Είχε προηγηθεί των εκλογών του Μαΐου του 2012, έπειτα από εκατοντάδες προσαγωγές και υποχρεωτικές ιατρικές εξετάσεις, η σύλληψη τριάντα δύο οροθετικών γυναικών και η δημόσια διαπόμπευσή τους με τη δημοσίευση από την ΕΛ.ΑΣ. των φωτογραφιών τους στο διαδίκτυο, για την «προστασία της δημόσιας υγείας», καθώς «το AIDS μεταδίδεται από την παράνομη μετανάστρια στον Έλληνα πελάτη, στην ελληνική οικογένεια» (δηλώσεις Υπουργού Υγείας, 16/1/2011). Λιγότερης προβολής έτυχε η λεγόμενη επιχείρηση «Θέτις» (Μάρτιος 2013), με την οποία εκατοντάδες χρήστες ναρκωτικών μεταφέρθηκαν από το κέντρο της Αθήνας στις εγκαταστάσεις της ΕΛΑΣ στην Αμυγδαλέζα, όπου υποχρεώθηκαν σε ιατρικές εξετάσεις.
Πέρα από τον στόχο της προσωρινής ή μόνιμης εκκαθάρισης περιοχών της πόλης, κοινό στοιχείο αυτών των επιχειρήσεων είναι η ιατρικοποίηση της ασφάλειας. Από κοινού με προσωπικό κρατικών ιατρικών υπηρεσιών (ΚΕΕΛΠΝΟ, ΕΚΕΠΥ), οι αστυνομικές δυνάμεις ανακαλύπτουν υπόπτους μολυσματικότητας, ξεχωρίζουν ανάμεσά τους τους μιαρούς και τους απομονώσουν από το υγιές σώμα της πόλης.

Καραντίνα: τα κέντρα κράτησης

Πουθενά η απομόνωση δεν εφαρμόζεται συστηματικότερα από ό,τι για τους μετανάστες χωρίς χαρτιά, τους οποίους βαρύνει, μαζί με τη μολυσματικότητα, και η κατηγορία της εισβολής. Από τον Απρίλιο του 2012 η λειτουργία νέων κέντρων κράτησης στις παρυφές της Αθήνας (Αμυγδαλέζα Αχαρνών, Κόρινθος) καθώς και σε παραμεθόριες ή άλλες περιοχές της χώρας προβλήθηκε ως η οριστική λύση στο πρόβλημα. Στη μορφή των στρατοπέδων συγκέντρωσης (χρήση παλιών στρατιωτικών εγκαταστάσεων, παράθεση οικίσκων σε ορθοκανονική διάταξη, ελλείψεις ακόμα και στοιχειωδών παροχών) βρίσκουμε μια αντιστροφή του θεάματος της ασφάλειας, καθώς η πρότερη έκθεση της απειλής ακολουθείται από την εξαφάνισή της, σε περιοχές και χώρους αδιαπέραστους από τα καθημερινά βλέμματα. Αν και οι διαδοχικές εκθέσεις διεθνών οργανισμών και μη-κυβερνητικών οργανώσεων σχετικά με τις απάνθρωπες συνθήκες εγκλεισμού (Cheliotis 2013) καταφέρνουν να αμφισβητήσουν αυτή την εξαφάνιση, ο εγκλεισμός άγνωστου αριθμού μεταναστών σε πλήθος κρατητηρίων αστυνομικών τμημάτων επισημαίνει την ύπαρξη διάσπαρτων σκιωδών χώρων εγκλεισμού, σχεδόν σε κάθε περιοχή κατοικίας του αστικού ιστού (εικόνα 3).

Εικόνα 3: Κέντρο κράτησης Αμυγδαλέζας

 Πηγή: entefktirio.blogspot.gr

Ιδιωτική οικονομία της ασφάλειας: η προστιθέμενη αξία στην οχύρωση

Τα διαθέσιμα στοιχεία φανερώνουν μία εντυπωσιακή μεγέθυνση των ιδιωτικών υπηρεσιών ασφάλειας. Μπορεί ο αριθμός των κατώτερων αστυνομικών που υπηρετούν στην ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή της Αττικής να αυξήθηκε σημαντικά μεταξύ 2001 και 2011 (από 16.400 σε περίπου 26.000, στοιχεία από το «Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2001» του ΕΚΚΕ και επεξεργασία δείγματος 10% του υλικού της απογραφής του 2011), αλλά στο ίδιο διάστημα το σύνολο των εργαζόμενων στις επιχειρήσεις των κλάδων παροχής ιδιωτικής προστασίας υπερδιπλασιάστηκε (από 5.300 σε 12.360 άτομα, κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας Ν80.1, Ν80.2). Ο δείκτης κύκλου εργασιών για τις επιχειρήσεις security, με έτος βάσης το 2005 (=100), διαμορφώθηκε το πρώτο τρίμηνο του 2014 σε 137,1, έχοντας καταγράψει πολύ υψηλές τιμές τα χρόνια που μεσολάβησαν και κατέχοντας εξέχουσα θέση ανάμεσα στους άλλους κλάδους υπηρεσιών.

Οι υπηρεσίες των εταιρειών security συγκροτούν ένα πλέγμα εξατομικευμένης ασφάλειας που καλύπτει τις ιδιωτικές ανάγκες προσώπων, σπιτιών, καταστημάτων, γραφείων. Ταυτόχρονα, το ίδιο πλέγμα εξαπλώνεται στον δημόσιο χώρο, όχι μόνο με τις περιπολίες μεταξύ ιδιωτικών κατοικιών και τη φύλαξη δημοσίων κτηρίων από ιδιωτικούς φρουρούς, αλλά και με την επέκταση της ευθύνης στον εξωτερικό χώρο των φυλασσόμενων κτηρίων, στα δίκτυα συγκοινωνιών, σε πανεπιστημιακούς χώρους ή ακόμα και με τη φύλαξη ολόκληρων αστικών περιοχών [1] (εικόνα 4)

Εικόνα 4: Αίθουσα μόνιτορ ιδιωτικής εταιρείας security

Πηγή: www.facebook.com/Taurushellas

Η ανασφάλεια και το κοινό της

Η ζήτηση των υπηρεσιών ιδιωτικοποιημένης ασφάλειας αποτυπώνεται στις λογής πινακίδες αποτροπής και απαγόρευσης που πυκνώνουν στους δρόμους της Αθήνας, σε εισόδους πολυκατοικιών, πυλωτές, βιτρίνες καταστημάτων, περίβολους αυλών. Τα αναγραφόμενα μηνύματα, που ποικίλλουν από την απλή προειδοποίηση μέχρι την απειλή αντιποίνων, συνθέτουν, από κοινού με τις περιφράξεις, τις θωρακισμένες πόρτες, τις κάμερες παρακολούθησης κλπ, τον χώρο της καθημερινής ανασφάλειας και συνοψίζουν το διαρκώς ανικανοποίητο αίτημα για περισσότερη προστασία. Ένα αίτημα που εκφράζει την ανάγκη της ιδιωτικής οχύρωσης, αλλά και τη συρρίκνωση του κοινόχρηστου χώρου σε ένα άθροισμα υπερασπίσιμων θυρών και διαδρόμων. Οι ιδιωτικές αγωνίες που συναντιούνται σε αυτού του είδος το κοινό (Εμμανουηλίδης & Κουκουτσάκη 2013), στρώνουν το έδαφος για την εμφάνιση της βίας εκείνης που επιδιώκει την εκδίωξη (κάποτε και την εξολόθρευση) όλων όσων έχουν από πριν χαρακτηριστεί ως μιάσματα (γράφημα 1).

Γράφημα 1: Μηνύματα ασφάλειας στα ισόγεια κτιρίων σε τυχαίους δρόμους της Αθήνας

 Πηγή: επιτόπια παρατήρηση

[1] Σε ιστότοπο εταιρείας security διαβάζουμε: “Από αρχές Δεκεμβρίου έχει ξεκινήσει η υπηρεσία “Ο Φρουρός της Γειτονιάς” στη Βόρεια περιοχή του Δήμου Χαλανδρίου και στο Δήμο Γλυφάδας. Η [επωνυμία εταιρείας], φέρνοντας πρώτη στην Ελλάδα μία πραγματικά ξεχωριστή υπηρεσία, δημιούργησε ένα δίκτυο ειδικών φρουρών που περιπολούν καθημερινά για την ασφάλεια του κόσμου και των καταστημάτων».

Στον Ταύρο, η χωροθέτηση νέων θεατρικών σκηνών συνάδει με την εγκατάσταση του Ιδρύματος ‘Μιχάλης Κακογιάννης’, του Κέντρου Πολιτισμού του ΙΜΕ ‘Ελληνικός Κόσμος’, αλλά και της ευρύτερης ανάδειξης της οδού Πειραιώς σε νέο δυναμικό πολιτιστικό άξονα της Αθήνας. Η χωρική συγκέντρωση των θεατρικών επιχειρήσεων, αλλά και η ανάπτυξη του θεατρικού κλάδου γενικότερα, συνεισέφερε στη μείωση του κόστους λειτουργίας των θεατρικών επιχειρήσεων, δημιουργώντας συνθήκες περαιτέρω ενίσχυσης του κλάδου (Αυδίκος 2014). Η μετατόπιση του επιχειρηματικού υποδείγματος προς την κατεύθυνση του ηθοποιού – σκηνοθέτη – επιχειρηματία (όχι απαραίτητα στην ίδια παράσταση), συνέβαλε επίσης προς την ίδια κατεύθυνση.

