• Οι γονείς που ανήκουν στα μεσαία στρώματα και αποφασίζουν να παραμείνουν τα παιδιά τους στο τοπικό σχολείο είτε γιατί δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα είτε γιατί συνειδητά επιλέγουν το σχολείο της γειτονιάς, παρεμβαίνουν στη λειτουργία του προκειμένου να ελέγχουν το σχολικό περιβάλλον. Χρησιμοποιούν τακτικές μέσω των Συλλόγων Γονέων, συνεργάζονται με τους διευθυντές των σχολείων και με γονείς του ίδιου κοινωνικο-οικονομικού επιπέδου, προσφέρουν τις υπηρεσίες τους είτε υλικά είτε διαμεσολαβώντας, μέσω πελατειακών σχέσεων, για το συμφέρον του σχολείου. Στις διαχωριστικές τακτικές των γονέων συμπεριλαμβάνεται και το να επεμβαίνουν στη χάραξη των νέων σχολικών περιοχών με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συχνά σχολεία με αμιγή μειονοτικό πληθυσμό, όπως για παράδειγμα συμβαίνει σε περιοχές κοντά σε καταυλισμούς Τσιγγάνων.
• Οι γονείς των χαμηλότερων, εργατικών κυρίως, τάξεων (υπάλληλοι, απασχολούμενοι σε δουλειές ρουτίνας, ανειδίκευτοι εργάτες) έχουν μεγαλύτερη δυσκολία στην παρακολούθηση της σχολικής εκπαίδευσης των παιδιών τους. Το κοινωνικό και επαγγελματικό επίπεδο καθώς και ή έλλειψη ισχυρών κοινωνικών δικτύων δεν προσφέρουν τις προϋποθέσεις, αλλά συνήθως δεν δημιουργούν και την επιθυμία, για μεταφορά των παιδιών σε άλλα σχολεία. Οι οικογένειες που κατέχουν περιορισμένο οικονομικό και πολιτισμικό κεφάλαιο προσαρμόζουν τις στρατηγικές τους σε μια προσιτή σε αυτές εκπαιδευτική προσφορά, η οποία έχει συγκεκριμένα κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά, πολλές φορές υιοθετώντας τακτικές των μεσαίων στρωμάτων, όπου αυτό είναι δυνατόν. Για παράδειγμα, διατηρώντας γεωγραφική απόσταση, δηλαδή επιλέγοντας σχολείο εκτός της περιοχής κατοικίας τους ή υιοθετώντας τακτικές συμβολικής απόστασης και διαφοροποίησης από συγκεκριμένες ομάδες («εμείς» και οι «άλλοι»).

Ποιοι είναι όμως οι παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή σχολείου από τους γονείς των μεσαίων στρωμάτων; Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας:

• Η κοινωνική σύνθεση του σχολείου αποτελεί βασικό προσδιοριστικό παράγοντα της αποφυγής του σχολείου, ιδιαίτερα όπου υπάρχει σημαντική αναλογία μαθητών που προέρχονται από μη ευνοούμενες ομάδες (χαμηλά εργατικά στρώματα, μετανάστες, Ρομά).
• Η τοπική ετερογένεια παίζει σημαντικό ρόλο στις πρακτικές αποφυγής, ιδιαίτερα όταν η γειτονιά χαρακτηρίζεται από ασυνέχεια στη χωρική της οργάνωση, δηλαδή όταν υπάρχουν θύλακες λιγότερο υποβαθμισμένων περιοχών και οι μαθητές που διαμένουν σε αυτές ενθαρρύνονται στην αποφυγή του τοπικού Γυμνασίου. Μάλιστα, η αποφυγή μπορεί να ξεκινά από το Δημοτικό σχολείο, όταν γονείς από υψηλά και μεσαία στρώματα στέλνουν τα παιδιά τους σε ιδιωτικά Δημοτικά σχολεία.
• Η ύπαρξη ισχυρών κοινωνικών δικτύων σε σχέση με κάποιο σχολείο και η καλή του «φήμη» αποτελούν επίσης σημαντικούς παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή του. Οι κοινωνικοί θύλακες των «καλών» σχολείων και τα ομοιογενή δίκτυα συντείνουν στην ανιούσα κοινωνική κινητικότητα και στις καλύτερες ευκαιρίες απασχόλησης. Τα προσωπικά κοινωνικά δίκτυα επηρεάζουν την πρόσβαση των κοινωνικών ομάδων στην εκπαίδευση και βοηθούν τους γονείς των μεσαίων στρωμάτων να βρουν «καλά» σχολεία και να επιτύχουν την μεταφορά από ένα δημόσιο σχολείο σε άλλο, εκτός της περιοχής κατοικίας. Οι γονείς αυτοί διατηρούν ισχυρούς δεσμούς με τη διοίκηση των σχολείων και παρουσιάζουν ομοιογενείς στάσεις και συμπεριφορές με άτομα με τα οποία έχουν κοινούς κανόνες και αξίες.
• Η γλώσσα αποτελεί κλειδί για τη διαχείριση των κοινωνικών σχέσεων και της κοινωνικής δικτύωσης. Επομένως, το ζήτημα γνώσης της ελληνικής γλώσσας αποτελεί βασικό παράγοντα, για τους γονείς των μεσαίων στρωμάτων, που προσδιορίζει την αποδοχή ή μη των εθνοτικά διαφορετικών ομάδων στο σχολείο. Η άγνοια της ελληνικής γλώσσας θεωρούν ότι υποβιβάζει το επίπεδο του σχολείου και δημιουργεί εμπόδια στην πρόοδο των δικών τους παιδιών.

