θα μας κάνουν να δώσουμε καινούργιο περιεχόμενο στο παλιό στερεότυπο που είχαμε για τους αρχαιολογικούς χώρους και θα τους κάνουν λιγότερο «επίσημους χώρους» και περισσότερο τόπους ανθρώπινους. Ενδεχομένως μερικές από αυτές τις φωτογραφίες θα μπορέσουν να προκαλέσουν τον κλαυσίγελο της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας ως αντίδραση. Το συναίσθημα της κάθαρσης που έρχεται όταν τελικά βρεθούμε αντιμέτωποι με την «αλήθεια», που μας κάνει να κλαίμε και να γελάμε την ίδια στιγμή.

Έχει αναδειχθεί ο ρόλος της Αθήνας τον 19ο αιώνα ως «εθνικού κέντρου», με την έννοια τόσο της πρωτεύουσας του νέου ελληνικού κράτους, του πρώτου εθνικού κράτους στην ανατολική Μεσόγειο, όσο και του κέντρου με ακτινοβολία σε όλο τον ελληνισμό: εδώ για παράδειγμα βρισκόταν η έδρα του μοναδικού ελληνικού Πανεπιστημίου, στο οποίο συνέρρεαν ελληνόφωνοι ή ελληνίζοντες φοιτητές από τα Βαλκάνια και τη Μικρά Ασία.

Λιγότερο έχει προσεχτεί ο χαρακτήρας της Αθήνας ως πόλης ευρύτερα μεσογειακής, και από κάποιες απόψεις αρκετά κοσμοπολίτικης – χαρακτήρας στον οποίο βέβαια συνέβαλαν και οι ομογενείς και οι φοιτητές που εγκαθίσταντο στην πόλη. Φαίνεται ότι για τη διεθνική αυτή διάσταση της κοινωνίας της πόλης αδιαφόρησαν όχι μόνο οι ιστορικοί, αλλά και οι λογοτέχνες. Πριν βάλει στον μεσοπόλεμο ο Καραγάτσης στο επίκεντρο των πρώτων μυθιστορημάτων του τον εγκλιματισμό στα ελληνικά εδάφη αλλοδαπών, όπως ο Λιάπκιν ή ο Γιούγκερμαν, ελάχιστα είναι τα λογοτεχνικά έργα με ήρωες ευρωπαίους κάτοικους της Αθήνας που έχουμε υπόψη μας. Το κείμενο αυτό αποτελεί μια πρώτη προσέγγιση του ζητήματος της εγκατάστασης Eυρωπαίων στην Αθήνα του 19ου αιώνα -και του βαθμιαίου εξελληνισμού πολλών. Δεν θα θιγεί καθόλου το ζήτημα της προσωρινής ή μόνιμης εγκατάστασης αλλοδαπών από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τα βαλκανικά κράτη: θα εστιάσουμε στις κοινότητες Αθηναίων από τη δυτική και την κεντρική Ευρώπη.

Η Αθήνα ήδη από την Τουρκοκρατία φιλοξενούσε ορισμένους ευρωπαίους μόνιμους κατοίκους: αναφέρονται στα 1810 από τον Hobhouse 7-8 σπίτια «φράγκων», ιδίως Γάλλων. Τα αρχαία μνημεία της πόλης αποτελούσαν πόλο έλξης των ευρωπαίων περιηγητών, των οποίων ο αριθμός αυξανόταν διαρκώς από τα τέλη του 18ου αιώνα, τόσο που ο ντόπιος υπηρέτης του Hobhouse εκτιμούσε ότι «η Αθήνα σύντομα θα αποκτούσε και ταβέρνα» (Hobhouse 1813, τ.1, σ.302). Πολλές ταβέρνες μετά, στα τέλη του 19ου αιώνα, οι ευρωπαίοι επισκέπτες των αρχαιοτήτων συνιστούσαν πλέον ένα μικρό τουριστικό ρεύμα. Η εγκατάσταση ευρωπαίων αρχαιολόγων στην Αθήνα, πλάι σε ερασιτέχνες όπως ο Σλήμαν, συστηματοποιήθηκε με την ίδρυση της Γαλλικής αρχαιολογικής σχολής το 1846, και αργότερα της Γερμανικής το 1874, της Βρετανικής το 1885 κλπ.

Η μεγάλη τομή, ασφαλώς, ως προς την εγκατάσταση «ξένων» (Ελλήνων και αλλοδαπών) επήλθε όταν η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα του νεοελληνικού κράτους το 1834. Η Αυλή, τα υπουργεία και οι πρεσβείες λειτούργησαν ως μαγνήτης και στελεχώθηκαν κυρίως με αλλοδαπούς, παίζοντας κομβικό ρόλο για τη συγκρότηση των κοινοτήτων των Eυρωπαίων της Αθήνας. Στην πρωτεύουσα εγκαταστάθηκαν γραφειοκράτες και επιστήμονες, ιεραπόστολοι και τυχοδιώκτες, επιχειρηματίες και διπλωμάτες, καθώς και κάποιοι από τους Φιλέλληνες που είχαν έρθει να πολεμήσουν στην επανάσταση του 1821 και στη συνέχεια αποφάσισαν να παραμείνουν στην απελευθερωμένη χώρα. Γύρω από την Αυλή του βασιλιά (Βαυαρού το 1833-62, Δανού το 1864-1973) και τους ξένους διπλωμάτες δημιουργήθηκε μια κοσμοπολίτικη μικρο-κοινωνία αποτελούμενη σε μεγάλο βαθμό από «Φράγκους», Έλληνες με δυτικούς τρόπους και κουλτούρα (Φαναριώτες και ομογενείς) και μέλη της τοπικής ελίτ. Αναμνήσεις, ημερολόγια και αλληλογραφία κυριών της Αυλής όπως η Lyt ή η Plȕskow δίνουν μια ζωηρή εικόνα των συναναστροφών στους κοσμικούς αυτούς κύκλους της Αθήνας, και του βαθμού στον οποίο η κοινωνική ζωή των νεοφερμένων βασιζόταν στους συμπατριώτες τους ή άλλους αλλοδαπούς.

Η πιο μαζική εισροή πληθυσμού από τη δυτική Ευρώπη ήταν, ασφαλώς, οι χιλιάδες Βαυαροί και λοιποί Γερμανοί που ήρθαν στην Ελλάδα με τον Όθωνα από το 1833 κ.ε. Ζητούμενο ήταν η στελέχωση του νέου κράτους με μορφωμένο και έμπειρο προσωπικό, καθώς και η δημιουργία ενός τακτικού στρατού στον οποίο οι κυβερνώντες θα μπορούσαν να έχουν απόλυτη εμπιστοσύνη. Επιπλέον, από τους 5.000 Βαυαρούς στρατιώτες που ήρθαν στη χώρα το 1834-38 πάνω από χίλιοι ήταν τεχνίτες με εξειδικευμένες γνώσεις στην οδοποιία, τις κατασκευές, την κηπευτική κλπ. Ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού αυτού συγκεντρώθηκε στην Αθήνα, δουλεύοντας στην κεντρική διοίκηση αλλά και ιδρύοντας τυπογραφεία, βιβλιοπωλεία, πανδοχεία, εστιατόρια και φαρμακεία. Μετά το τέλος της «Βαυαροκρατίας» το 1843 οι Γερμανοί αξιωματούχοι, στρατιώτες και υπάλληλοι αποχώρησαν μαζικά από την Ελλάδα. Αρκετοί ωστόσο έμειναν πίσω, έχοντας παντρευτεί με Ελληνίδες ή έχοντας αποκατασταθεί επαγγελματικά στην Αθήνα ως τεχνίτες, έμποροι και επιστήμονες: το 1862 υπολογίζονταν σε 400 άτομα.