Οι παραπάνω διαπιστώσεις δεν αφορούν τα θερινά θέατρα της Αθήνας, για τα οποία διαφαίνονται διαφορετικές τάσεις, εφόσον δεν παρατηρείται αξιοσημείωτη αύξησή τους μεταξύ των ετών 2000-2014. Τα αθηναϊκά θερινά θέατρα κατανέμονται σε ολόκληρη την έκταση του πολεοδομικού συγκροτήματος, γεγονός που ευνοείται από το καθεστώς λειτουργίας τους, εφόσον τα μισά περίπου από τα 30 θερινά θέατρα είναι δημοτικά.

Σε αντίθεση με τα χειμερινά θέατρα, η λειτουργία των θερινών θεάτρων θεωρείται πλέον επιχειρηματικά ασύμφορη και πολλά από τα γνωστά θερινά θέατρα της πόλης έχουν κλείσει, αποδυναμώνοντας τις παλαιότερες καλοκαιρινές θεατρικές συγκεντρώσεις (παραδοσιακά γύρω από το Πεδίον Άρεως). Οι πιέσεις από την αγορά ακινήτων συμβάλουν προς την παραπάνω κατεύθυνση, εφόσον τα θερινά θέατρα, εξαιτίας της ιδιαιτερότητάς τους, τείνουν να καταλαμβάνουν κατ’ αποκλειστικότητα τα οικόπεδα στα οποία φιλοξενούνται.

Αναφορικά με το μέγεθος των αθηναϊκών θεάτρων, το μεγαλύτερο ποσοστό εξ’ αυτών (57%) έχει μικρή χωρητικότητα, έως 200 θέσεις. Τα μικρά θέατρα εντοπίζονται κυρίως στις περιφερειακές κεντρικές περιοχές και συγκεκριμένα σε Κυψέλη, Μεταξουργείο, Βοτανικό, Γκάζι, Εξάρχεια και Κεραμεικό. Γενικά, όμως, δεν παρατηρείται ισχυρό χωρικό πρότυπο κατανομής των θεάτρων με βάση τον αριθμό των θέσεών τους, αν και υπάρχει η τάση συγκέντρωσης των μεγαλύτερων από τα μικρότερα θέατρα στις παραδοσιακές θεατρικές συγκεντρώσεις (Κέντρο και Κυψέλη). Από τα μικρά θέατρα, το 70% λειτούργησε μετά το 2000, σε αντίθεση με τα θέατρα μεσαίας χωρητικότητας (400-700 θέσεις) τα οποία τείνουν να είναι παλαιότερων δεκαετιών (μέχρι το 1970).

Στην Αθήνα εντοπίζονται πέντε μεγάλα θέατρα, χωρητικότητας μεγαλύτερης των 1000 θεατών. Τα τέσσερα από αυτά προστέθηκαν κατά το διάστημα 2005-2014. Πρόκειται για το θέατρο Badminton – κληρονομιά των Ολυμπιακών Αγώνων όπως υποδεικνύει και η ονομασία του, το θέατρο του Κέντρου Πολιτισμού ‘Ελληνικός Κόσμος’, το θέατρο της ‘Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών’ του Ιδρύματος Ωνάση και το θέατρο ‘Πάνθεον’. Η κατασκευή των τεσσάρων αυτών νέων και ευρύχωρων θεατρικών σκηνών φανερώνει το έλλειμμα που υπήρχε σε χώρους ικανούς να φιλοξενήσουν μεγάλες παραγωγές, καθώς εκτός από το θέατρο ‘Παλλάς’ (που εξακολουθεί να αποτελεί το μεγαλύτερο αθηναϊκό θέατρο), κατασκευής του 1932, δεν υπήρχαν ανάλογης χωρητικότητας θέατρα πριν το 2005, οπότε και λειτούργησε το θέατρο Badminton.

Χάρτης 3: Χωρητικότητα χειμερινών θεάτρων στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας

Χάρτης 4: Χωρητικότητα θερινών θεάτρων στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας

Σε αντίθεση με παλαιότερες δεκαετίες (κυρίως μέχρι τη δεκαετία του 1990), δεν υπάρχει πρότυπο όσον αφορά τα είδη και το ρεπερτόριο των θεατρικών χώρων της Αθήνας. Παρατηρείται μεγάλη ποικιλία στη μορφολογία των χώρων, η οποία αντανακλάται στο ρεπερτόριο και το περιεχόμενο των παραστάσεων. Έτσι, διακρίνονται μεγάλες σκηνές για μεγάλες παραγωγές και θέατρο θεάματος (π.χ. μιούζικαλ), ‘παραδοσιακά’ θέατρα χωρητικότητας 150-250 ατόμων με πολυθεματικές παραστάσεις κλασικού και σύγχρονου ρεπερτορίου, μικρά αυτοσχέδια θέατρα σε χώρους με παράλληλες διαφορετικές χρήσεις, πειραματικές σκηνές, θεατρικές ‘κυψέλες’ με περισσότερες σκηνές, πολυχώροι τεχνών για μικρές παραστάσεις και ευμετάβλητοι χώροι σε εστιατόρια και bar που φιλοξενούν συνήθως μουσικό-θεατρικές παραστάσεις.

Είναι σαφές ότι η θεατρική δραστηριότητα στην Αθήνα καταλαμβάνει ένα μεγάλο κομμάτι του πολιτιστικού γίγνεσθαι, γεγονός που στοιχειοθετείται από την κατακόρυφη αύξηση των θεατρικών σκηνών, την ενίσχυση της θεατρικής κινητικότητας, αλλά και την ανθεκτικότητα του κλάδου στην κοινωνικο-οικονομική κρίση. Φαινόμενα εισαγωγής και ‘εδραίωσης’ νέων ειδών θεάτρου για τον ελληνικό χώρο κατά τα τελευταία χρόνια, όπως είναι τα μουσικό-θεατρικό-χορευτικά θεάματα (μιούζικαλ) και οι δαπανηρές υπερπαραγωγές που φιλοξενούνται στα μεγάλα θέατρα που δημιουργήθηκαν κατά την τελευταία δεκαετία, ισχυροποιούν την παραπάνω διαπίστωση. Φαίνεται, επομένως, ότι κατά τα τελευταία χρόνια στην Αθήνα παρατηρούνται συνθήκες ‘θεατρικής άνοιξης’ οι οποίες έχουν διαμορφώσει ένα ισχυρό πολιτιστικό απόθεμα, το οποίο, ωστόσο, δεν έχει ακόμη κεφαλαιοποιηθεί προς την κατεύθυνση της στρατηγικής προβολής με άξονα τον τουρισμό.

[1] Πηγή: Αθηνόραμα, 2014-2015

Σχετικά με την επισκεψιμότητα των μουσείων, θα πρέπει να αναφερθεί ότι εκτός από τα στοιχεία που συλλέχθηκαν από την Ελληνική Στατιστική Αρχή, η οποία διαθέτει στοιχεία για τα μεγαλύτερα μουσεία, πραγματοποιήθηκε και επιπλέον έρευνα και επικοινωνία με τα υπόλοιπα μουσεία. Πολλά από αυτά τα μουσεία δεν διατηρούν αρχείο με αποτέλεσμα ορισμένα από αυτά να μπορούν να δώσουν στοιχεία για την επισκεψιμότητά τους κατά προσέγγιση και άλλα να μην μπορούν να δώσουν καθόλου στοιχεία. Το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης, αν και με σχετικά μικρή άνοδο στη επισκεψιμότητά του (6,9%) αποτελεί το δημοφιλέστερο μουσείο της πόλης προσελκύοντας σημαντικό αριθμό τουριστών. Το μουσείο αυτό αποτελεί σημαντικό σύγχρονο κτηριακό έργο και σημείο αναφοράς για τον ελληνικό πολιτισμό. Η χωροθέτησή του στη συγκεκριμένη θέση έχει επιφέρει σημαντικές αλλαγές και στις χρήσεις γης στην περιοχή του Μακρυγιάννη με τη συγκέντρωση νέων καφέ, εστιατορίων, γκαλερί, κ.λπ. Η επικοινωνιακή και επιχειρηματική στρατηγική προώθησής του, σε συνδυασμό με την ανερχόμενη τάση στον αστικό τουρισμό παγκοσμίως, οδήγησε στο να καταλαμβάνει την 57η θέση στη σχετική παγκόσμια λίστα επισκεψιμότητας μουσείων για το 2013. Αντίθετα, προκαλεί εντύπωση ο χαμηλός αριθμός εισιτηρίων για το 2013 σε μουσεία με σημαντικές συλλογές.

Χάρτης 2: Επισκεψιμότητα των μουσείων της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας

Η λειτουργία δύο νέων μουσείων με τη στέγαση του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στο Φιξ και της συλλογής Γουλανδρή στο Παγκράτι, σε συνδυασμό με την επέκταση της Εθνικής Πινακοθήκης, αναμένεται να συμβάλουν στη βελτίωση της εικόνας της πόλης ως προορισμού εικαστικών τεχνών, σε συνάρτηση βέβαια και με το γεγονός της διοργάνωσης της διάσημης έκθεσης Σύγχρονης Τέχνης Documenta το 2017, έκθεσης δεύτερης σε σημασίας μετά την Μπιενάλε της Βενετίας. Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να σημειωθεί ότι διοργανώνονται και ορισμένες εκθέσεις στο πλαίσιο ειδικών γεγονότων όπως είναι η Μπιενάλε, η REMAP, η Art-Athina, κ.λπ. Μουσειακό τμήμα θα αποκτήσει και η Εθνική Βιβλιοθήκη, ενώ αναμένονται και τα νέα μουσεία της Πολιτιστικής Ακτής στον Πειραιά (Μουσείο Ενάλιων Αρχαιοτήτων, Μουσείο Μετανάστευσης). Παρά τις προοπτικές αυτές όμως η δημοσιονομική κρίση καθιστά σχεδόν αδύνατη την εύρεση και διάθεση οικονομικών πόρων για την υλοποίηση ολοκληρωμένων προγραμμάτων πολιτιστικής ανάπτυξης και αρκετά μουσεία αντιμετωπίζουν προβλήματα βιωσιμότητας (Πούλιος και Τουλούπα 2014). Ωστόσο, αξιοποιώντας την εμπειρία άλλων μεγάλων ευρωπαϊκών πόλεων, με χαμηλού κόστους ενέργειες βελτίωσης της δικτύωσης των μουσείων, η Αθήνα θα μπορούσε να επιτύχει την περαιτέρω ενίσχυση της εκθεσιακής της δράσης και την καθιέρωσή της ως προορισμού για τον μουσειακό τουρισμό.