Η φήμη του σχολείου είναι ιδιαίτερα σημαντική όσον αφορά την προσέλκυση μαθητών από υψηλότερα και μεσαία στρώματα. Η προσέλκυση τέτοιων μαθητών διατηρεί το «καλό» επίπεδο του σχολείου, την «καλή» εικόνα και ενισχύει την επιλογή του από τις τοπικές ελίτ. Τα σχολεία προκειμένου να προσελκύσουν μαθητές από τα υψηλότερα και μεσαία στρώματα, υιοθετούν στρατηγικές ακαδημαϊκής επιλεκτικότητας, όπως οι καλοί βαθμοί καθώς και ελαστικά διοικητικά μέτρα για μετεγγραφές σε άλλα σχολεία. Επίσης, χρησιμοποιούν τακτικές όπως την αποβολή ή διαγραφή μαθητών με προβλήματα συμπεριφοράς, την έμμεση παρέμβαση στους γονείς προβληματικών μαθητών για μετεγγραφή τους σε άλλο σχολείο, κ.λπ. που αφορούν συνήθως παιδιά που προέρχονται από μειονεκτούσες ομάδες (χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα, μετανάστες, τσιγγάνους ή και πρόσφατα πολιτογραφημένους ομογενείς).

Η ταξική διαφοροποίηση είναι πρωταρχική στην ανάπτυξη διαχωριστικών τάσεων, ενώ η παρουσία μειονοτικών ομάδων με διαφορετική εθνοτική καταγωγή και η απουσία εκπαιδευτικών πολιτικών επιδρά αυξητικά στον κοινωνικό διαχωρισμό. Σε περιοχές κοντά σε οικισμούς Ρομά, οι γονείς των μεσαίων στρωμάτων θεωρούν αρνητική την παρουσία των μαθητών Ρομά στο σχολείο και επιθυμούν συνήθως τον διαχωρισμό. Επιπλεόν, διαπιστώθηκε ότι οι γονείς αυτοί θεωρούν ως αρνητική παρουσία στο σχολείο και την ύπαρξη μαθητών από χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, όπου συχνά εντάσσουν και τις οικογένειες των μεταναστών. Θεωρούν ότι οι μαθητές αυτοί υποβαθμίζουν το επίπεδο του σχολείου, αποτελούν «κακά παραδείγματα» για τα δικά τους παιδιά και δημιουργούν προβλήματα στο σχολείο.

Εθνο-πολιτισμική διάκριση και χωρική διαφοροποίηση

Η χωροθέτηση ορισμένων σχολείων κυρίως περικεντρικά του Δήμου Αχαρνών και η παρουσίασή τους ως χώρων παθογένειας καθώς και ο στιγματισμός παιδιών που διαφοροποιούνται λόγω εθνοπολιτισμικών και κοινωνικο-οικονομικών διαφορών, αποτελούν παράγοντες που επιτείνουν την πόλωση μεταξύ σχολείων και αυξάνουν τον διαχωρισμό στον τοπικό χώρο. Παράλληλα, η κακή εικόνα της γειτονιάς, επιδρά στη ζωή των παιδιών και τα εμποδίζει να νιώσουν ικανά να προχωρήσουν εκπαιδευτικά. Η αδυναμία για κοινωνική και χωρική κινητικότητα αποτελεί σημαντικό χαρακτηριστικό των κοινωνικά αποκλεισμένων γειτονιών.