Ανάμεσά τους, όσοι είχαν εγκατασταθεί μόνιμα στο Παλιό Ηράκλειο, χωριό δύο ώρες βόρεια της Αθήνας που ενώθηκε μαζί της μόνο τον μεσοπόλεμο. Το 1837 ο Όθωνας ίδρυσε εκεί τη «στρατιωτική αποικία Αράκλι», παραχωρώντας εθνική γη σε εξήντα απόμαχους Βαυαρούς στρατιώτες, οι οποίοι αναλάμβαναν και κάποιου είδους αστυνομικά καθήκοντα στην ύπαιθρο. Στην πορεία κάποιοι έφυγαν, ενώ εγκαταστάθηκαν και κάποιοι πιο «γνήσιοι» αγρότες από τη Γερμανία· ο πληθυσμός του Ηρακλείου πάντως δεν ξεπερνούσε τα 140 άτομα το 1912.

Ο Belle που το επισκέφτηκε γύρω στα 1870 εκτίμησε ότι «η αγροτική αποικία του Ηρακλείου δεν ευδοκίμησε» και «τα περισσότερα σπίτια εγκαταλείφθηκαν» (Belle 1994: 78-79). Είχε μεσολαβήσει η επανάσταση του 1862 κατά του Όθωνα, οπότε το Ηράκλειο λεηλατήθηκε και κόπηκαν τα δέντρα και τα αμπέλια του· σύμφωνα με τις αναμνήσεις ηλικιωμένης Βαυαρής το 1912, ένοπλοι «ήρθαν να μας πάρουν ό,τι βρουν». Παρόμοια επίθεση δεν αναφέρεται το 1843, ωστόσο κάηκε τότε η βιοτεχνία ψαρόκολλας που είχαν φτιάξει στους Αμπελόκηπους δύο Βαυαροί. Άλλωστε υπήρχαν προστριβές με τα γειτονικά χωριά: το Μενίδι, τις Κουκουβάουνες και ιδίως την Κηφισιά για τα νερά του Κεφαλαρίου.

Παρ’ όλ’ αυτά, το Παλιό Ηράκλειο επιβίωσε για χρόνια ως τόπος με ιδιαίτερο βαυαρικό χαρακτήρα, όσο κι αν αυτός νοθεύτηκε αφενός με επιγαμίες και εγκατάσταση καθολικών από την Ιταλία και από τις Κυκλάδες, αφετέρου με μια συνολικότερη αφομοίωση από το ελληνικό περιβάλλον. Στους επισκέπτες έκανε πάντα εντύπωση ο γοτθικός ναός του Αγίου Λουκά (1842-45), και το 1912 οι κάτοικοι του χωριού περιγράφονται από την εφημερίδα Πατρίς ως κατά βάση «ξανθοί, κατακόκκινοι και αιματώδεις, με γαλανά μάτια» και «περίεργα γερμανικά ονόματα», που χορεύουν βαλς και καντρίλιες πολύ καλύτερα από τον συρτό και διατηρούν τους δρόμους του χωριού «ξενικώτατους: είναι υπέρ το δέον καθαροί». Ωστόσο στο γλέντι τους έπιναν τραγουδώντας σε μεγάλα ποτήρια όχι μπίρα αλλά ρετσίνα, και γερμανικά μιλούσαν πια μόνο 2-3 γριές. Ήδη το 1887 ο Engle που επισκέφτηκε το Ηράκλειο διαπίστωσε ότι οι έφηβοι, όπως ο Γιώργης Κεγκελμάγερ, δεν ήξεραν γερμανικά. Πάντως ορθόδοξο νεκροταφείο στο χωριό δημιουργήθηκε μόλις το 1936: το Ηράκλειο παρέμεινε κέντρο των καθολικών της Αττικής, με το μοναδικό νεκροταφείο τους και με εγκαταστάσεις καθολικών μοναστηριών [1] .

Αναφερθήκαμε αρκετά στο Ηράκλειο Αττικής για να επισημάνουμε ότι οι κοινότητες των Eυρωπαίων της Αθήνας αποτελούνταν όχι μόνο από αστούς αλλά και από χειρώνακτες. Άλλοι αγρότες δεν πρέπει να υπήρχαν, βέβαια, αλλά οι μαρτυρίες είναι αρκετές για εργάτες και τεχνίτες, ιδίως από τη γειτονική Ιταλία και τη Μάλτα (Παρσάνογλου 2007, Ποταμιάνος 2011β). Ο About στα 1850 αναφέρει την ύπαρξη 1.500 Μαλτέζων βαστάζων, σκαφτιάδων και μεροκαματιάρηδων σε Αθήνα και Πειραιά (Αμπού χ.χ., σ.70).

Σ’ εκείνα τα χρόνια τοποθετείται και η έλευση αυτοεξόριστων επαναστατών από τις ηττημένες επαναστάσεις του 1848 στην Ευρώπη. Πολλοί ήταν τεχνίτες και βρήκαν συναφή απασχόληση· παραδειγματική η περίπτωση των Ιταλών μεταξουργών. Φαίνεται ότι η πλειοψηφία των Ιταλών δημοκρατικών και σοσιαλιστών εγκαταστάθηκε στην Πάτρα και την Κέρκυρα, όπου η παρουσία των ομοεθνών τους ήταν και παρέμεινε έντονη· αρκετοί όμως προτίμησαν την Αθήνα -όπου έζησαν για κάποια χρόνια και ορισμένοι άλλοι πολιτικοί πρόσφυγες της εποχής, Πολωνοί, Γάλλοι και Ιταλοί. Ανάμεσά τους ο Gustave Flourens, ένας από τους ηγέτες της Παρισινής Κομμούνας του 1871, και ο Amilcare Cipriani, αναρχικός που στην επανάσταση κατά του Όθωνα το 1862 σήκωσε οδοφράγματα και την κόκκινη σημαία στην περιοχή της Καπνικαρέας · και οι δύο συμμετείχαν στη συγκρότηση σωμάτων Γαριβαλδινών εθελοντών που πολέμησαν στην Κρητική επανάσταση του 1866-69 (Δημητρίου 1985, Χατζηιωάννου 1985 και 1991, Chatzijoannou 1986, Καλλιβρετάκης 1998).

Ο Παπαδιαμάντης στο διήγημά του «Ο αντίκτυπος του νου» παρουσιάζει σε συνοικιακή ταβέρνα να συχνάζει μια παρέα Ιταλών, με επαγγέλματα όπως σοβατζής, σφραγιδοποιός, αμαξοποιός και πλανόδιος μουσικός· η αθεΐα τους παραπέμπει ευθέως στους επαναστάτες που είχαν βρει καταφύγιο στην Ελλάδα. Σ’ ένα άλλο διήγημα του Παπαδιαμάντη («Το νάμι της») ο σύντροφος μιας σιδερώτριας σε λαϊκή γειτονιά ήταν Ιταλός και έλειπε στο Λαύριο ή στον Ισθμό: η αναφορά εδώ γίνεται στο επόμενο μεγάλο κύμα έλευσης ξένων εργατών στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου αιώνα, σε μεγάλα έργα όπως η διάνοιξη της διώρυγας στον Ισθμό της Κορίνθου, στην κατασκευή των σιδηροδρόμων καθώς και στα ανά την χώρα μεταλλεία (Αγριαντώνη 1986, Παπαστεφανάκη 2017)· κάποιοι απ’ αυτούς θα πέρασαν ή θα κατέληξαν στην Αθήνα.