Η επέκταση των κινηματογραφικών αιθουσών συνεχίστηκε μέχρι και το 1971, οπότε και άρχισε μια αντίστροφη πορεία τόσο για τις αίθουσες, όσο και για την παραγωγή ταινιών. Η παραγωγή των ταινιών περιορίστηκε στις 40 ετησίως, ενώ, οι αίθουσες ολοένα και μειώνονταν. Το 1970 οι αίθουσες ανέρχονταν σε 685, το 1975 μειώθηκαν σε 501, ενώ το 1979 απέμειναν 414. Βασικοί παράγοντες της κρίσης του κινηματογραφικού θεάματος, ήταν η εμφάνιση της τηλεόρασης και του βίντεο, που με την πάροδο των ετών κέρδισαν περισσότερο έδαφος στη ζωή των θεατών και τους απομάκρυναν από τις κινηματογραφικές αίθουσες. Αυτό αποτυπώθηκε και στον αριθμό των εισιτηρίων, καθώς τα 128,5 εκατομμύρια εισιτήρια του 1970, μειώθηκαν σε 48 εκατομμύρια το 1975.

Τα επόμενα 25 χρόνια αποτέλεσαν περίοδο περαιτέρω κάμψης για τον κινηματογράφο. Το 1980 λειτουργούσαν 402 αίθουσες, το 1990 υποδιπλασιάστηκαν στις 233, ενώ το 1999 περιορίστηκαν σε 205. Αξιοσημείωτο είναι, όμως, ότι παρά την αριθμητική μείωση, γίνονταν συνεχείς προσπάθειες προβολής του κινηματογραφικού προϊόντος και κατασκευάστηκαν νέες αίθουσες σε πολλές περιοχές. Οι θερινές αίθουσες συνέχιζαν να κατέχουν την πρώτη θέση, αφού ταίριαζαν πάντα με το κλίμα, ενώ αποτελούσαν και λειτουργικό στοιχείο της γειτονιάς.

Σε αντίθεση με τα προηγούμενα χρόνια, το 2000 σημειώθηκε μικρή αύξηση κατά τέσσερις αίθουσες. Η δεκαετία αυτή, σηματοδότησε την ανάκαμψη του κινηματογράφου, κάτι που αποτυπώθηκε και στον αριθμό των εισιτηρίων, αφού τα περίπου 8,5 εκατομμύρια που κόπηκαν το 1998, έγιναν 13 εκατομμύρια το 2009. Η ανάκαμψη αυτή συνδέεται, σε μεγάλο βαθμό, με τη νέα μορφή προσφοράς του κινηματογραφικού προϊόντος που αποτέλεσαν οι αίθουσες «multiplex» («multiplex» ή «πολυκινηματογράφοι» χαρακτηρίζονται όσοι διαθέτουν δύο ή περισσότερες αίθουσες). Το μεγαλύτερο συγκρότημα multiplex στην Αθήνα περιλαμβάνει 20 αίθουσες. Αυτό που προσφέρουν είναι η δυνατότητα επιλογής μεταξύ ταινιών ευρείας κατανάλωσης και παράλληλων δραστηριοτήτων που αφορούν διάφορες ηλικιακές κατηγορίες χωρίς να απαιτείται άλλη μετακίνηση. Χωροθετούνται σε κεντρικές οδικές αρτηρίες και κοντά σε σταθμούς μέσων μαζικής μεταφοράς, ακολουθώντας τη λογική των μεγάλων εμπορικών κέντρων. Άλλωστε αποτελούν, συχνά, συστατικό στοιχείο των μεγαλύτερων από αυτά.

Χάρτης 2: Η εξέλιξη της χωροθέτησης κινηματογράφων στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας από το 1950 έως το 2014

Φτάνοντας στο σήμερα, η ανέγερση αμιγώς κινηματογραφικών κτηρίων έχει σταματήσει –το 2010 χτίστηκε ο τελευταίος πολυκινηματογράφος– και πλέον λειτουργούν μόνο 151 αίθουσες, από 164 το 2010 (52 στο κέντρο, 14 στον Πειραιά και 24 στα βόρεια προάστια). Η εξέλιξη της χωροθέτησης των κινηματογραφικών αιθουσών από το 1950 ως το 2015 (χάρτης 2) δείχνει ότι η προσφορά του κινηματογραφικού προϊόντος στην Αθήνα ακολούθησε τόσο την πληθυσμιακή εξέλιξη της πόλης –δηλαδή την εκρηκτική της μεγέθυνση, αλλά και την εξάπλωσή της στην περιφέρεια της Αττικής– όσο και τις μεταβολές που αυτή η προσφορά παρουσίασε διεθνώς στην προσπάθεια να επιβιώσει απέναντι στον μεγάλο ανταγωνισμό της εξατομικευμένης και κατ’ οίκον παροχής ανάλογου προϊόντος από την τηλεόραση.

Η εκπαιδευτική κατάσταση θα παραμείνει πολύ αρνητική και πάλι για πολιτικούς λόγους. Tη δεκαετία του 1960 ανατέλλει μια νέα περίοδος. Μόλις έχει αρχίσει να ισορροπεί η κοινωνία οικονομικά και ανοίγει η προοπτική ένταξης στην Ευρωπαϊκή Κοινή Αγορά. Η αθλιότητα της «εθνικής παιδείας» θα βρεθεί εκ νέου στο επίκεντρο κοινωνικής διαπάλης. H μεταρρύθμιση του 1964 θα ψηφιστεί μετά από βίαιη πολεμική στο Κοινοβούλιο και την όλη κοινωνία. Θα εισάγει τη δημοτική ως γλώσσα όλου του σχολείου, θα επεκτείνει την υποχρεωτική εκπαίδευση σε εννέα χρόνια και θα αποπειραθεί τον εξορθολογισμό της διδακτέας ύλης. Σε τρία χρόνια, μια από τις πρώτες νομοθετικές παρεμβάσεις της χούντας των συνταγματαρχών στην εκπαίδευση τον Αύγουστο του 1967 θα είναι η κατάργηση της μεταρρύθμισης.
Όταν αποκαθίστανται οι δημοκρατικοί θεσμοί το 1974, η εκπαίδευση βρίσκεται σε κατάσταση που η βιβλιογραφία περιγράφει ως καθυστέρηση ενός περίπου αιώνα. Σύμφωνα με την Απογραφή του 1981, ο αναλφαβητισμός (για τους πολίτες άνω των 14 ετών) είναι 22,2% του πληθυσμού, 14,6 για τους άνδρες και 29,1 για τις γυναίκες. Η πρόωρη εγκατάλειψη του δευτεροβάθμιου σχολείου είναι ψηλή, με αποτέλεσμα περίπου 60% του όλου πληθυσμού να βγαίνει στην αγορά εργασίας με μόνο εφόδιο το απολυτήριο εξάχρονου δημοτικού. Η τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευση είναι σχεδόν ανύπαρκτη, ενώ η πανεπιστημιακή ακόμα πολύ άνιση ως προς την πρόσβαση των κοινωνικών φύλων. Το ποσοστό των γυναικών στην ανώτατη εκπαίδευση εξελίσσεται ως εξής: είναι 25% το 1961, 30,4% το 1971 και 40% το 1981.

Μεγάλες και εντυπωσιακά ταχείες αλλαγές θα μετατρέψουν τη δεκαετία του 1980 την Ελλάδα σε μια εκπαιδευμένη κοινωνία. Σε ελάχιστο για τέτοιες εξελίξεις διάστημα, στις αρχές της επόμενης μόλις δεκαετίας γενικεύεται η υποχρεωτική εκπαίδευση των εννέα χρόνων, διπλασιάζεται ο μαθητικός πληθυσμός του λυκείου και τετραπλασιάζεται η συμμετοχή στην τριτοβάθμια, ενώ εξαφανίζεται η ανισότητα των φύλων ως προς την πρόσβαση σε όλες τις βαθμίδες.

Την ίδια αυτή δεκαετία των θεαματικών σε αριθμούς αλλαγών, η κοινωνική σύνθεση των φοιτητών στην τριτοβάθμια και πανεπιστημιακή εκπαίδευση αλλάζει και πλησιάζει τα δεδομένα της λοιπής Ευρώπης. Από τότε, οι εθνικές στατιστικές δεν περιέχουν πλέον ιδιαιτερότητες ως προς την κοινωνική καταγωγή των φοιτητών και φοιτητριών. Η σχολική επίδοση και η συμμετοχή στην τριτοβάθμια εμφανίζεται έκτοτε, όπως παντού αλλού στον δυτικό λεγόμενο κόσμο, εξαρτώμενη από την κοινωνική καταγωγή.

Η παραπάνω ανάγνωση της εκπαιδευτικής ιστορίας αναδεικνύει άλλα αίτια από τη δημοκρατικότερη κοινωνική σύνθεση της ελληνικής εκπαίδευσης. Η πολύ χαμηλότερη σε σχέση με αλλού κοινωνική επιλογή που ασκούσε ο εκπαιδευτικός θεσμός οφειλόταν στη μακρά καθυστέρηση της χώρας να προσαρμόσει το εκπαιδευτικό σύστημα στις ανάγκες της κοινωνίας. Οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις, που επανειλημμένα στόχευσαν τη διαμόρφωση ενός σύγχρονου εκπαιδευτικού συστήματος, ηττήθηκαν πολιτικά και το λειτουργικό και δημοκρατικό σχολείο ναρκοθετήθηκε επί δεκαετίες.