Προκειμένου να εντοπίσουμε τα παιδιά που εγκαταλείπουν την εκπαίδευση, χρησιμοποιήσαμε και πάλι την εφαρμογή «Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011» (ΕΛΣΤΑΤ/ΕΚΚΕ). Ξεχωρίσαμε τις ηλικίες 10-13 ετών και αναζητήσαμε την κύρια ασχολία, στο πλαίσιο της οποίας εμφανίζεται και η μαθητική ιδιότητα. Διαπιστώσαμε ότι υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός παιδιών αυτής της ηλικίας που δεν εμφανίζουν την μαθητική ιδιότητα, δηλαδή δεν πηγαίνουν σχολείο. Ορισμένες από τις περιοχές στις οποίες το σχετικό  ποσοστό είναι μεγάλο, ταυτίζονται με τις περιοχές των τσιγγάνων, όπως στους Δήμους Ασπροπύργου, Άνω Λιοσίων και Αχαρνών. Αυτή η ομάδα πληθυσμού περιθωριοποιείται, ενώ έχει σαφή κοινωνικά χαρακτηριστικά και χωρικά όρια. Είναι συγκεντρωμένη σε υποβαθμισμένες γειτονιές όπου υπάρχει έντονη παρουσία μειονεκτουσών κοινωνικών ομάδων (Χάρτης 5)[3]. Το ποσοστό εγκατάλειψης του σχολείου είναι υψηλό στα παιδιά των Ρομά, ενώ οι δυσκολίες ξεκινούν από την πρωτοβάθμια και συνεχίζονται στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, με υψηλό ποσοστό εγκατάλειψης από την πρώτη τάξη του Γυμνασίου.

Χάρτης 5: Ποσοστό παιδιών 10-13 ετών που δεν είναι μαθητές στον Δήμο Αχαρνών και σε γειτονικούς Δήμους (Άνω Λιόσια, Ζεφύρι, Καματερό, Ίλιον, Άγιοι Ανάργυροι, Νέα Φιλαδέλφεια, Μεταμόρφωση, Θρακομακεδόνες, Κηφισιά, Νέα Ερυθραία, Φυλή, Ασπρόπυργος)

Πηγή: Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011 (https://panorama.statistics.gr/)

Οι γονείς θεωρούν ότι τα παιδιά με εθνοπολιτισμικές διαφορές πρέπει να έχουν ίση μεταχείριση. Παρόλα αυτά, θεωρούν επίσης ότι η παρουσία τους γίνεται απειλή για την πνευματική πρόοδο και την ακαδημαϊκή επίδοση των άλλων παιδιών. Θεωρούν ότι οι δάσκαλοι θα προσαρμόσουν το πρόγραμμα της διδασκαλίας τους, τις μεθόδους και την αξιολόγηση στο επίπεδό τους και ότι θα δώσουν μεγαλύτερη προσοχή σε αυτά. Η εικόνα ορισμένων σχολείων ως χώρων κοινωνικής παθογένειας ενισχύεται από την απόφαση κάποιων γονέων να τα αποφύγουν, γεγονός που επιτείνει την πόλωση και το διαχωρισμό τόσο στα σχολεία όσο στην περιοχή όπου αυτά εντάσσονται. Η αδυναμία για κοινωνική κινητικότητα στις περιοχές αυτές σε συνδυασμό με την έλλειψη εκπαιδευτικής φροντίδας, δημιουργεί συνθήκες υποβάθμισης και γειτονιές αποκλεισμού. Οι γειτονιές αυτές συγκεντρώνουν συνήθως χαμηλότερα εργατικά στρώματα και εθνοτικές και μειονοτικές ομάδες, οι οποίες ωστόσο αναπτύσσουν έντονο το αίσθημα της κοινότητας και βασίζονται σε ενεργά κοινωνικά δίκτυα.

Ως βασικό ερώτημα τέθηκε το ζήτημα αν οι νέες διαχωριστικές τάσεις των μεσαίων στρωμάτων οδηγούν σε μεγαλύτερη κοινωνική πόλωση και στεγαστικό διαχωρισμό, δηλαδή συγκέντρωση υψηλότερων κοινωνικών στρωμάτων σε συγκεκριμένες περιοχές και ταυτόχρονα δημιουργία θυλάκων φτώχειας σε άλλες περιοχές. Ο ρόλος των μεσαίων στρωμάτων στην κοινωνική ανάμειξη στις μεικτές γειτονιές είναι σημαντικός, όσον αφορά την αλληλεπίδραση με τις άλλες κοινωνικές ομάδες. Σημαντική παράμετρος είναι η γειτονιά, ο τρόπος σχηματισμού και η ανάπτυξή της.