Η ύπαρξη φτωχών στις δυτικοευρωπαϊκές κοινότητες της Αθήνας μαρτυρείται έμμεσα και από τον χαρακτήρα των σωματείων που ιδρύουν. Στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως δημοσιεύονται μόνο τα διατάγματα έγκρισης των καταστατικών των σωματείων και όχι τα καταστατικά, είναι όμως σαφές από τα ονόματά τους ότι η Γαλλική εταιρεία αγαθοεργίας και αλληλοβοηθειών εν Ελλάδι (1892), ο Γερμανικός σύλλογος Φιλαδέλφεια (1898 -γνωρίζουμε όμως ότι ο σύλλογος υφίσταται και οργανώνει ετήσιους χορούς τουλάχιστον από τη δεκαετία του 1870), ο Αυστροουγγρικός ευεργετικός σύλλογος εν Αθήναις (1907) και η Ιταλική εταιρεία αλληλοβοηθείας εν Αττική (1910) ως κύριο στόχο έχουν την πρόνοια για τους συμπατριώτες τους που αρρωσταίνουν ή δυστυχούν· στόχος που απαντά αποκλειστικά στα εργατικά και μικροαστικά σωματεία μιας εποχής χωρίς κοινωνική ασφάλιση.

Στους Δυτικοευρωπαίους της Αθήνας που ανήκαν στις κατώτερες τάξεις θα πρέπει να κατατάξουμε, με βάση τα δεδομένα της εποχής, και τους περισσότερους καλλιτέχνες που πέρναγαν απ’ αυτήν και έμεναν για κάποιο διάστημα: ασφαλώς τους Ιταλούς που έπαιζαν κουκλοθέατρο και συνέβαλαν στη μεταφύτευση του Φασουλή στην Ελλάδα, αλλά και τις Γερμανίδες και Ιταλίδες τραγουδίστριες και χορεύτριες και τους μουσικούς των «καφέ σαντάν». Στο Ληξιαρχείο της Αθήνας έχει καταγραφεί ο γάμος το 1903 ενός τριανταπεντάχρονου Ιταλού «θαυματοποιού».

Παράλληλα με τους εργάτες από τις γειτονικές χώρες, τους διεθνείς επαναστάτες και τις αρτίστες, η «μετανάστευση της ελίτ» συνέχιζε να πυκνώνει τις τάξεις των Ευρωπαίων της Αθήνας και στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Στην πρωτεύουσα εγκαταστάθηκαν αρχιτέκτονες όπως ο Ziller αλλά και λιγότερο διάσημοι συνάδελφοί του· μηχανικοί που στελέχωσαν τα εργοστάσια, μεταλλεία και ατμόπλοια της Ελλάδας· γιατροί, φαρμακοποιοί και χημικοί· καθηγητές στο Πανεπιστήμιο και στο Πολυτεχνείο· γεωπόνοι όπως ο Heldreich, διευθυντής του Βοτανικού κήπου του Πανεπιστημίου. Κάποιοι απ’ αυτούς ανέπτυξαν και σημαντικές επιχειρηματικές δραστηριότητες, όπως ο μεταλλειολόγος Grohmann. Ο πιο γνωστός, βέβαια, ξένος επιχειρηματίας που δραστηριοποιήθηκε στις μεταλλευτικές εργασίες ήταν ο Serpieri, ο οποίος αναβίωσε τα μεταλλεία του Λαυρίου.

Υπάρχει, τέλος, και μια ενδιάμεση κοινωνική κατηγορία, οι μαγαζάτορες και βιοτέχνες, συχνά επιτυχημένοι και εύποροι επαγγελματίες, που έφεραν στην ελληνική πρωτεύουσα καινοτομίες επιχειρηματικές και τεχνολογικές που αναπτύχθηκαν στις ευρωπαϊκές χώρες. Αυτό είχε συμβεί κατεξοχήν στη δεκαετία του 1830: το πρώτο σύγχρονο ξενοδοχείο της πόλης ιδρύθηκε από έναν Ιταλό και μια Αυστριακή, ενώ Ιταλός ήταν κι ο ιδρυτής του καφενείου «Ωραία Ελλάς», επίκεντρου της αθηναϊκής ζωής μέχρι και τη δεκαετία του 1870. Δυτικοευρωπαίοι ήταν οι φραγκοράπτες και οι έμποροι υφασμάτων που ίδρυσαν μαγαζιά στη νέα πόλη, έξω από την περιοχή της παλιάς αγοράς (Ποταμιάνος 2011α). Τη δεκαετία του 1860 η έλευση Γάλλων κομμωτών στους οποίους μαθήτευσαν πολλοί Έλληνες συνέβαλε στην εκλέπτυνση της τέχνης του μπαρμπέρη και στη δημιουργία κομμωτηρίων (Ακρόπολις 25 Ιανουαρίου 1912). Στις αρχές του εικοστού αιώνα οι «νεωτερισμοί» στην ένδυση συνδέονταν συχνά με τη δυτικοευρωπαϊκή καταγωγή αυτού που τους εισήγαγε: στους εμπορικούς οδηγούς του Μακρίδη το 1899 και του Ιγγλέση το 1905 τα περισσότερα ξενικά ονόματα τα συναντά κανείς στα πιλοπωλεία και στις μοδίστρες. Ένα συνηθισμένο μοντέλο ήταν οι ευρωπαϊκής καταγωγής καταστηματάρχες να απευθύνονται σε καταναλωτές της ελίτ, με γούστο και καταναλωτικά πρότυπα διαμορφωμένα από την επαφή τους με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες· συχνά τέτοιοι καταστηματάρχες διαφήμιζαν ότι ήταν «προμηθευτές της βασιλικής αυλής», όπως το «γερμανικό αρτοποιείο» του Schick στη Σταδίου.