Ο αργός ρυθμός καταπολέμησης του αναλφαβητισμού και τα ψηλά ποσοστά διαρροής από το σχολείο ήταν το βασικό αίτιο της παρουσίας στην ανώτερη εκπαίδευση τόσο ψηλότερου συγκριτικά ποσοστού με προέλευση εργατική και αγροτική. Ο πολύ μικρός αριθμός πολιτών που όλο το διάστημα από το 1950 ολοκλήρωναν τις έξι τάξεις της δευτεροβάθμιας επέτρεπε μέσω της «υπερεπιλογής» την πρόσβαση στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση σε γιους οικογενειών από λαϊκά στρώματα. Δηλαδή το φαινόμενο είχε και μια διάσταση φύλου. Συμβαίνει διεθνώς. Όταν η ανισότητα των φύλων είναι ψηλή ως προς την πρόσβαση στην εκπαίδευση, η παρουσία στην ανώτερη βαθμίδα χαμηλότερου ποσοστού γυναικών από τις μεσαίες και ανώτερες τάξεις επιτρέπει την ψηλότερη συμμετοχή ανδρών από χαμηλότερα στρώματα. Και όπως είδαμε, οι γυναίκες αποτελούσαν μόνο 25% του φοιτητικού πληθυσμού το 1961, ενώ παρέμεναν στο 40% ακόμα το 1981.

Αν παραμερίσει κανείς τους εθνικούς μέσους όρους, διαπιστώνει ότι το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα ασκούσε πάντοτε κοινωνική επιλογή, μέσα από την ιεραρχία των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και την αξία των διπλωμάτων. Τα ανώτατα πτυχία εκείνα που είχαν υψηλή οικονομική και συμβολική αξία, όπως για παράδειγμα του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου ή της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, είχαν πάντοτε πολύ μικρότερα ποσοστά φοιτητών από λαϊκά στρώματα. Όταν δηλαδή τη δεκαετία του 1950 ο μέσος όρος φοιτητών με αγροτική καταγωγή ήταν 25% του συνόλου, στο ΕΜΠ αυτό το ποσοστό ήταν μόνο 6%, ενώ αντίθετα στην άλλη άκρη της ιεραρχίας των ιδρυμάτων έφτανε το 40% των φοιτητών της τότε Παντείου Σχολής.

Υπάρχει μια τελευταία παράμετρος του φαινομένου που οφείλεται στη μεγάλη ανεπάρκεια του εκπαιδευτικού συστήματος να ανταποκριθεί στο ρόλο του έως τη δεκαετία του 1980. Κατά μια μελέτη του ΟΟΣΑ της δεκαετίας του 1960, οι κάτοχοι διπλώματος ανώτατης εκπαίδευσης μεταξύ των υπαλλήλων του κράτους σε όλες τις υπηρεσίες και βαθμίδες ήταν στην Ελλάδα 40% του συνόλου, ενώ στη Γαλλία, για παράδειγμα, μόνο 5% (Madison et al. 1966, 86). Τα ανώτατα διπλώματα είχαν στην ελληνική κοινωνία ρόλο που σε άλλες χώρες ασκούσαν άτομα με διπλώματα δευτεροβάθμιας ή τεχνικών ειδικεύσεων που δεν υπήρχαν εδώ.

Η παρατήρηση αυτή γίνεται γιατί, αν ανιχνεύουμε τις μορφές κοινωνικής διαίρεσης του χώρου στις πρώτες δεκαετίες μετά την απελευθέρωση μέσα από τις χωρικές εκδοχές του νέου σχεδίου που ετοιμάστηκε για την πρωτεύουσα (σχέδιο Κλεάνθους και Schaubert, 1834), αξίζει να θυμόμαστε ότι εκείνο το σχέδιο δεν είχε από μόνο του, τη δύναμη να επιβάλλει τις συγκεκριμένες μορφές διαίρεσης του χώρου.

Για να μπούμε κατευθείαν στο θέμα: λίγες δεκαετίες μετά τις απόπειρες εφαρμογής του πρώτου σχεδίου της Αθήνας (το οποίο, άλλωστε, είχε επίσημα απορριφθεί παρά την αρχική του έγκριση), δύο από τους νέους άξονες της πρωτεύουσας θα σηκώσουν το βάρος μιας (νέας) κοινωνικής διαίρεσης του χώρου. Ο κάθε άξονας είχε τη δική του ιδιαίτερη δυναμική στον χρόνο, τόσο από τη συμβολή του στη διαδικασία αναπαραγωγής χωρικών/κοινωνικών διαφοροποιήσεων, όσο και από τη χρονική αφετηρία του καθενός στο να ενσωματώσουν μορφές διαχωρισμού (παρά την ταυτόχρονη παρουσία τους στο αρχικό σχέδιο). Πρόκειται για την οδό Αθηνάς και την οδό Πειραιώς. Με βάση τον προηγούμενο συλλογισμό, προηγήθηκε η οδός Αθηνάς. Ο αναντίρρητος ιδεολογικός της ρόλος (στη συμβολική σύνδεση της έδρας της εξουσίας με το κύρος της αρχαιότητας) συχνά συσκοτίζει τη σημασία της ως άξονα υποδοχής λειτουργικών ανακατατάξεων – σημασία, άλλωστε, που κατίσχυσε όταν τα Ανάκτορα μεταφέρθηκαν σε άλλη θέση. Συγκεκριμένα, μέσα από την αργή διαδικασία φεουδαρχικής αποσύνθεσης την οποία σταδιακά επέβαλαν οι νέες συνθήκες παραγωγής και οι νέες (κοινωνικές) παραγωγικές σχέσεις, οι λειτουργίες (βιοτεχνικής/χειροτεχνικής) παραγωγής, και εμπορευματοποίησης/έκθεσης του παραγόμενου αγαθού διαφοροποιήθηκαν: η ‘σημειακή’ παλαιότερη παρουσία τους, ως ενιαία χωρική ενότητα, αλλά και η συνένωσή τους στο ίδιο φυσικό πρόσωπο, έδωσαν σύντομα τη θέση τους χωριστά, σε περιοχές παραγωγής και σε ‘γραμμικά’ χωρικά στοιχεία (εμπορικοί άξονες, και χώροι προβολής και έκθεσης προϊόντων), με εξειδικευμένους πλέον επισπεύδοντες της κάθε διαδικασίας. Αυτός ήταν ο ρόλος της οδού Αθηνάς, ως προς τις περιοχές ‘πίσω’ από αυτήν ή στο άμεσο περιβάλλον της (όπως η περιοχή του Ψυρρή και το ‘παραδοσιακό’ bazaar). O εμπορικός της ρόλος, μάλιστα, προβλεπόταν να ενισχυθεί με τη ‘φιλοξενία’ που θα προσέφερε, βορειότερα, σε ‘αμιγή’ (και νεοπαγή) εμπορικά κέντρα. Ανέλαβε, συνεπώς, η οδός Αθηνάς έναν καθοριστικής σημασίας ρόλο, ο οποίος όμως αρχικά είχε χαρακτηριστικά, κυρίως, ενεργοποίησης πολεοδομικής/λειτουργικής διαφοροποίησης και όχι (και) κοινωνικού διαχωρισμού.

Για την επίτευξη αυτού του τελευταίου ρόλου απαιτήθηκε η συνέργεια, λίγα χρόνια αργότερα, της οδού Πειραιώς. Ο άξονας αυτός, με την αρχική πρόθεση σύνδεσης της πρωτεύουσας πόλης με το (νέο της) λιμάνι, στη σκιά του ίχνους των ‘Μακρών Τειχών’, απέκτησε νέο χαρακτήρα όταν, στα μέσα του 19ου αιώνα, κτίστηκε σε μικρή απόσταση από αυτόν (στα δυτικά του) αλλά και σε μικρή απόσταση από την πλατεία Ομονοίας το Μεταξουργείο (κτίσμα που αρχικά προοριζόταν για εμπορικό κέντρο). Και όταν λίγα χρόνια αργότερα, η σύμφυτη με τον 19ο αιώνα επαναστατική παρουσία της βιομηχανικής δραστηριότητας εκπροσωπήθηκε στην Αθήνα και με το εργοστάσιο Αεριόφωτος, στη συμβολή των οδών Πειραιώς και Ερμού, το έδαφος ήταν έτοιμο να δεχθεί τις νέες διαμερισματοποιήσεις της πρωτεύουσας. Η οδός Αθηνάς, σε επέκταση όσων είπαμε προηγουμένως, αποσαφήνιζε πλέον με την παρουσία της τον ρόλο ενός ‘ορίου’. Το δυτικό τμήμα της πόλης (δηλαδή το τμήμα δυτικά της οδού Αθηνάς) ήταν η περιοχή βιοτεχνίας/βιομηχανίας και η περιοχή κατοικίας χαμηλών εισοδηματικά στρωμάτων (είναι αυτονόητο ότι σύντομα γύρω από το εργοστάσιο του Μεταξουργείου και το εργοστάσιο αεριόφωτος σχηματίστηκαν οι πρώτοι θύλακες εργατικής κατοικίας), ενώ το ανατολικό τμήμα της πόλης (δηλαδή το τμήμα ανατολικά της οδού Αθηνάς) ήταν η περιοχή διοίκησης, παροχής υπηρεσιών, κατοικίας μέσων και ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων.