Η αποκοπή από την τοπική κοινωνία ή τη γειτονιά δεν πραγματοποιείται μέσα από την αύξηση των τιμών των ακινήτων, που θα απέκλειε την πρόσβαση σε οικονομικά ασθενέστερες κοινωνικές ομάδες, αλλά μέσα από την οικειοποίηση και κοινωνική ομογενοποίηση των τοπικών δημόσιων σχολείων. Μάλιστα, οι εκπαιδευτικές στρατηγικές κοινωνικής αποκοπής γίνονται περισσότερο έκδηλες λόγω της υποχρεωτικής επιλογής του τοπικού σχολείου μέσω του συστήματος των σχολικών περιοχών. με αυτόν τον τρόπο, η αύξηση της κοινωνικής απόστασης μεταξύ σχολείων αυξάνει την πιθανότητα δημιουργίας «θυλάκων» κοινωνικής υποβάθμισης. Παρόλα αυτά, η έρευνα έδειξε ότι παρά τη διαφοροποίηση στις στρατηγικές των γονέων σε σχέση με την επιλογή σχολελιου, ο σχολικός διαχωρισμός δεν οδηγεί υποχρεωτικά και σε στεγαστικό διαχωρισμό, εφόσον δεν συνδυάζεται με στεγαστική κινητικότητα, δηλαδή με μεταστέγαση στην περιοχή του σχλείου που τελικώς επιλέγεται, αλλά κυρίως εντείνει τις κοινωνικές αποστάσεις στο τοπικό επίπεδο και την εκπαιδευτική ανισότητα.

Συμπεράσματα

Στην περιοχή μελέτης δεν παρατηρήθηκε κάποια τάση μεταστέγασης των μεσοστρωματικών νοικοκυριών με παιδιά σχολικής ηλίκίας σε περιοχές κοντά σε σχολεία της επιλογής τους. Αντίθετα, παρατηρήθηκε απόσυρση από τα δημόσια σχολεία της γειτονιάς τους ή οικειοποίηση του δημόσιου σχολείου με στρατηγικές που στοχεύουν στο διαχωρισμό από άλλες κοινωνικές ομάδες.

Το εκπαιδευτικό σύστημα, ως θεσμική λειτουργία, δεν μένει αμέτοχο σε αυτήές τις διαδικασίες. Αντίθετα, ενισχύει την ακαδημαϊκή επιλεκτικότητα υιοθετώντας στρατηγικές διαχωρισμού και επιλογής του μαθητικού πληθυσμού. Η επιλεκτική αυτή χρήση των δομών/θεσμών, δημόσιου χώρου και η διαχείριση των επαφών μέσω των κοινωνικών δικτύων, ενισχύει τα νοικοκυριά των μεσαίων τάξεων που κρατούν σε απόσταση από την καθημερινή τους ζωή τις «προβληματικές» κοινωνικές ομάδες και τα κοινωνικά περιβάλλοντα που θεωρούν ότι αποτελούν κακή επιρροή. Αυτή η αποσύνδεση από τον κοινωνικό ιστό, μερικώς τονίζεται και ενισχύεται δομικά μέσα από την αλλαγή των ορίων των σχολικών περιοχών, όπως παρατηρήθηκε στην περιοχή μελέτης.

Τα σχολεία δεν μπορούν να διαχωριστούν από την κοινότητα και την ενσωμάτωση των αδύναμων κοινωνικών ομάδων. Χωρίς τη συνεργασία σχολείων και κοινότητας, οι κοινωνικο-οικονομικές αλλαγές για τους αδύναμους κατοίκους δεν μπορούν να έχουν επιτυχία και επομένως είναι σημαντικό να υπάρξει διαμεσολάβηση μεταξύ κοινότητας και σχολείου.

Σύμφωνα με την έρευνα διαπιστώθηκε ότι οι Ρομά υφίστανται τη μεγαλύτερη διάκριση και διαχωρισμό στην εκπαίδευση σε σχέση με άλλες εθνοτικές ομάδες ή μειονότητες. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχουν αρκετοί παράγοντες που επιδρούν στην ενσωμάτωσή τους στο εκπαιδευτικό σύστημα και αυτοί σχετίζονται λιγότερο με πολιτισμικές διαφορές και περισσότερο με τη διαρκή κοινωνική τους περιθωριοποίηση.

[1] ΜΟΧΑΠ: Μονάδες χωρικής ανάλυσης πόλεων. Αντιστοιχούν στο επίπεδο των Απογραφικών Τομέων (ΑΤ) της ΕΛΣΤΑΤ με τη διαφορά ότι στους ΜΟΧΑΠ έχουν ενοποιηθεί οι μικροί ΑΤ ώστε να μην υπάρχει χωρική μονάδα με πληθυσμό μικρότερο των 900 κατοίκων. Οι συνενώσεις αυτές έγιναν ώστε να αποφευχθούν ζητήματα εμπιστευτικότητας. Η Αττική χωρίζεται σε 3.000 ΜΟΧΑΠ με μέσο πληθυσμό 1.250 ατόμων.