Η εικόνα που περιγράψαμε ως τώρα επιβεβαιώνεται σε μεγάλο βαθμό από ένα μικρό δείγμα 21 γάμων που καταγράφηκαν στα βιβλία γάμων του Ληξιαρχείου της Αθήνας το 1885-1888, στους οποίους ο γαμπρός ή η νύφη προέρχονταν από άλλες ευρωπαϊκές χώρες πλην των Βαλκανίων (Πίνακας 1). Κυριαρχούν οι Ιταλοί: σε κάποιο βαθμό αυτό θα οφείλεται και στη συγκυρία εκείνων των χρόνων (εργασία στα μεγάλα έργα), καθώς στα βιβλία γάμων των ετών 1902-1903 και 1911-1912 η εθνική ποικιλία είναι μεγαλύτερη και υπερισχύουν ελαφρά οι Γάλλοι (Γάλλοι καταγράφονται ιδίως και στον οδηγό του Ιγγλέση το 1910: Μπουρνόβα 2016, σ.88). Αξιοσημείωτο είναι ότι οι Ιταλοί προτιμούν να παντρεύονται με συμπατριώτισσές τους, ενώ οι υπόλοιποι ξένοι που παντρεύονται στην Αθήνα παντρεύτηκαν Ελληνίδες -και μάλιστα Αθηναίες ή από κοντινές περιοχές. Οι επιλογές αυτές μπορεί να υπαγορεύονται από υπολογισμούς για το μόνιμο ή μη της εγκατάστασής τους στη χώρα, ή να καθορίζονται από την ύπαρξη ή μη γυναικών ομοεθνών στην Ελλάδα· ίσως εδώ ρόλο παίζει για τους Ιταλούς και η εγγύτητα που καθιστά εύκολη την αναζήτηση νύφης στην πατρίδα. Όσο για τα επαγγέλματα των αντρών (δυστυχώς για τις γυναίκες δεν αναγράφεται επάγγελμα), επικρατέστερα είναι αυτά του μηχανικού και του ιδιωτικού υπάλληλου (πιθανότατα στο εμπόριο). Υπάρχουν ακόμα επιστήμονες, έμποροι και βιοτέχνες. Στο δείγμα μας υποεκπροσωπούνται οι εργάτες, διαπιστώσαμε όμως ότι αυτό συμβαίνει γενικότερα με τις δηλώσεις των γάμων στο Ληξιαρχείο.

Πίνακας 1: Δηλωθέντες γάμοι στο Ληξιαρχείο Αθηνών 1885-1888

Ασκληπιείο Πάρκο Αθηνών: Ιστορικό και Στόχοι

Τα Σύγχρονα Ασκληπιακά Πάρκα (ΣΑΠ) αποσκοπούν στη διαμόρφωση καταλλήλου περιβάλλοντος, όπου υγεία και πολιτισμός θεραπεύονται (κατά την αρχαία έννοια της λέξεως) παράλληλα και αρμονικά, κατά το πρότυπο των Ασκληπιείων της αρχαιότητας. Ένα ΣΑΠ πρέπει να διαμορφώνει τις κατάλληλες συνθήκες για την κάλυψη των αναγκών σωματικής υγείας και πνευματικής καλλιέργειας, ώστε η υγεία να εντάσσεται στο πλαίσιο του πολιτισμού.

Η ιδέα της δημιουργίας του Ασκληπιείου Πάρκου Αθηνών (ΑΠΑ) ξεκίνησε από τον Αναπληρωτή Καθηγητή της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Δημήτριο Σωτηρίου και τον Καθηγητή Πλαστικής του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, γλύπτη Θόδωρο Παπαδημητρίου.

Προκειμένου να προωθηθεί η αρχική ιδέα και να διαμορφωθεί θετικό κλίμα για την υλοποίηση του Προγράμματος Συγχρόνων Ασκληπιακών Πάρκων, ιδρύθηκε σωματείο με την επωνυμία “Φίλοι Ασκληπιείου Πάρκου Αθηνών”. Το σωματείο αναγνωρίστηκε με απόφαση (αρ. 16990 / 1994) του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Αθηνών.

Η περιοχή που προτείνεται να λάβει τη μορφή ενός Σύγχρονου Ασκληπιακού Πάρκου, του «Ασκληπιείου Πάρκου Αθηνών» βρίσκεται μεταξύ των δήμων Αθηναίων, Ζωγράφου και Χολαργού-Παπάγου και περικλείεται από τους δρόμους Μεσογείων, Κύπρου, Πίνδου, Κοκκινοπούλου, Θηβών, Μικράς Ασίας, Αγίου Θωμά, Τετραπόλεως και Λειβαδιάς και είναι γνωστή και ως Μητροπολιτικό Πάρκο Γουδή (με μικρές αποκλείσεις).

Η εν λόγω περιοχή έχει έκταση 2.200 αστραμμάτων περίπου, μέγιστο μήκος 2.500 μέτρα και πλάτος 1500 μέτρα περίπου. Προστατεύεται από το Προεδρικό Διάταγμα του 1978 ως Β’ Ζώνη Υμηττού και έχει την ιδιομορφία ότι εντός της λειτουργούν τα μεγάλα Νοσοκομεία – Λαϊκό, Αγία Σοφία, Αγλαΐα Κυριακού, Ογκολογικό Νοσοκομείο Μαριάννα Βαρδινογιάννη, 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο, 251 Νοσοκομείο Αεροπορίας, Σωτηρία και Γεώργιος Γεννηματάς.

Υπάρχουν και άλλες χρήσεις δημοσίου και κοινωφελούς χαρακτήρα, αλλά κατά το πλείστον η περιοχή είναι ελεύθερη. Ο χώρος παραμένει σε μεγάλο βαθμό αδιαμόρφωτος, κατακερματισμένος, δυσπρόσιτος έως απρόσιτος στους πολίτες, ευάλωτος σε παρεμβάσεις και συνεχώς περιοριζόμενος εξ αιτίας της έλλειψης πολεοδομικού και κτηριολογικού προγραμματισμού. Μεγάλες εκτάσεις του εγκαταλείπονται στην «αυθαίρετη» κάλυψη και χρήση, χωρίς προοπτική, χωρίς κατάλληλες υποδομές, χωρίς αισθητική και χωρίς προβλέψεις διασύνδεσης με χώρους όπου αναπτύσσονται δραστηριότητες υγείας και πολιτισμού.

Χάρτης 1: Η χωροθέτηση του Μητροπολιτικού Πάρκου στο Γουδή

Το ΑΠΑ στα αρχικά του στάδια πρέπει να εκληφθεί ως ένα μεγάλο και φιλόδοξο ερευνητικό πρόγραμμα, με ευρεία κοινωνική συμμετοχή και εφαρμογές ορισμένου χρόνου, ώστε να δίνεται η δυνατότητα εναλλαγής δραστηριοτήτων και αντικατάστασης από νέες εφαρμογές ανάλογα με τις εξελίξεις και τις καινοτομίες στους σχετικούς τομείς. Στο πνεύμα αυτό, οι όποιες εγκαταστάσεις κατασκευάζονται θα πρέπει κατά κανόνα να μην είναι μόνιμες, με εξαίρεση τις υποδομές για την ομαλή λειτουργία και ασφάλεια. Παράλληλα, η όλη λειτουργία ενός σύγχρονου ΑΠΑ στηρίζεται σε προηγμένα τηλεματικά δίκυα και άλλες εφαρμογές υψηλής τεχνολογίας.

Έμφαση δίνεται, επίσης, στο σχεδιασμό υποδομών έκτακτης ανάγκης για περιπτώσεις μεγάλων καταστροφών, όπως σεισμοί και πυρκαγιές, για τους κατοίκους γύρω από το πάρκο και τους ασθενείς στα οκτώ μεγάλα νοσοκομεία του Πάρκου.

Χάρτης 2: Η περιοχή του προτεινόμενου «Ασκληπιείου Πάρκου Αθηνών»

Άξονες ανάπτυξης του «Ασκληπιείου Πάρκου Αθηνών»

Το Πρόγραμμα Ασκληπιακών Πάρκων στόχευε στη δημιουργία προτύπων χώρων πολλαπλών χρήσεων, που θα κάλυπταν άμεσες ανάγκες, αλλά και θα αποτελούσαν καινοτόμο προσέγγιση ταυτόχρονης λειτουργίας μονάδων φροντίδας υγείας και πρόνοιας, με παράλληλες δραστηριότητες πολιτισμού (περιλαμβανομένης και της άθλησης), περιβάλλοντος και κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Σε πλήρη συνέργεια με τα προγράμματα Υγιών Πόλεων και άλλες σχετικές διεθνείς πρωτοβουλίες, των οποίων είχε προηγηθεί.