Αλλά η κατάσταση αυτή δεν ήταν στατική. Το ‘όριο’ λειτουργικού και κοινωνικού διαχωρισμού δεν παγιώνεται στον χώρο και στον χρόνο – υφίσταται μόνον για όσο διάστημα συντρέχουν λόγοι συνεχούς αναπαραγωγής του ρόλου του. Μέσα από αυτήν την οπτική προσλαμβάνονται καίριες πολεοδομικές παρεμβάσεις του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα: από τη μια πλευρά, η λειτουργία της σιδηροδρομικής γραμμής Πειραιά-Αθήνας με κατάληξη το Θησείο (και ενσωμάτωση στη λειτουργία της του χώρου αναψυχής στον Όρμο Φαλήρου), αλλά και η ενίσχυση της βιομηχανικής δραστηριότητας στον Πειραιά και κατά μήκος του ίδιου του άξονα της οδού Πειραιώς. Από την άλλη πλευρά, η ενίσχυση του ηγεμονικού ρόλου ενός νεοπαγούς αστικού χαρακτήρα, είτε με τη σμίλευση ενός συγκεκριμένου αρχιτεκτονικού ύφους είτε με διανοίξεις ‘εσωτερικών’ λεωφόρων, όπως η λεωφόρος Αλεξάνδρας, που οριοθετούν επί μέρους περιοχές – και τα δύο ως μακρινός απόηχος των συγγενών, προσφιλών στην Ευρώπη του 19ου αιώνα, πρακτικών αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού σχεδιασμού. Σε επίρρωση των τελευταίων αυτών παρατηρήσεων δεν έχει παρά να ‘διαβάσει’ κανείς προσεκτικά τον χαρακτήρα δύο περιοχών κατοικίας που ενσωματώθηκαν στο σχέδιο της πόλης στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα: το αδιάφορο, ιπποδάμειο σχέδιο του Κολωνού στα δυτικά, και το επιτηδευμένο, σχεδόν αναγεννησιακού ύφους, σχέδιο του Βαθρακονησίου (Παγκρατίου) στα ανατολικά.

Η ποιότητα των προϊόντων και η συνέπεια των παραγωγών αποτελούν βασικές παραμέτρους της οργανωτικής διαδικασίας, με γνώμονα τη διασφάλιση της υγείας των καταναλωτών και την καλή εξυπηρέτησή τους, καθώς μέλη της κίνησης διενεργούν σε τακτά χρονικά διαστήματα τυχαίους δειγματοληπτικούς ελέγχους. Από την άλλη, παραγωγοί που δεν τηρούν με συνέπεια το πρόγραμμα των συναντήσεων αποκλείονται από τις διανομές του δικτύου ‘χωρίς μεσάζοντες’. Έτερο μέλος του κινήματος στο Χαλάνδρι αναφέρει σχετικά: «είχαμε περίπτωση που παραγωγός ακύρωσε την συμμετοχή του για δεύτερη φορά, μόλις την προηγούμενη ημέρα της διανομής αφήνοντας ξεκρέμαστους τους καταναλωτές που είχαν κάνει τις συγκεκριμένες παραγγελίες». Τα περιστατικά πάντως αφερεγγυότητας είναι σπάνια, καθώς δεν συμφέρει τους παραγωγούς να διαρρήξουν τη σχέση εμπιστοσύνης με τους καταναλωτές αφού η συμμετοχή τους στο εμπόριο χωρίς μεσάζοντες τους εξασφαλίζει, αφενός, τη σίγουρη πώληση των προϊόντων τους και μάλιστα σε μεγάλες ποσότητες, και αφετέρου, την εξοικονόμηση του κέρδους του μεσάζοντα.

Η πρόσβαση στους χώρους του ανοιχτού εμπορίου είναι ελεύθερη και συνήθως υπερβαίνει τα όρια της γειτονιάς. Η άμεση επαφή και η γνωριμία με τους παραγωγούς, η καλή ποιότητα του προϊόντος σε συνδυασμό με την προσιτή τιμή, η εξωστρέφεια, η ζωντάνια και η κοινωνική αλληλεπίδραση μαζί με τις παράλληλες εκδηλώσεις που συχνά γίνονται (δραστηριότητες για τα παιδιά, μουσικές εκδηλώσεις, ομιλίες, λογοτεχνικές αφηγήσεις, συλλογική κουζίνα, κ.ά.) προσελκύει πολίτες από πολλές γωνιές της ευρύτερης περιοχής, μετατρέποντας τις ανοικτές αυτές αγορές σε τόπους κοινωνικής συνεύρεσης, πολιτικού προβληματισμού και λαϊκής γιορτής. Ένας από τους εθελοντές της δράσης του Χαλανδρίου σημειώνει: «έρχονται καταναλωτές και από μακριά, Βύρωνα, Καλαμάκι… και το προφίλ τους περιλαμβάνει άτομα απ’ όλες τις επαγγελματικές και κοινωνικές τάξεις, μηχανικοί, καθηγητές… άνεργοι, αλλά πολλές φορές μπορεί και οι δύο σύζυγοι να είναι εργαζόμενοι. Κυρίως, όμως, είναι η μέχρι πρότινος μεσαία τάξη που σιγά-σιγά προλεταριοποιείται, χωρίς να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και χαμηλότερα στρώματα. Έτσι, η όλη κίνηση πλαισιώνεται, όχι μόνο από δημότες του Χαλανδρίου, αλλά και από κατοίκους άλλων περιοχών που συμμετέχουν ενεργά. Βέβαια, υπάρχουν και πολλοί που έρχονται καθαρά για τα λεφτά, να βρουν φθηνό τρόφιμο… βλέπεις, όταν η τσέπη είναι άδεια δεν σε πολυενδιαφέρει ούτε η συμμετοχική οργάνωση ούτε να στηρίξεις μια τοπική παραγωγή». Ωστόσο, παρά τη δημοφιλία που απέκτησε το κίνημα χωρίς μεσάζοντες, τόσο για τους παραγωγούς (εξασφάλιση νέων αγορών), όσο και για τους καταναλωτές (πρόσβαση σε ποιοτικά τρόφιμα με ταυτότητα και σε προσιτές τιμές), αυτό παραμένει στη σφαίρα του άτυπου εμπορίου, καθώς η Πολιτεία δεν το συμπεριλαμβάνει στο σχετικό θεσμικό πλαίσιο (ν.4264/2014 περί άσκησης εμπορικών δραστηριοτήτων εκτός καταστήματος / οργάνωσης και λειτουργίας λαϊκών αγορών και προϋποθέσεις χορήγησης αδειών άσκησης υπαίθριου εμπορίου).

Παράλληλη δράση με το ανοικτό εμπόριο στο χώρο του σχολείου, αποτελεί και το «καλάθι αλληλεγγύης» που προορίζεται για νοικοκυριά που αντιμετωπίζουν προβλήματα επιβίωσης. Πρόκειται για μια πρόσθετη κίνηση αλληλεγγύης στο πλαίσιο της οποίας ένα μέρος των αγορασμένων προϊόντων από τους καταναλωτές και ένα μέρος της παραγωγής που διαθέτουν οι παραγωγοί, συγκεντρώνεται σε καλάθια για τις άπορες οικογένειες του Δήμου. Αφορμή για αυτή την κίνηση στάθηκε ο υποσιτισμός παιδιών σε σχολεία της περιοχής, γεγονός που ανέτρεψε την στερεοτυπική αντίληψη περί απουσίας φτώχειας σε προάστια υψηλών εισοδημάτων της Αθήνας. Όπως επισημαίνουν μέλη της, ανοικτής πρωτοβουλίας αλληλεγγύης Χαλανδρίου «Μαζί να τα φάμε»: «ο πρώτος δείκτης στάθηκε η λιποθυμία παιδιών στα σχολεία μας. Ο δάσκαλος είναι ο πρώτος που διαπιστώνει ποιος μαθητής έχει πρόβλημα φτώχειας στο σπίτι του. Μαθητής που δεν φέρνει κολατσιό στο σχολείο αντιμετωπίζει πρόβλημα, τελεία και παύλα. Καθώς στην κίνηση έχουμε δάσκαλους εθελοντές, η ενημέρωση υπήρξε άμεση και η αντίστοιχη ενεργοποίηση ανθρώπων μαζική και έτσι στήσαμε το καλάθι. Σήμερα, διανέμουμε 70 καλάθια σε αντίστοιχα νοικοκυριά του Δήμου και οι τάσεις είναι αυξητικές ενώ καταβάλουμε προσπάθειες να εντοπίσουμε και άλλες τέτοιες οικογένειες, καθώς η ντροπή εμποδίζει αρκετά μέλη αυτών, να μας πλησιάσουν. Σκοπός μας είναι να μην μείνει κανένας μόνος του απέναντι στην κρίση και ν’ αντισταθούμε».