Οι ‘άγνωστοι’ Διαμαρτυρόμενοι

Μία από τις λιγότερο γνωστές θρησκευτικές κοινότητες στην Αθήνα, αλλά και στην Ελλάδα γενικότερα, είναι εκείνη των Ελλήνων Ευαγγελικών ή Διαμαρτυρόμενων. Η ευρύτερη Προτεσταντική παρουσία στην Αθήνα και στην Ελλάδα άρχισε λίγο μετά την επανάσταση του 1821 με τις πρώτες ιεραποστολές που στέλνονταν ως επί το πλείστον από την Αμερική, προς την ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής. Η επίσημη, όμως, έναρξη της παρουσίας των Ελλήνων Ευαγγελικών γίνεται το 1858 με τον Μιχαήλ Καλοποθάκη, ο οποίος εκδίδει το περιοδικό «Αστήρ της Ανατολής». Η πρώτη Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία οικοδομήθηκε το 1871 και εξακολουθεί να λειτουργεί στο ίδιο σημείο, στην οδό Αμαλίας, απέναντι από την Πύλη του Αδριανού (Κυριακάκης 1985). Την εποχή της αρχικής οικοδόμησης θεωρείτο ότι βρίσκεται στα όρια της Αθήνας, καθώς η πόλη δεν είχε ακόμη επεκταθεί (εικόνα 9).

Εικόνα 9: Η πρώτη Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία

Πηγή: Α.Σακελλαρίου

Οι Έλληνες διαμαρτυρόμενοι δεν είναι πολλοί σε αριθμό και αν συνυπολογιστούν όλες οι ομολογίες και τα δόγματα (Βαπτιστές, Πεντηκοστιανοί, κ.ά.) υπολογίζονται συνολικά στις περίπου 25.000, με τον μεγαλύτερο αριθμό να διαβιεί στην Αθήνα. Αύξηση γνώρισε ο αριθμός των Ελλήνων Ευαγγελικών με την άφιξη πολλών προσφύγων το 1922 από τη Μικρά Ασία, όπου υπήρχαν αρκετές Ευαγγελικές κοινότητες. Λόγω αυτής της άφιξης και της συνεπαγόμενης αύξησης του αριθμού τους οικοδομήθηκαν δύο ακόμα εκκλησίες, η δεύτερη και η τρίτη Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία, όχι σε μακρινή απόσταση από την πρώτη. Η δεύτερη βρίσκεται στο Κουκάκι (εικόνα 10), στην οδό Ζίννη και η τρίτη στην οδό Χελντράιχ, στον Νέο Κόσμο. Επίσης, στην περιοχή της Αθήνας και των όμορων δήμων λειτουργούν και παραρτήματα της πρώτης Εκκλησίας, για παράδειγμα στην περιοχή των Εξαρχείων και στη Γλυφάδα, αλλά και αυτόνομες εκκλησίες, όπως στον Πειραιά.

Εικόνα 10: Η δεύτερη Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία

Πηγή: Α.Σακελλαρίου

Στον αστικό χώρο της Αθήνας και ειδικότερα στο κέντρο της, εκτός των Ελληνικών Ευαγγελικών Εκκλησιών, υπάρχουν και δύο ξένες προτεσταντικές εκκλησίες. Η  Αγγλικανική Εκκλησία (εικόνα 11) στην οδό Φιλελλήνων που οικοδομήθηκε μεταξύ 1838 και 1843 σε σχέδια του Έλληνα αρχιτέκτονα Κλεάνθη και εκτέλεση του Δανού αρχιτέκτονα Χάνσεν και η Γερμανική εκκλησία στην οδό Σίνα, πολύ πιο μοντέρνου ρυθμού η οποία ξεκίνησε να οικοδομείται το 1931 και εγκαινιάστηκε το 1934 (εικόνα 12).