Υγεία

10% των πολιτών ανά πάσα στιγμή έχουν ανάγκη ιατρικών υπηρεσιών και βρίσκονται στα χέρια ιατρών και άλλων ειδικών που παρέχουν πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια ιατρική φροντίδα. Άλλο ένα 10% έχουν χρόνια προβλήματα υγείας, αλλά είναι σε θέση να έχουν σχεδόν φυσιολογική ζωή εργαζόμενοι και μετέχοντες σε όλες τις δραστηριότητές της ζωής. Το υπόλοιπο 80% έχει καλή κατάσταση υγείας χωρίς ανάγκη ιατρικών υπηρεσιών. Είναι όμως υποχρεωμένοι να φροντίζουν τη υγεία τους, να διάγουν υγιεινή ζωή και να είναι επαρκώς πληροφορημένοι για τις λειτουργίες του σώματος τους και τις υπηρεσίες στις οποίες μπορούν να καταφύγουν όταν παραστεί ανάγκη.

Συνεπώς 90% των πολιτών ανά πάσα στιγμή έχουν ανάγκη υπηρεσιών φροντίδας υγείας. Η προσέγγιση αυτή είναι εντελώς διαφορετική από τη σημερινή πραγματικότητα, όπου σχεδόν αποκλειστική προσοχή δίδεται στην ιατρική και όχι την υγεία συνολικά, παρά τις σχετικές διακηρύξεις. Με βάση τον ορισμό του Παγκοσμίου Οργανισμού Υγείας «υγεία είναι η πλήρης σωματική, ψυχική και κοινωνική ευεξία του ατόμου και όχι η απουσία ασθένειας».

Πολιτισμός

Μείζον θέμα στο τομέα του πολιτισμού είναι η ίδια συμμετοχή των πολιτών και η προβολή νέων και καινοτόμων ιδεών. Η σχέση των πολιτιστικών εκδηλώσεων με τις δραστηριότητες υγείας είναι μάλλον ασθενής και παραμελημένη. Πολιτισμός και υγεία αντιμετωπίζονται συνήθως αυτόνομα και αποσπασματικά, αν όχι ανταγωνιστικά.

Τα Ασκληπιακά Πάρκα, με περιβάλλοντα χώρο υψηλών προδιαγραφών, μπορούν να προσφέρουν ιδιαίτερα καλές συνθήκες άθλησης, είτε αυτές γίνονται στο πλαίσιο της απαραίτητης άσκησης για τη διατήρηση καλής υγείας, είτε στο πλαίσιο άθλησης προς αποκατάσταση της υγείας κατόπιν ιατρικής συμβουλής, ιδιαίτερα μετά από θεραπεία.

Η άθληση μέσα στις πόλεις αντιμετωπίζει σημαντικά προβλήματα. Δεν είναι καθόλου σπάνιο το φαινόμενο της άθλησης μέσα στους δρόμους και τις δραστηριότητες των πόλεων. Μια κατάσταση που εγκυμονεί κινδύνους για την ασφάλεια των αθλουμένων, ενώ παράλληλα αποτελεί απολύτως μη ενδεδειγμένη δραστηριότητα λόγω της υψηλής συγκεντρώσεως αερίων ρύπων.

Ταυτόχρονα, το γεγονός ότι υγεία και πολιτισμός δεν αντιμετωπίζονται σε ενιαίο πλαίσιο, δυσκολεύει την επεξεργασία, προβολή και πραγματοποίηση σύνθετων προτάσεων που ξεφεύγουν από τα κυρίαρχα πρότυπα πολιτισμού, όπως η πρόταση για το Ασκληπιείο Πάρκο Αθηνών.

Θέατρο, μουσική, χορός, λόγος, εκπαίδευση, κινηματογράφος, εκθέσεις τέχνης, αθλητισμός είναι δραστηριότητες που μπορούν να πραγματοποιούνται υπό προϋποθέσεις σε ένα Ασκληπιακό Πάρκο. Επίσης, οι ίδιες οι αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις και οι διαμορφώσεις του τοπίου, σε συνδυασμό με εικαστικές παρεμβάσεις αποτελούν στοιχεία πολιτισμού στο χώρο.

Περιβάλλον και κοινωνική αλληλεπίδραση

Το υγιεινό περιβάλλον εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Εξαρτάται επίσης από τις πρόνοιες που λαμβάνονται για την αποτροπή δυσμενών ή αρνητικών αποτελεσμάτων.

Η δημιουργία ανοικτών δημόσιων χώρων και ιδιαίτερα χώρων πρασίνου, στις σύγχρονες πόλεις δεν είναι πλέον μόνο ανάγκη και αίτημα αισθητικού χαρακτήρα.

Κεντρικό στοιχείο ενός Συγχρόνου Ασκληπιείου αποτελεί η συνύπαρξη υπηρεσιών Υγείας και πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Πρόκειται στην ουσία για αποκατάσταση της θεμελιώδους πολιτιστικής διάστασης που έχει η ίδια η έννοια της φροντίδας υγείας.

Παράλληλα, τα Σύγχρονα Ασκληπιακά Πάρκα σχεδιάζονται με τρόπο που να καλύπτουν και τις ανάγκες των πολιτών για αλληλεπίδραση με άλλους πολίτες, σε περιβαλλοντικά ευχάριστους χώρους όπου μπορούν να αναπτύξουν όποιες άλλες ικανότητες, δεξιότητες και δραστηριότητες επιθυμούν.

Η Αθήνα, στον αιώνα που πέρασε από τα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας μέχρι την έλευση των προσφύγων και τον μεσοπόλεμο, άλλαξε ριζικά. Μια μεσαία πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με κοντά στις 10.000 κατοίκους, έγινε η πρωτεύουσα ενός νέου έθνους κράτους και μεγάλωσε μαζί του, φτάνοντας τις 300.000 πληθυσμού, αποκτώντας πολλαπλάσια έκταση και πλήθος νέων γειτονιών. Η νέα πρωτεύουσα αναβαθμίστηκε συμβολικά, προικίστηκε με σημαντικά νεοκλασικά κτήρια, έγινε έδρα του πρώτου πανεπιστήμιου στην ανατολική Μεσόγειο και πνευματικό κέντρο του ευρύτερου ελληνισμού. Εκτός από διοικητικό, γρήγορα έγινε και εμπορικό κέντρο, με τα μαγαζιά της να τροφοδοτούν την επαρχία με καταναλωτικά αγαθά. Τέλος, η Αθήνα μετά το 1870 μπήκε κι αυτή στην εποχή της βιομηχανίας μέχρι ενός σημείου -αλλά οι παραγωγικές δραστηριότητες στην πόλη συνέχισαν να είναι κατά κύριο λόγο υπόθεση μικρών βιοτεχνικών μονάδων (Αγριαντώνη 1995: 163).