Όπως όλα δείχνουν, τα εναλλακτικά δίκτυα τροφίμων που αναδύονται τα τελευταία χρόνια σε συνοικίες της Αθήνας, ουσιαστικά στηρίζονται σε συλλογικότητες στο πλαίσιο ανάπτυξης ενός «κινήματος εθελοντισμού και αλληλεγγύης», ενάντια στα φαινόμενα κοινωνικής αποσύνθεσης και καταστροφής, προτάσσοντας έναν διαφορετικό δρόμο για τη λαϊκή οργάνωση, τη μαζική συμμετοχή και την αντίσταση στην κρίση. Στο διαδικτυακό της τόπο η πρωτοβουλία αλληλεγγύης Χαλανδρίου, «Μαζί …να τα φάμε», ενδεικτικά αναφέρει: «Όχι μόνο δεν ‘τα φάγαμε μαζί’ αλλά όλο και περισσότεροι δυσκολευόμαστε πια να προμηθευτούμε τα απαραίτητα. Αποτελεί βασικό στόχο μας το να μπορούμε να προμηθευόμαστε φτηνά αλλά και ποιοτικά τρόφιμα προωθώντας ταυτόχρονα συμμετοχικές μορφές δημοκρατικής αυτοοργάνωσης και αλληλεγγύης σε μόνιμη βάση, οργανώνοντας διανομές σε τακτά χρονικά διαστήματα» (http://mazinatafame.blogspot.gr/p/blog-page_328.html)

Από τα στατιστικά στοιχεία του Πίνακα 1 μπορούμε να συμπεράνουμε για το δείγμα του πληθυσμού ότι πρόκειται κυρίως για άτομα μεσήλικα και άνω με ΔΜΣ μεγαλύτερο του φυσιολογικού που κατά πλειοψηφία έχουν υπέρταση, αλλά όχι απαραίτητα στεφανιαία νόσο. Η τελευταία παρατήρηση αναμένεται φυσιολογική δεδομένης της ηλικιακής κατανομής των ερωτώμενων που είναι κατά πλειοψηφία άνω των 60 ετών. Η υπέρταση παρουσιάζει μεγάλες ανισότητες μεταξύ των ερωτώμενων σε σχέση με τα άλλα χαρακτηριστικά του επιπέδου υγείας τους. Ωστόσο, από τον δείκτη Moran’s I που τείνει στο 0 προκύπτει ότι οι θέσεις ατόμων με υπέρταση είναι τυχαία κατανεμημένες στο χώρο. Αντίθετα, άτομα με ΣΝ, με παρόμοια ηλικία, και με παρόμοιο ΔΜΣ τείνουν να γειτνιάζουν με άτομα με τα ίδια χαρακτηριστικά, όπως προκύπτει από τη στατιστικά σημαντική τιμή του δείκτη χωρικής αυτοσυσχέτισης Moran’s I και την πολύ μικρή τιμή του χωρικού δείκτη Gini μεταξύ των γειτόνων των εν λόγω μεταβλητών.

Με βάση τη στατιστική ανάλυση των δεδομένων, η ΣΝ εμφανίζεται κυρίως σε άνδρες με κανονικό βάρος ή υπέρβαρους, αλλά όχι απαραίτητα με υψηλό επίπεδο παχυσαρκίας. Επίσης, εμφανίζεται σε ηλικίες από 50-79 για τους άνδρες με τις περισσότερες περιπτώσεις στις ηλικίες 60-69, ενώ στις γυναίκες εμφανίζεται σε μεγαλύτερες, σε σχέση με τους άνδρες ηλικίες (70-79).

Στον Χάρτη 1, με κουκίδες κόκκινου χρώματος εμφανίζονται οι ασθενείς με ΣΝ, με κουκίδες μπλε χρώματος τα υγιή άτομα και με κουκίδες λευκού χρώματος τα άτομα χωρίς διάγνωση. Είναι εμφανείς οι περιοχές, όπως για παράδειγμα οι δήμοι Ελευσίνας και Ασπροπύργου, όπου παρατηρείται συγκέντρωση υγιών από ΣΝ ατόμων και άλλες περιοχές όπως οι Δήμοι Κορυδαλλού, Αγίας Βαρβάρας και Παλαιού Φαλήρου όπου παρατηρείται συγκέντρωση ατόμων που έχουν διαγνωστεί με ΣΝ. Η κατανομή αυτή οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη συγκριτική συλλογή δεδομένων (στρατολόγηση υγειών ατόμων στις περιοχές Ελευσίνας και Ασπρόπυργου) αλλά και στη σύνθεση του πληθυσμού (ηλικιακή κατανομή, κοινωνικοοικονομικό επίπεδο).

Χάρτης 1: Χάρτης θέσεων του υπό μελέτη δείγματος του πληθυσμού με βάση τη στεφανιαία νόσο

Δύο στα τρία άτομα του δείγματος (66,5%) εμφανίζουν υπέρταση. Από τη στατιστική ανάλυση των δεδομένων υγείας των ατόμων του δείγματος προκύπτει ότι παρόλη την εμφανή αύξηση της υπέρτασης με το ΔΜΣ και την ηλικία, σημαντικός είναι ο αριθμός ατόμων με κανονικό βάρος που εμφανίζει υπέρταση. Γενικά, η υπέρταση εμφανίζεται στους άντρες νωρίτερα και με χαμηλότερους ΔΜΣ σε σχέση με τις αντίστοιχες γυναίκες στο δείγμα των ατόμων που μελετήθηκε και παρουσιάζεται εδώ.

Στο Χάρτη 2 παρουσιάζεται ο χάρτης υπέρτασης κατά φύλο (άντρες και γυναίκες με υπέρταση). Επιβεβαιώνονται οπτικά οι ανισότητες στην υπέρταση ακόμη και ατόμων σε γειτονικές θέσεις όσο και η σχετικά τυχαία κατανομή υπερτασικών ατόμων στο χώρο.

Χάρτης 2: Χάρτης υπέρτασης του υπό μελέτη δείγματος του πληθυσμού κατά φύλο

Τέλος, στον Χάρτη 3 παρουσιάζονται οι ΔΜΣ ταξινομημένοι σε πέντε ομάδες: μικρότερος από 18.5 για ελλιποβαρή άτομα, 18.5 ως 25 για άτομα με κανονικό βάρος, 25 ως 30 για υπέρβαρα άτομα, 30 ως 40 για παχύσαρκα άτομα και πάνω από 40 για άτομα με πολύ υψηλό βαθμό παχυσαρκίας. Όπως είδαμε παραπάνω, η μεταβλητή αυτή εμφανίζει μικρές ανισότητες στο χώρο. Ωστόσο, παρατηρούμε μια συγκέντρωση υπέρβαρων ατόμων στους δήμους Καλλιθέας, Αλίμου, Ελευσίνας και Ασπροπύργου ενώ στο Δήμο Χαλανδρίου φαίνεται να διαμένουν άτομα με κανονικό βάρος.

Χάρτης 3: Χάρτης δείκτη μάζας σώματος (ΔΜΣ)

Για να εξεταστεί αν το φύλο, η ηλικία, ο ΔΜΣ και η υπέρταση επηρεάζουν την εμφάνιση στεφανιαίας νόσου στο παρόν δείγμα ατόμων είναι απαραίτητο να πραγματοποιηθεί ανάλυση παλινδρόμησης. Τα αρχικά αποτελέσματα από την ανάλυση αυτή δείχνουν ότι οι άντρες έχουν εξαπλάσια πιθανότητα σε σχέση με τις γυναίκες να εμφανίσουν ΣΝ, ενώ τα άτομα με υπέρταση έχουν περισσότερες από επτά φορές πιθανότητα να εμφανίσουν τη νόσο σε σχέση με τα άτομα χωρίς υπέρταση. Η ηλικία και ο ΔΜΣ παρουσία των άλλων μεταβλητών δεν φαίνεται να μεταβάλλουν σημαντικά το ρίσκο για εμφάνιση της νόσου. Δεδομένου ότι η εμφάνιση μιας νόσου επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες, τα παραπάνω αποτελέσματα παρουσιάζονται με την επιφύλαξη που απορρέει από το μικρό αριθμό παραγόντων και παρατηρήσεων και χρήζουν περαιτέρω διερεύνησης.

Από τη μελέτη του επιπέδου υγείας των κατοίκων της Αττικής με βάση ένα τυχαίο δείγμα του πληθυσμού προκύπτει ότι υπάρχουν χωρικές ανισότητες στην εμφάνιση της στεφανιαίας νόσου και του δείκτη μάζας σώματος. Κάποιοι δήμοι, όπως ο δήμος Παλαιού Φαλήρου, εμφανίζουν ταυτόχρονα υψηλό ΔΜΣ και υψηλά ποσοστά ατόμων με ΣΝ γεγονός που ενδεχομένως να οφείλεται όχι μόνο σε ατομικούς αλλά και σε περιβαλλοντικούς παράγοντες.

Τα ευρήματα που παρουσιάστηκαν παραπάνω θέτουν σημαντικά ερευνητικά ερωτήματα για μελλοντική διερεύνηση. Ένα από αυτά αφορά την επίδραση περιβαλλοντικών παραγόντων στην εμφάνιση στεφανιαίας νόσου που αποτελεί το επόμενο βήμα της έρευνας.

Παρόλο που η στεφανιαία νόσος και τα καρδιαγγειακά νοσήματα αποτελούν τα τελευταία χρόνια τη βασικότερη αιτία θανάτου στην Ελλάδα, ελάχιστα έχει μελετηθεί η επίδραση του χώρου στον επιπολασμό τους και η χωρική κατανομή του πληθυσμού υψηλού κινδύνου ως προς αυτά. Η παρούσα εργασία επιχείρησε να αναδείξει τις χωρικές ανισότητες χαρακτηριστικών υγείας του πληθυσμού της Αττικής, που συνδέονται με τα καρδιαγγειακά νοσήματα, όπως η υπέρταση και ο δείκτης μάζας σώματος. Από τα δεδομένα που αναλύθηκαν προέκυψε ότι μεγάλος αριθμός ασθενών με στεφανιαία νόσο συγκεντρώνεται σε δήμους της Δυτικής Αττικής, γεγονός που ενδεχομένως να συνδέεται με το χαμηλότερο επίπεδο διαβίωσης που παρατηρείται στους δήμους αυτούς τις τελευταίες δεκαετίες. Η αύξηση των εισοδηματικών ανισοτήτων εξαιτίας της οικονομικής κρίσης των τελευταίων ετών οδηγεί αναπόφευκτα σε αύξηση των ανισοτήτων υγείας. Θα πρέπει η πολιτεία (τόσο το κεντρικό κράτος όσο και η τοπική αυτοδιοίκηση) να ασκήσει κατάλληλη πολιτική παρέχοντας καλύτερες υπηρεσίες σε όσους τις έχουν περισσότερο ανάγκη, τόσο για την αντιμετώπιση των ΚΝ όσο και την ενημέρωση-ευαισθητοποίηση για την πρόληψή τους.