Εικόνα 11 και 12: Η Αγγλικανική Εκκλησία και η Γερμανική Εκκλησία

Πηγή: Α.Σακελλαρίου

Η εβραϊκή κοινότητα της Αθήνας

Η εβραϊκή κοινότητα της Αθήνας είναι από τις παλαιότερες και ιστορικότερες της πόλης, με τις πρώτες αναφορές να εντοπίζονται ήδη στους αρχαίους χρόνους και ειδικότερα στον 1^ο π.Χ. αιώνα. Οι νεότερες αναφορές αρχίζουν να εντοπίζονται στα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας, ενώ πολλοί Εβραίοι διωγμένοι από την Ισπανία έφτασαν στην Αθήνα μετά το 1492. Αν και κατά τα χρόνια της επανάστασης του 1821 η εβραϊκή κοινότητα της Αθήνας διαλύθηκε, άρχισε να ανασυντίθεται ύστερα από τη θεμελίωση του ελληνικού κράτους και αναγνωρίστηκε το 1889. Η εβραϊκή παρουσία στην Αθήνα αυξήθηκε σημαντικά μετά τους Βαλκανικούς πολέμους με την άφιξη πολλών Εβραίων από τη Μ. Ασία, αλλά και από τη Θεσσαλονίκη. Μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο η κοινότητα της Αθήνας κατέστη η μεγαλύτερη της Ελλάδας και αριθμεί σήμερα περίπου 3.000 άτομα.

Η πρώτη συναγωγή της Αθήνας, η Ετς Χαγίμ, οικοδομήθηκε το 1904 στην οδό Μελιδώνη στο Θησείο (εικόνα 13). Το 1935 ανεγέρθηκε νέα συναγωγή στην οδό Μελιδώνη 5, η Μπεθ Σαλώμ, (εικόνα 14) η οποία είναι σε λειτουργία μέχρι σήμερα, ενώ πολύ κοντά βρίσκεται και το μνημείο του Ολοκαυτώματος (εικόνα 15). Είναι ενδιαφέρον ότι πριν από την ανέγερση της πρώτης συναγωγής υπήρχαν άτυποι ευκτήριοι οίκοι, με έναν εξ αυτών να αναφέρεται στην οδό Ήβης κοντά στην Ερμού, ο οποίος λειτούργησε το 1886, ενώ ένας άλλος χώρος αναφέρεται στο σπίτι της οικογένειας Γιουσουρούμ, στη συμβολή των οδών Ερμού και Καραϊσκάκη.

Εικόνες 13, 14 και 15: η συναγωγή Ετς Χαγίμ, η συναγωγή Μπεθ Σαλώμ και το μνημείο Ολοκαυτώματος

Πηγή: Εβραϊκή Κοινότητα Αθήνας και Α.Σακελλαρίου

Η παρουσία των Εβραίων σήμερα δεν είναι τόσο περιχαρακωμένη όσο κατά τον 19^ο και τις αρχές του 20^ου αιώνα, όπου ήταν συγκεντρωμένοι ιδίως στον εμπορικό χώρο του κέντρου της πόλης, στην περιοχή που ονομάστηκε «Εβραίικα». Χαρακτηριστικό απομεινάρι εκείνης της εποχής, αλλά και της ισχυρής παρουσίας των Εβραίων στον δημόσιο χώρο είναι η περιοχή που έμεινε γνωστή ως Γιουσουρούμ. Το όνομα προέρχεται από μία οικογένεια Σεφεραδιτών από τη Σμύρνη, εκ των οποίων ο Μποχώρ Γιουσουρούμ ήρθε στην Αθήνα το 1863. Ο Μποχώρ που ήταν ράφτης άνοιξε ένα κατάστημα ενδυμάτων στη διασταύρωση των οδών Καραϊσκάκη και Ερμού κοντά στο τότε δημοπρατήριο. Επειδή ο κόσμος την εποχή εκείνη δεν είχε χρήματα να διαθέσει, ο Μποχώρ αγόραζε ενδύματα μεταχειρισμένα, τα μετέτρεπε και τα πουλούσε κάθε Κυριακή στο παζάρι στην πλατεία Αβησσυνίας [5]. Στη συνέχεια όταν η επιχείρηση πέρασε στα παιδιά του επεκτάθηκε και συμπεριέλαβε και αντίκες με αποτέλεσμα να αποτελέσει τον πυρήνα της εβραϊκής κοινότητας και με την πάροδο του χρόνου το όνομα της οικογένειας να δοθεί ανεπίσημα στην ευρύτερη περιοχή, όπου λάμβανε χώρα το παζάρι, παρά το γεγονός ότι εκεί άνοιξαν εν συνεχεία πολλά παλαιοπωλεία (Αδαμοπούλου και Σακελλαρίου 2003, 13-14).

Αν και διατηρούν πνευματικούς χώρους και υπάρχει και το Εβραϊκό Μουσείο της οδού Νίκης στο Σύνταγμα, με πολύ ενδιαφέροντα εκθέματα, εντούτοις η παρουσία τους στον δημόσιο χώρο δεν συγκρίνεται με τις χριστιανικές ομολογίες ως προς την οπτική της αποτύπωση. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι η εβραϊκή παρουσία στην Αθήνα, παρά την ύπαρξη ιστορικών και μνημειακών χώρων δεν είναι αρκετά εμφανής και επομένως καθίσταται ένα είδος «κεκρυμμένης θρησκευτικότητας».