Το μοντέλο χωροθέτησης των εμπορικών και παραγωγικών δραστηριοτήτων άλλαξε κι αυτό. Η έξοδός τους από το παζάρι και η διάχυση των καταστημάτων στην πόλη συνοδεύτηκε από νέες μορφές συγκέντρωσης, διαφορετικές ανά κατηγορία επαγγελμάτων. Θα εξετάσουμε ξεχωριστά τις εξελίξεις στη βιοτεχνία, το λιανικό εμπόριο τροφίμων και το λιανικό εμπόριο ειδών όχι καθημερινής χρήσης, ενώ θα παραθέσουμε τα ευρήματά μας από την ποσοτική επεξεργασία δεδομένων για δύο επαγγέλματα, τους ξυλουργούς/επιπλοποιούς και τους κουρείς. Πριν προχωρήσουμε, δύο διευκρινίσεις. Πρώτον, η ανάλυσή μας θα περιοριστεί στις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις. Έχουμε, πάντως, μια γενική εικόνα για τις μεγάλες στις αρχές του εικοστού αιώνα: όσον αφορά το λιανικό εμπόριο, πολυκαταστήματα και σούπερ μάρκετ δεν υπήρχαν ακόμα· τα μεγάλα μαγαζιά της εποχής ήταν έντονα συγκεντρωμένα στο κέντρο της πόλης, όπως και οι τράπεζες· φαίνεται ότι το ίδιο ίσχυε για το χονδρεμπόριο, ενώ οι βιομηχανίες, από το πιλοποιείο του Πουλόπουλου στα Πετράλωνα μέχρι το εργοστάσιο φανελών του Πυρρή στους Αμπελόκηπους, γενικά βρίσκονταν στις παρυφές της πόλης, περιοχές εργατικής κατοικίας όπου η γη ήταν πιο φτηνή και οι οχλούσες χρήσεις οχλούσαν λιγότερο. Δεύτερον, αγαθά και υπηρεσίες προσφέρονταν όχι μόνο από καταστήματα αλλά και από πλανόδιους, οι οποίοι απέσπασαν κι αυτοί ένα μερίδιο από την αύξηση της κατανάλωσης που σήμαινε η αύξηση του πληθυσμού. Οι “στάσιμοι”, που πλήθυναν πολύ μετά την έλευση των προσφύγων, έστηναν τον πάγκο τους στον δρόμο, στο ίδιο πάντως μέρος, συνήθως στο κέντρο της πόλης. Οι καθαυτό “πλανόδιοι” εξυπηρετούσαν ιδίως τις πιο απομακρυσμένες λαϊκές γειτονιές, όπου το δίκτυο των καταστημάτων ήταν λιγότερο πυκνό.

Σημείο αφετηρίας μας, το παζάρι. Στην προνεωτερική πόλη, τόσο στην οθωμανική Ανατολή όσο και στη δυτική Ευρώπη, τα εργαστήρια και τα μαγαζιά γενικά ήταν συγκεντρωμένα στον ίδιο χώρο και διαχωρισμένα από τις ζώνες κατοικίας (εννοείται ότι ο κανόνας γνώριζε αρκετές αποκλίσεις και εξαιρέσεις – Faroqhi 1994: 586-587). Η συγκέντρωση αυτή αποσκοπούσε ιδίως στον καλύτερο έλεγχο των τιμών, της ποιότητας των προϊόντων και της εφαρμογής των διαφόρων άλλων ρυθμίσεων από τις αρχές της πόλης αλλά και από τις συντεχνίες. Σύμφωνα με τον McGowan (1994: 696), από τον 18^ο αι. κ.ε. οι μάστορες επεδίωκαν τη συγκέντρωση στον χώρο, σε μια στρατηγική διατήρησης των μονοπωλιακών τους δικαιωμάτων που απειλούνταν καθώς το συντεχνιακό σύστημα διαβρωνόταν. Η τάση αυτή συγκέντρωσης κάθε επαγγέλματος σε ιδιαίτερο χώρο χαλάρωσε με την παρακμή των συντεχνιών –κι απ’ ό,τι φαίνεται όχι μόνο εκεί όπου το θεσμικό καθεστώς άλλαξε ριζικά, όπως στην Ελλάδα, αλλά και στην Οθωμανική αυτοκρατορία (για τη Θεσσαλονίκη βλ. Χεκίμογλου 1998). Στην Αθήνα η διασπορά των εμπορικών δραστηριοτήτων στον ιστό της πόλης είχε ξεκινήσει ήδη από το τέλος της τουρκοκρατίας (Καρύδης 2000 : 143).

Ωστόσο, παράλληλα με την τάση διάχυσης στην πόλη, συγκεντρώσεις συνέχισαν να παράγονται: λόγω των οικονομικών χωροθετικών πιέσεων συγκέντρωσης σε πιάτσες, σε διάφορους κλάδους· λόγω αδρανειών και του βάρους των διευθετήσεων του παρελθόντος· αλλά και επειδή και στο νέο θεσμικό πλαίσιο του ελληνικού κράτους ορισμένα καταστήματα πώλησης τροφίμων συνέχισαν να υπόκεινται σε ελέγχους από τις αρχές, οι οποίες επιδίωξαν την αναπαραγωγή του μοντέλου του παζαριού γι’ αυτά. Η αστυνομία μπορούσε να επιβάλει στους μαγαζάτορες μια συγκεκριμένη τοποθεσία, ενώ οι δήμοι φρόντιζαν να κατασκευάζουν κλειστές αγορές και να νοικιάζουν τα μαγαζιά τους με συμφέρουσες τιμές σε καταστηματάρχες συγκεκριμένων επαγγελμάτων, επιτυγχάνοντας έτσι τη διατήρηση μιας πιάτσας που μπορούσε να επιτηρείται εύκολα όσον αφορά πχ την τήρηση κανόνων υγιεινής. Μεγάλες σκεπαστές αγορές χτίζονται τον 19ο αιώνα από τον Πύργο μέχρι την Ερμούπολη, ενώ το μοντέλο αυτό εμφανίζεται ακόμα και στον μεσοπόλεμο (στην Αθήνα με την Αγορά της Κυψέλης) [1].

Ας ξεκινήσουμε από τα “εμπορικά”, τα μαγαζιά που πουλούσαν υφάσματα, ρούχα, παπούτσια, γυαλικά κλπ. Την αρχή της εξόδου από το παζάρι φαίνεται ότι έκαναν κάποιοι ευρωπαίοι έμποροι και ακολούθησαν οι ντόπιοι, με πρωτοπόρους όσους είχαν καταστήματα που απευθύνονταν σε αστικό κοινό (Καιροφύλας 1999). Η σύνδεση των νέων καταναλωτικών προτύπων με τα μαγαζιά που άνοιγαν στη νέα πόλη, στην Ερμού, την Αιόλου και τα γύρω στενά (Χατζημιχαήλ 2011: 76) οδήγησε στη σταδιακή παρακμή των μαγαζιών της παλιάς αγοράς και της περιφέρειάς της: μέχρι τα 1880 τα “αμπατζήδικα” και τα τσαρουχάδικα είχαν παρακμάσει οριστικά. Κύματα ίδρυσης μαγαζιών στο σημερινό εμπορικό κέντρο σημειώθηκαν τις δεκαετίες του 1860 και του 1890 (Λώζος 1984), ενώ η ίδρυση πιο εξειδικευμένων “καταστημάτων πολυτελείας”, όπως μυροπωλεία και ανθοπωλεία, αύξανε τη λάμψη του νέου εμπορικού κέντρου· βιτρίνες και φώτα έδιναν στην Αθήνα όψη μεγαλούπολης (Ακρόπολις 11 Οκτωβρίου 1888).