Πίνακας 2: Χαρακτηριαστικά βουλευτών στις εκλογικές περιφέρειες της Αττικής

Πέρα από τις εσωτερικές διαφοροποιήσεις στις εκλογικές περιφέρειες της Αττικής όπως αυτές αποτυπώνονται στον Πίνακα 2, διαπιστώνουμε και μεταβολές στην σύνθεση του πολιτικού προσωπικού στο πέρασμα του χρόνου, στο πλαίσιο της ίδιας περιφέρειας, μεταβολές οι οποίες απηχούν ακόμα περισσότερο τους πολιτικούς και κοινωνικούς μετασχηματισμούς της τελευταίας εικοσαετίας. Έτσι, αν χρησιμοποιήσουμε ως αφετηριακό σημείο τις εκλογές του 1990, και καταληκτικό σημείο τις εκλογές του 2012, με τις εκλογές του 2000 ως ενδιάμεση χρονική στιγμή (Πίνακας 3), τότε διαπιστώνουμε τις εξής μεταβολές: σημαντική αύξηση του ποσοστού των γυναικών, αύξηση στην μέση ηλικία πρώτης εκλογής των βουλευτών, σταθερότητα και τάσεις αυξήσης στην εμπλοκή με την τοπική αυτοδιοίκηση, αλλά και μικρότερη πρότερη παρουσία σε άλλες εκλογικές περιφέρειες της χώρας. Παράλληλα, αναφορικά με το επαγγελματικό προφίλ, παρουσιάζεται σαφέστατη άνοδος για τα λεγόμενα νέα επαγγέλματα. Θα μπορούσαμε ίσως να ισχυρισθούμε ότι τα παραπάνω αποτελούν εν μέρει ενδείξεις μιας τάσης “αυτονόμησης” του πολιτικού προσωπικού από τα κεντρικά κόμματα και ενεργοποίησης προσωπικών διαύλων επικοινωνίας με το εκλογικό σήμα με στόχο την εκλογή τους, είτε μέσω της καλλιέργειας μιας σχέσης εντοπιότητας, είτε μέσω μιας έντονης προβολής από τα ΜΜΕ, όπως αυτή αποτυπώνεται στα νέα επαγγέλματα.

Πίνακας 3: Εξέλιξη χαρακτηριστικών των βουλευτών στις εκλογικές περιφέρειες της Αττικής (1990-2012)

[1] Για τις ανάγκες του παρόντος κειμένου, αναφερόμαστε μόνον στους βουλευτές που εκλέχθηκαν τον Ιούνιο του 2012, χωρίς να περιλαμβάνουμε τα στοιχεία των βουλευτών του Μαΐου του 2012.

[2] Ο υπολογισμός έγινε βάσει των αρχικών συνθέσεων των πρώτων κυβερνήσεων που σχηματίσθηκαν μετά από κάθε εκλογική αναμέτρηση.

Γράφημα 5: Ποσοστό ατόμων ανάλογα με την υποκοότητά τους ανά όροφο στις πολυκατοικίες του Δήμου Αθηναίων (2011)

Γράφημα 6: Ποσοστό ατόμων ανάλογα με το καθεστώς ενοίκησης κατά όροφο στις πολυκατοικίες του Δήμου Αθηναίων (2011)

Οι γειτονιές της πόλης που συγκεντρώνουν τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία κάθετου διαχωρισμού είναι εκείνες όπου σημαντικό ποσοστό των κατοίκων τους βρίσκεται στις κοινωνικά «ακραίες» θέσεις των κτηρίων (σε υπόγεια / ισόγεια και σε υψηλούς ορόφους αντίστοιχα). Πρέπει να σημειώσουμε, ωστόσο, ότι όλες οι πολυκατοικίες της αντιπαροχής δεν προσφέρουν τις προϋποθέσεις αυτές.

Μόνο όσες κατασκευάστηκαν μέχρι το 1980 έχουν δομή και εσωτερική διαρρύθμιση που ευνοεί τον κάθετο κοινωνικό διαχωρισμό. Σε αυτές βρίσκουμε τα μικρά και υποβαθμισμένα διαμερίσματα στο ημιυπόγειο και ισόγειο, σε αντίθεση με τα προνομιούχα και μεγάλα στους υψηλούς ορόφους. Στις πολυκατοικίες αυτής της περιόδου, σημαντικό ποσοστό των κατοίκων τους (40%) συγκεντρώνεται στις «ακραίες» θέσεις, εκ των οποίων 16% στο ισόγειο και χαμηλότερα (γράφημα 7).

Γράφημα 7: Πληθυσμός κατά όροφο ανάλογα με την περίοδο κατασκευής πολυκατοικίας (Δ Αθηναίων)

Έκτοτε, με την αλλαγή του οικοδομικού κανονισμού, αλλάζει ριζικά η χρήση του υπογείου και ισογείου (αποθήκη, πιλοτή, εμπορικές χρήσεις) και, παράλληλα, περιορίζονται οι ποιοτικές διαφοροποιήσεις μεταξύ ορόφων από τον 1^ο και πάνω. Συνεπώς, δεν ευνοούν τον κάθετο κοινωνικό διαχωρισμό όλες οι πολυκατοικίες της αντιπαροχής, αλλά μόνο εκείνες που κατασκευάστηκαν μέχρι το 1980. Ωστόσο, αυτές οι πολυκατοικίες που κατασκευάστηκαν κατά την περίοδο ακμής της αντιπαροχής εξακολουθούν να στεγάζουν το μεγαλύτερο τμήμα όσων ζουν σε πολυκατοικίες (75% στον Δήμο Αθηναίων).

Η συγκέντρωση πληθυσμού σε πολυκατοικίες που κατασκευάστηκαν μεταξύ 1946 και 1980 βοηθά σημαντικά να εντοπισθεί η χωροθέτηση του κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού. Από τον χάρτη 2 προκύπτει ότι οι περιοχές συγκέντρωσης πολυκατοικιών εκείνης της περιόδου περιλαμβάνουν κυρίως γειτονιές του Δήμου Αθηναίων (Πατήσια, Αχαρνών, Κυψέλη, Γκύζη, Αμπελόκηποι, Παγκράτι, Εξάρχεια, Ιστορικό Κέντρο, Κολωνάκι, Ιλίσια, Νέος Κόσμος) και δευτερευόντως γειτονιές σε όμορους δήμους (Ζωγράφου, Καλλιθέα, Νέα Σμύρνη) και στο κέντρο του Πειραιά.

Η χαρτογράφηση του κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού

Με τα αναλυτικά δεδομένα τοης Απογραφής Πληθυσμού του 2011 (Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011) μας δόθηκε η δυνατότητα, όχι μόνο να πιστοποιήσουμε την παρουσία του κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού στην Αθήνα, αλλά και να επιβεβαιώσουμε το γεγονός ότι αφορά σημαντικό ποσοστό των κατοίκων, ιδιαίτερα στο κέντρο της πόλης. Τα δεδομένα αυτά επέτρεψαν τη χαρτογράφηση σε πολύ αναλυτικό επίπεδο (ΜΟΧΑΠ [Μονάδες Χωρικής Ανάλυσης Πόλεων] που αποτελούν επανεπεξεργασμένη μορφή των Απογραφικών Τομέων της ΕΛΣΤΑΤ ώστε να έχουν όλες ανάλογο μέγεθος: ελάχιστο 900 και μ.ό. 1.250 κατοίκων).

Η χαρτογράφηση του κάθετου διαχωρισμού παρουσιάζει σημαντικές προκλήσεις. Σε αντίθεση με την κλασική μορφή του στεγαστικού διαχωρισμού (όπου αναδύεται η διαφορετική κοινωνική φυσιογνωμία οριζόντιων ενοτήτων, όπως δήμοι ή γειτονιές) ο κάθετος διαχωρισμός δεν έχει μέχρι τώρα αποτυπωθεί χαρτογραφικά. Η βασική πρόκληση στην προκειμένη περίπτωση είναι το πώς μπορεί να αποτυπηθεί ο διαχωρισμός όταν οι κοινωνικά ή εθνοτικά διαφορετικές ομάδες κατοικούν κυριολεκτικά η μία πάνω στην άλλη και όχι σε διαφορετικές γειτονιές. Εάν χρησιμοποιήσουμε τις πάγιες μεθόδους χαρτογράφησης του κοινωνικού διαχωρισμού, η κάθετη διαφοροποίηση δεν αναδεικνύεται και απομένει μόνο μια εικόνα περισσότερο ή λιγότερο έντονης κοινωνικής ή εθνοτικής ανάμιξης.

Με δεδομένη την πρόθεση να αναδείξουμε όσο το δυνατόν καθαρότερα το σχήμα του κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού, επικεντρώσαμε στον πληθυσμό εκείνο που καταρχήν σχετίζεται με το φαινόμενο αυτό, δηλαδή στους κατοίκους των πολυκατοικιών που κατασκευάστηκαν μεταξύ 1946 και 1980. Πρόκειται για σημαντικό τμήμα του πληθυσμού, το οποίο φθάνει το 70% για τον Δήμο Αθηναίων. Επίσης, περιορίσαμε την έκταση της χαρτογράφησης στις ΜΟΧΑΠ όπου ο σχετικός πληθυσμός αριθμεί τουλάχιστον 150 άτομα και όπου εκείνοι που ζουν στις “ακραίες” θέσεις των κτηρίων (υπόγεια και ισόγεια, από την μία πλευρά, και 4ος όροφος και άνω, από την άλλη) αποτελούν τουλάχιστον το 15% του πληθυσμού. Με τον τρόπο αυτό επιλέχθηκαν 1.010 ΜΟΧΑΠ -από ένα σύνολο 3.000- στο σύνολο της μητροπολιτικής περιοχής. Από αυτές, οι 426 ανήκουν στο Δήμο Αθηναίων και οι υπόλοιπες σε όμορους κυρίως δήμους -όπως η Καλλιθέα-, σε ορισμένα προάστια που δομήθηκαν με ειδικό καθεστώς -όπως ο Χαλαργός και το Παλαιό Φάληρο- και στο δεύτερο μεγάλο κέντρο, τον Δήμο Πειραιώς.