Οι Μουσουλμανικές κοινότητες

Μουσουλμανικοί πληθυσμοί υπήρχαν στην περιοχή της Αθήνας ήδη από την εποχή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας. Η σύγχρονη Μουσουλμανική παρουσία στην περιοχή της Αθήνας μπορεί να χωριστεί σε δύο βασικές κατηγορίες, τους γηγενείς και τους μετανάστες και πρόσφυγες ή όπως έχει ονομαστεί στο παλαιό και νέο Ισλάμ (Tsitselikis 2012). Οι γηγενείς προέρχονται κυρίως από τη μειονότητα της Θράκης και εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα σταδιακά από τη δεκαετία του 1960 στο Γκάζι (Γκαζοχώρι), με τη μεγαλύτερη αύξηση να παρατηρείται κατά τη δεκαετία του 1970. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 παρατηρείται ένα δεύτερο κύμα εσωτερικής μετανάστευσης στην ίδια περιοχή, αλλά και σε γειτονικές (Κεραμεικός, Μεταξουργείο, Βοτανικός) (Antoniou 2003). Η δεύτερη κατηγορία είναι εκείνη των μεταναστών και προσφύγων. Ήδη από τη δεκαετία του 1970, αλλά και αργότερα πολλοί Μουσουλμάνοι αραβικής αλλά και αφρικανικής καταγωγής (π.χ. Αίγυπτος, Σουδάν) έρχονταν στην Αθήνα, αρκετοί για σπουδές, γι’ αυτό και από την εποχή εκείνη υπήρχε αίτημα για την ανέγερση τζαμιού είτε στο Μαρούσι είτε στο Γουδή, ιδέες οι οποίες δεν ευωδόθηκαν. Η παρουσία των Μουσουλμάνων αυξήθηκε ραγδαία με το άνοιγμα των συνόρων τη δεκαετία του 1990, αλλά ειδικότερα τη δεκαετία του 2000 όταν και άρχισαν να φτάνουν στην Ελλάδα σε μεγαλύτερους αριθμούς με συνέπεια σήμερα να υπολογίζονται τουλάχιστον στις 300.000 [6].

Στις μέρες μας, η πλειονότητά τους ζει στο κέντρο της Αθήνας και ειδικότερα κοντά στους σταθμούς του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου ή του μετρό (Κάτω Πατήσια, Άγιος Νικόλαος, Αττική, Ν.Κόσμος, κ.α.) αλλά και αλλού (π.χ. Κυψέλη) και εκεί εντοπίζονται και οι περισσότεροι άτυποι χώροι προσευχής. Οι περισσότεροι από αυτούς τους χώρους είναι είτε παράνομοι, είτε λειτουργούν με άδεια, π.χ. πολιτιστικού συλλόγου, ως σωματείο, που διατηρεί και χώρο προσευχής. Συνήθως είναι εγκαταστημένοι σε υπόγεια ή σε παλιά γκαράζ και αποθήκες με την εξαίρεση ενός μεγάλου χώρου στο Μοσχάτο που ανήκει στο Ελληνο-Αραβικό Πολιτιστικό Κέντρο και κατασκευάστηκε σε πρώην εργοστάσιο με ιδιωτικά κεφάλαια (εικόνα 16). Οι εν λόγω χώροι υπολογίζονται σε περίπου 100 σε όλη την Αττική, ενώ άλλες εκτιμήσεις τους υπολογίζουν γύρω στους 60, θεωρώντας ότι τα τελευταία χρόνια έχουν μειωθεί λόγω οικονομικών προβλημάτων (εικόνα 17).

Εικόνες 16 και 17: Το τζαμί στο Μοσχάτο (Ελληνο-αραβικό Πολιτιστικό Κέντρο) και το  Τζαμί στον Ν. Κόσμο (Μουσουλμανική Ένωση Ελλάδας)