Η εικόνα που σχηματίζει κανείς από τους εμπορικούς οδηγούς που εκδίδονται από το 1875 ως το 1925 συνίσταται αφενός στην ύπαρξη των περισσότερων ειδών καταστημάτων σε όλες τις γειτονιές, αφετέρου στις ισχυρές τάσεις συγκέντρωσης ομοειδών καταστημάτων σε περιοχές του κέντρου -το οποίο συνδεόταν κατεξοχήν με τα καταστήματα που δεν πουλούσαν είδη «καθημερινής χρήσης» και είχαν ανάγκη από μια δεξαμενή πελατών μεγαλύτερη από τη συνοικιακή (Ball 2001). Με μια πρόχειρη ματιά εμφανίζονται πιάτσες σε διάφορα σημεία του εμπορικού τριγώνου: π.χ. όλα τα μαγαζιά ανδρικών καπέλων που καταγράφηκαν στον οδηγό του 1875 βρίσκονταν στην Αιόλου και των γυναικείων στην Ερμού –καταμερισμός που άλλαξε όταν μπήκε και η Σταδίου στον χάρτη, με τα γυναικεία είδη το 1898 να παραμένουν στην Ερμού αλλά τα ανδρικά να μετακομίζουν στη Σταδίου, και την Αιόλου να είναι γεμάτη μαγαζιά αλλά κατώτερης κατηγορίας πλέον (Ακρόπολις 27 Οκτωβρίου 1898). Η συγκέντρωση των καταστημάτων που απευθύνονταν σ’ ένα λαϊκότερο κοινό στη δυτική πλευρά του εμπορικού κέντρου, ως προέκταση της παλιάς αγοράς, επαληθεύεται και από τον οδηγό του 1899, όπου π.χ. όλα σχεδόν τα μαγαζιά με «έτοιμα ενδύματα» που καταγράφηκαν βρίσκονταν στην Αθηνάς και την πλατεία Δημοπρατηρίου.

Μια δεύτερη κατηγορία είναι τα μαγαζιά τροφίμων. Τα αρτοποιεία και τα παντοπωλεία από νωρίς διεσπάρησαν σε κάθε γωνιά της Αθήνας, όμως στα κρεοπωλεία, τα ιχθυοπωλεία και τα μανάβικα η εξέλιξη ήταν διαφορετική, καθώς για τη χωροθέτηση της αγοράς νωπών τροφίμων υπήρξε δημόσια μέριμνα. Ως το 1884 παρέμεναν συγκεντρωμένα σε υψηλό βαθμό στην Παλιά Αγορά, της οποίας τα ξύλινα παραπήγματα νοίκιαζε ο δήμος στους εμπόρους, καθώς και σε πρόχειρες συνοικιακές αγορές στου Ψυρρή και στη Νεάπολη [2]. Ειδικά όσον αφορά τα κρεοπωλεία και τα ιχθυοπωλεία οι λόγοι υγιεινής ήταν επιτακτικότεροι και οι ρυθμίσεις πιο αυστηρές, με την αστυνομία να απαγορεύει τη λειτουργία τους έξω από συγκεκριμένα μέρη (π.χ. Μπουκλάκος 1874: 415-416). Σε κάθε περίπτωση, οι άδειες από τον δήμο για τη λειτουργία κρεοπωλείων και μανάβικων έξω από τις αγορές δίνονταν με μεγάλη φειδώ πριν τη δεκαετία του 1880 (Ποταμιάνος 2011: 100). Η πολιτική αυτή άλλαξε τόσο λόγω της διόγκωσης της πόλης και της ανάγκης εξυπηρέτησης των νέων γειτονιών όσο και λόγω των δυσκολιών που προκάλεσε η καταστροφή της Παλιάς Αγοράς από πυρκαγιά το 1884. Το μοντέλο της κεντρικής αγοράς αποδυναμώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα αλλά δεν εγκαταλείφθηκε. Η Βαρβάκειος αγορά, της οποίας η κατασκευή ολοκληρώθηκε το 1886 (Μπίρης 1999: 169), συνέχισε να συγκεντρώνει το σύνολο των ιχθυοπωλείων και το 40% των κρεοπωλείων (Άστυ 14 Μαρτίου 1894). Τέλος, η διασπορά των μανάβικων στην πόλη συμβάδισε με τη δημιουργία κλειστής λαχαναγοράς το 1901 στην Πειραιώς, σε χώρο που εξυπηρετούσε τη μεταφορά των οπωροκηπευτικών της Κολοκυνθούς και του Ρέντη και τη χονδρική τους πώληση.

Χάρτης 1: Οι γειτονιές της Αθήνας 1875-1925

Η τελευταία διακριτή κατηγορία καταστημάτων είναι τα βιοτεχνικά. Τα εργαστήρια ήταν τα πρώτα καταστήματα που διαχύθηκαν στην πόλη, μολονότι στη δεκαετία του 1830 συνέχισαν να παρουσιάζουν υψηλές συγκεντρώσεις στην περιοχή δυτικά της Ερμού (Χατζημιχαήλ 2011: 75). Και επί τουρκοκρατίας πολλά εργαστήρια βρίσκονταν έξω από την Αγορά, επειδή χρειάζονταν χώρο ή νερό (Τραυλός 1993: 218-219). Φυσικά πολλές βιοτεχνίες συνέχισαν να χωροθετούνται (πλειοψηφικά αλλά όχι αποκλειστικά) στη βάση της λογικής της πιάτσας. Παραδειγματική εδώ είναι η μελέτη της Αγριαντώνη 1995 για το Μεταξουργείο και τη διαδικασία συγκέντρωσης σ’ αυτό “βαριών” δραστηριοτήτων (μεταλλουργεία, ξυλουργεία κλπ): ενίοτε η θέση της πιάτσας καθοριζόταν από παλιότερες λειτουργίες της πόλης που έχουν εγγραφεί στις δομές της, με χαρακτηριστικό το παράδειγμα των αμαξοποιείων στον παλιό συγκοινωνιακό κόμβο προς το τέλος της Ερμού.