Το βασικό ζήτημα ήταν η ανάδειξη των περιοχών κάθετου διαχωρισμού και η χαρτογραφική διαφοροποίησή τους από εκείνες όπου δεν υφίσταται. Βασική υπόθεση ήταν ότι μια περιοχή κάθετου διαχωρισμού πρέπει να εμφανίζει υπερεκπροσώπηση των υψηλότερων κοινωνικών κατηγοριών ή/και των κυρίαρχων εθνοτικών ομάδων στους υψηλότερους ορόφους και, ταυτόχρονα, υπερεκπροσώπηση των χαμηλότερων κατηγοριών και των αδύναμων ομάδων στα ισόγεια και τα υπόγεια.

Πρακτικά, και με στόχο να απλοποιηθεί η εικόνα, εντάξαμε τους ορόφους σε τρεις κατηγορίες (χαμηλοί = ισόγειο και υπόγειο, μεσαίοι = 1ος έως και 3ος όροφος, και υψηλοί = 4ος όροφος και άνω). Με ανάλογο τρόπο ομαδοποιήσαμε τις κοινωνικές κατηγορίες (υψηλές = διευθυντικά στελέχη και επαγγελματίες, μεσαίες = τεχνικοί, υπάλληλοι γραφείου και παροχής υπηρεσιών, και χαμηλές = ειδικευμένοι και ανειδίκευτοι εργάτες). Παράλληλα, ορίσαμε δύο επίπεδα υπερεκπροσώπησης των κοινωνικών ή εθνοτικών κατηγοριών στους διάφορους ορόφους: έντονη υπερεκπροσώπηση όταν το ποσοστό της κατηγορίας είναι μεγαλύτερο από τον μ.ό. της στη μητροπολιτική περιοχή κατά τουλάχιστον μία τ.α. (τυπική απόκλιση) και απλή υπερεκπροσώπηση όταν υπερβαίνει την τιμή του μ.ό. έως μία τ.α.

Στον χάρτη του κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού (χάρτης 3), οι περιοχές διαφοροποιούνται, καταρχάς, μεταξύ κοινωνικά ομοιογενών και κάθετα διαχωρισμένων. Οι πρώτες περιλαμβάνουν τις περιοχές όπου κάποια από τις τρεις βασικές κοινωνικές κατηγορίες υπερεκπροσωπείται -έντονα ή απλώς- σε όλους τους ορόφους. Οι δεύτερες περιλαμβάνουν όσες περιοχές εμφανίζουν υπερεκπροσώπηση των υψηλών κατηγοριών στους υψηλούς ορόφους και των χαμηλών στους χαμηλούς. Η έντονη υπερεκπροσώπηση αναδεικνύεται στο χάρτη με εντονότερο χρώμα, είτε πρόκειται για ομοιογενή, είτε για διαχωρισμένη περιοχή. Από τον χάρτη 3 προκύπτει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των 1.010 ΜΟΧΑΠ που συμπεριλάβαμε στην ανάλυση αφορά περιοχές κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού και ότι το φαινόμενο παρουσιάζεται διαίτερα έντονο σε περιοχές όπως του Γκύζη, Εξάρχεια, Νεάπολη, Κυψέλη, Αμπελόκηποι, Ζωγράφου κ.λπ. Οι περιοχές κοινωνικής ομοιογένειας σε όλους τους ορόφους των πολυκατοικιών είναι λιγότερες, ιδιαίτερα όσον αφορά τις υψηλές κοινωνικές κατηγορίες και, ακόμη περισσότερο, τις μεσαίες. Ωστόσο, εμφανίζεται μια σημαντική και χωρικά συνεκτική συγκέντρωση για τις χαμηλές κατηγορίες στην ευρύτερη περιοχή γύρω από τους άξονες των λεωφόρων Πατησίων και Αχαρνών.

Χάρτης 3: Περιοχές κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού και κοινωνικά ομοιογενείς περιοχές στην Αθήνα (2011) (κάτοικοι πολυκατοικιών κατασκευής 1946-1980)

Ο χάρτης 4 παρουσιάζει την αντίστοιχη εικόνα του κάθετου εθνοτικού διαχωρισμού. Παρά τις διαφορές μεταξύ των δύο χαρτών, οι ομοιότητες είναι τόσες που δεν αφήνουν αμφιβολίες όσον αφορά την έντονη συσχέτιση μεταξύ κοινωνικής ανισότητας και εθνοτικής ιεράρχησης στους ορόδφους των πολυκατοικιών της πόλης, ιδιαίτερα στις κεντρικότερες περιοχές.

Χάρτης 4: Περιοχές κάθετου εθνοτικού διαχωρισμού και εθνοτικά ομοιογενείς περιοχές στην Αθήνα (2011) (κάτοικοι πολυκατοικιών κατασκευής 1946-1980)

Συμπέρασμα

Η περίπτωση της πολυκατοικίας της αντιπαροχής στην Αθήνα εικονογραφεί τρόπους με τους οποίους το κτισμένο περιβάλλον μπορεί να διαμεσολαβεί τη διαμόρφωση της κοινωνικής γεωγραφίας της πόλης με διαδικασίες που συνήθως δεν είναι ούτε προσχεδιασμένες ούτε προβλέψιμες.

Ο κάθετος κοινωνικός διαχωρισμός δεν αποτελεί αποκλειστικό χαρακτηριστικό της Αθήνας. Εμφανίζεται τον 19^ο και τις αρχές του 20^ου αιώνα στο Παρίσι και σε ορισμένες άλλες πόλεις της ηπειρωτικής Ευρώπης με άλλη όμως λογική και αντίστροφη κοινωνική φορά: οι εύποροι στους κάτω ορόφους και οι φτωχότεροι στις στέγες. Τότε αφορούσε κτήρια χωρίς ανελκυστήρα, τα οποία στέγαζαν κυρίως μεσαία και υψηλά-μεσαία στρώματα. Τα ίχνη εκείνου του κάθετου διαχωρισμού έχουν πλέον σβήσει με τη σταδιακή αναβάθμιση των επάνω ορόφων (ριζικές ανακαινίσεις και συνενώσεις μικρών διαμερισμάτων, προσθήκη ανελκυστήρων) και την αλλαγή της κοινωνικής φυσιογνωμίας των ενοίκων τους μέσα από διαδικασίες εκτοπισμού των παλαιών κατοίκων («εξευγενισμός» / gentrification) ή σταδιακής εξάπλωσης των υψηλών-μεσαίων στρωμάτων (embourgeoisement) σε γειτονικές προς τις δικές τους περιοχές.

Η συγκεκριμένη μορφή του κάθετου διαχωρισμού στην Αθήνα και, κυρίως, το μεγάλο ειδικό του βάρος αποτελούν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της πόλης. Το χαρακτηριστικό αυτό διακρίνει την Αθήνα και από τις υπόλοιπες μεγάλες ελληνικές πόλεις (με εξαίρεση, ως ένα βαθμό τη Θεσσαλονίκη) κυρίως επειδή η αντιπαροχή αναπτύχθηκε σε αυτές με κάποια χρονική υστέρηση, με αποτέλεσμα το ποσοστό τους που κατασκευάστηκε πριν από το 1980 να είναι μικρότερο.

Οι αρνητικές πλευρές της αντιπαροχής, όσον αφορά την πολεοδομική οργάνωση της πόλης, είναι γνωστές και έχουν συζητηθεί διεξοδικά. Θετική της πλευρά αποτελεί το γεγονός ότι δημιούργησε περιοχές κοινωνικής συγκατοίκησης μέσω του κάθετου διαχωρισμού. Ωστόσο, όπως έδειξε και η συνέχεια, η κοινωνική και εθνοτική ανάμιξη δεν εγγυώνται από μόνες τους ούτε την αρμονική συγκατοίκηση, ούτε τη σύγκλιση των τρόπων ζωής μεταξύ των διαφορετικών ομάδων που ζουν στους ίδιους χώρους.

Το μεγάλο απόθεμα κατοικιών που δημιούργησε η αντιπαροχή βρίσκεται σε περιοχές της πόλης όπου τα κοινωνικά προβλήματα είναι πολλά και έχουν επιδεινωθεί ιδιαίτερα στα χρόνια της κρίσης. Στις περιοχές αυτές εμφανίζεται σημαντικό ποσοστό κενών διαμερισμάτων και επαγγελματικών χώρων λόγω περιορισμένης ζήτησης, έλλειψη συντήρησης του κτηριακού αποθέματος, ενώ υπάρχουν ομάδες με σημαντικές ανάγκες (άνεργοι, μετανάστες, ηλικιωμένοι …) με αποτέλεσμα να αυξάνεται η πίεση στην αγορά κατοικίας τόσο για τους ενοικιαστές όσο και για τους μικροϊδιοκτήτες. Μέσα σε αυτές τις δύσκολες συνθήκες, που επιδείνωσε σημαντικά η φορολόγηση της κατοχής μικρο-ιδιοκτησίας, οι περιοχές αυτές αποτελούν ενδεχομένως ένα προνομιακό πεδίο για την ανάπτυξη πολιτικών κοινωνικής κατοικίας και την ενδυνάμωση των σχέσεων αλληλοβοήθειας μεταξύ των τοπικών ομάδων.