Οι βιοτεχνίες βρίσκονταν διάχυτες τόσο σε περιοχές του κέντρου (ιδίως οι μη-οχλούσες δραστηριότητες κατασκευής ρούχων και παπουτσιών) όσο και στις λαϊκές γειτονιές. Το θεσμικό πλαίσιο δημόσιας ρύθμισης γενικά το επέτρεπε: το σχετικό διάταγμα του 1835 προέβλεπε ότι για την ίδρυση ορισμένων βιοτεχνιών με «βλαβεράν επιρροήν» απαιτούνταν η άδεια της αστυνομίας και η συγκατάθεση των γειτόνων, ενώ «τα λοιπά εργαστήρια, οσμήν δυσώδη ή βαρείαν απόζοντα ή θόρυβον προξενούντα, τοπίζονται εις αποκέντρους συνοικίας (μαχαλέδες) της πόλεως» (ΦΕΚ 19, 15 Μαΐου 1835). Το κατά πόσο εφαρμοζόταν αυστηρά το διάταγμα είναι ένα ερώτημα, και σίγουρα η επέκταση της Αθήνας άλλαζε τα δεδομένα ως προς το ποια περιοχή είναι “απόκεντρη”: έτσι, συναντά κανείς στον τύπο διαμαρτυρίες περιοίκων και αιτήματα απομάκρυνσης βιοτεχνιών από τη γειτονιά τους (Ποταμιάνος 2011: 96). Η μοναδική περίπτωση που εντοπίσαμε απόπειρα του κράτους να οριοθετήσει επακριβώς τον χώρο ενός βιοτεχνικού κλάδου αφορά τον πιο οχληρό: τα σιδεράδικα. Αστυνομική διαταγή του 1874 (Μπουκλάκος 1874: 360) τα περιόριζε στις οδούς και Αδριανού μετά το Μοναστηράκι (δηλαδή στα “Γύφτικα”, όπου βρίσκονταν από παλιά: Χατζημιχαήλ 2011: 79) και στη συνοικία του Μεταξουργείου, ενώ στις αρχές της δεκαετίας του 1890 συζητιόταν η μεταστέγασή τους συντεταγμένα στην Ιερά οδό (Άστυ 26 και 31 Ιανουαρίου, 31 Μαρτίου, 9 και 30 Απριλίου 1894). Οι αντιδράσεις των σιδεράδων απέτρεψαν την υλοποίηση αυτών των σχεδίων (Παπαδιαμάντης 1896), και το 1928 η Ηφαίστου παρέμενε η κατεξοχήν πιάτσα των σιδηρουργείων (Αθάνατος 2001: 38-46).

Πίνακας 1: Η κατανομή των ξυλουργών, επιπλοποιών κλπ στις γειτονιές 1875-1925

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένα έντονο κύμα μετανάστευσης Ελλήνων [1] στο εξωτερικό, πολλοί από τους οποίους είναι νέοι σε ηλικία και με υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης. Το ζήτημα αυτό απασχολεί έντονα τόσο την επιστημονική κοινότητα όσο και την Ελληνική κοινωνία γενικότερα, δεδομένης της έκτασης που έχει λάβει, σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια (Γράφημα 1).

Γράφημα 1: Αριθμός Eλλήνων που μετανάστευσε στο εξωτερικό

Όμως, παράλληλα με τον σημαντικό αριθμό Ελλήνων που μεταναστεύει [2] στο εξωτερικό, παρατηρείται και επιστροφή με σκοπό τη μόνιμη εγκατάσταση στην Ελλάδα ενός μικρότερου αριθμού Ελλήνων που βρίσκονταν στο εξωτερικό. Πολλοί από αυτούς που επιστρέφουν αποφασίζουν να εγκατασταθούν μόνιμα στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας.

Η φυσιογνωμία όσων επιστρέφουν

 Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της Απογραφής Πληθυσμού του 2011, την περίοδο 2006 – 2011, δηλαδή την τελευταία πενταετία πριν την απογραφή, εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα συνολικά από το εξωτερικό 329.556 άτομα [3]. Από αυτά, 128.434 είχαν ελληνική ή ελληνική και άλλη υπηκοότητα [4] και τα 42.671 εξ αυτών διέμεναν το 2011 μόνιμα στην Περιφέρεια Αττικής (ΕΛΣΤΑΤ, 2015a) (Χάρτης 1).

Χάρτης 1: Αριθμός ατόμων με ελληνική υπηκοότητα που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα μεταξύ 2006 και 2011 ανά Περιφερειακή Ενότητα διαμονής τους (2011)

Πηγή: Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011 (https://panorama.statistics.gr/)

Από τα άτομα αυτά, πολλά ήταν νέα σε ηλικία (20-39 ετών) κάτοχοι πτυχίου τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και απασχολούμενοι στον τριτογενή τομέα (Γράφηματα 2, 3, 4 και 5).

Γράφημα 2: Άτομα με ελληνική υπηκοότητα που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα από το εξωτερικό την περίοδο 2006-2011 και το 2011 διέμεναν μόνιμα στην Περιφέρεια Αττικής κατά ηλικία

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ (2015b και 2015c)

Γράφημα 3: Άτομα άνω των 15 ετών που επέστρεψαν από το εξωτερικό την περίοδο 2006-2011 και το 2011 διέμεναν μόνιμα στην Περιφέρεια Αττικής κατά επίπεδο εκπαίδευσης

Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Γράφημα 4: Άτομα άνω των 15 ετών που επέστρεψαν από το εξωτερικό την περίοδο 2006-2011 και το 2011 διέμεναν μόνιμα στην Περιφέρεια Αττικής κατά επάγγελματική κατηγορία

Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Γράφημα 5: Άτομα άνω των 15 ετών που επέστρεψαν από το εξωτερικό την περίοδο 2006-2011 και το 2011 διέμεναν μόνιμα στην Περιφέρεια Αττικής κατά τομέα/κλάδο απασχόλησης

Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Εκείνοι που επέστρεψαν από το εξωτερικό στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας [5] κατά την εν λόγω περίοδο, επέλεξαν κυρίως ως τόπο διαμονής είτε τις ακριβές περιοχές του κέντρου της πόλης, είτε τα λεγόμενα «καλά προάστια», περιοχές δηλαδή που αποτελούν τόπο διαμονής ευκατάστατων νοικοκυριών που ανήκουν στα υψηλά κοινωνικά στρώματα [6] (Χάρτης 2).

Χάρτης 2: Αριθμός ατόμων με ελληνική υπηκοότητα που εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας μεταξύ 2006-2011. Επίπεδο ΜΟΧΑΠ [7]

Πηγή: Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011 (https://panorama.statistics.gr/)

Έτσι, Δήμοι όπως αυτοί της Φιλοθέης-Ψυχικού και Κηφισιάς, εμφανίζονται στην Απογραφή Πληθυσμού του 2011 να αποτελούν τόπο διαμονής σημαντικού αριθμού Ελλήνων που εγκαταστάθηκαν εκεί από το εξωτερικό την περίοδο 2006-2011, σε σχέση με τον συνολικό τους πληθυσμό (Πίνακας 1).

Αυτή η παρατήρηση επιβεβαιώνει τη διαπίστωση του Λαμπριανίδη (2013, 331) ότι  «όταν οι γονείς είναι σε καλύτερη κοινωνικο-οικονομική κατάσταση, τα παιδιά τους τείνουν περισσότερο να επιστρέφουν στην Ελλάδα» –η οποία προέκυψε μετά από σχετική έρευνά του σε μεγάλο αριθμό Ελλήνων που εργάστηκαν στο εξωτερικό και στη συνέχεια επέστρεψαν.

Πίνακας 1: Δήμοι της Περιφέρειας Αττικής με τα υψηλότερα και τα χαμηλότερα ποσοστά ατόμων που επέστρεψαν από το εξωτερικό και εγκαταστάθηκαν σε αυτούς μεταξύ 1996-2001 και 2006-2011 αντίστοιχα, σε σχέση με το συνολικό τους πληθυσμό (2001 και 2011)

Πηγή: ΕΚΚΕ-ΕΛΣΤΑΤ (2015)

Χάρτης 3: Αριθμός Ελλήνων που διέμεναν στο εξωτερικό και εγκαταστάθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας την περίοδο 2006-2011 ανά Δήμο (2011)

Πηγή: Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011 (https://panorama.statistics.gr/)