Πηγή: Α.Σακελλαρίου

Στον δημόσιο χώρο της Αθήνας υπάρχουν και πολλά Οθωμανικά μνημεία που αποτυπώνουν τη Μουσουλμανική παρουσία. Χαρακτηριστικά είναι τα δύο Τζαμιά που βρίσκονται στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας. Το Φετιχέ Τζαμί βρίσκεται στη Ρωμαϊκή Αγορά, αναστηλώθηκε πρόσφατα και θα λειτουργήσει ως εκθεσιακός χώρος (Εικόνα 18). Η κατασκευή του τοποθετείται μεταξύ 1668 και 1670 πάνω στα ερείπια Βυζαντινού ναού αγνώστου ονομασίας του 8^ου-9^ου αιώνα. Το δεύτερο τζαμί είναι το επονομαζόμενο του Τζισδαράκη ή Τζισταράκη (ή Τζαμί του Κάτω Συντριβανιού ή του Κάτω Παζαριού), που βρίσκεται στην πλατεία Μοναστηρακίου και κατασκευάστηκε το 1759 από τον Οθωμανό διοικητή της Αθήνας του οποίου πήρε και το όνομα (εικόνα 19). Σήμερα λειτουργεί ως παράρτημα του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης. Εκτός από τους χώρους προσευχής το θέμα των Μουσουλμάνων στον δημόσιο χώρο περιλαμβάνει και τις δημόσιες προσευχές, ιδίως την περίοδο του Ραμαζανίου σε ανοιχτούς χώρους (π.χ. Ολυμπιακό Στάδιο, Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας, Προπύλαια Πανεπιστημίου), αλλά και άλλες γιορτές, όπως της Ασούρα, γιορτή των Σιιτών Μουσουλμάνων. Οι Μουσουλμάνοι αποτελούν τη δεύτερη μεγαλύτερη θρησκευτική κοινότητα, αλλά χωρίς να έχουν καταφέρει να πάρουν την ανάλογη θέση στον δημόσιο χώρο, αφού παρά την παρουσία τους στον δημόσιο χώρο εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται ως μία αόρατη θρησκευτική ομάδα.

Εικόνες 18 και 19: Το Φετιχέ τζαμί και το Το τζαμί Τζισδαράκη

Πηγή: Α.Σακελλαρίου

Οι άλλες θρησκευτικές κοινότητες

Εκτός από τις προαναφερθείσες γνωστές θρησκείες, στον αστικό ιστό της Αθήνας υπάρχουν και πολλές άλλες μικρότερες κοινότητες, παλαιότερες και νεότερες. Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά (Μαυρολέων 2003, 58-63), για παράδειγμα, οι οποίοι διατηρούν αρκετούς χώρους συναθροίσεων, ή «αίθουσες Βασιλείας» όπως ονομάζονται και οι οποίοι δραστηριοποιούνται ανοιχτά στον δημόσιο χώρο χρησιμοποιώντας πάγκους με φυλλάδια και άλλες εκδόσεις για την προώθηση της θρησκείας τους. Εμφανίστηκαν στην Ελλάδα στις αρχές του 20^ου αιώνα και σήμερα αριθμούν περί τις 20.000 μέλη με 350 περίπου εκκλησίες εκ των οποίων οι περισσότερες στην Αθήνα. Επίσης, υπάρχει η Εκκλησία του Ιησού Χριστού των Αγίων των Τελευταίων Ημερών (Μορμόνοι) της οποίας μέλη πρωτοεμφανίστηκαν στην Ελλάδα στις αρχές του 20^ου αιώνα, αν και η επίσημη ιεραποστολή οργανώθηκε το 1990 και σήμερα αριθμεί 759 μέλη [6]. Ταυτόχρονα και λόγω του μεταναστευτικού ρεύματος έχουν αναπτυχθεί κοινότητες Σιχ και Ινδουϊστών οι οποίες στην πλειονότητά τους εντοπίζονται εκτός του κέντρου της Αθήνας (Μέγαρα, Εύβοια, Βοιωτία, Μαραθώνας) (Παπαγεωργίου 2011, Christopoulou 2013). Τέλος, άλλες κοινότητες είναι αυτές των ποικίλων ομάδων ακολούθων της αρχαίας ελληνικής θρησκείας [7] που διοργανώνουν ανοικτές εκδηλώσεις π.χ. στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, αλλά και των Ελλήνων Βουδιστών οι οποίοι εμφανίστηκαν με πιο οργανωμένη μορφή στα μέσα της δεκαετίας του 1970, έχουν αναγνωριστεί επισήμως από το Υπουργείο Παιδείας από το 2001, αριθμούν περί τα 1.000 μέλη σε όλη την Ελλάδα και διατηρούν δικούς τους χώρους στο κέντρο της πόλης (εικόνα 20) [8].

Εικόνα 20: Βουδιστικό κέντρο στην Αθήνα

Πηγή: Α.Σακελλαρίου

Όλα τα παραπάνω καταδεικνύουν ότι στην Αθήνα υπάρχει θρησκευτική ποικιλομορφία κυρίαρχη και ορατή ή κεκρυμμένη και αόρατη. Η Ορθόδοξη θρησκεία εξακολουθεί να είναι η κυρίαρχη παρουσία, αλλά υπάρχουν και άλλες θρησκευτικές ομάδες που διεκδικούν τη δική τους θέση στον δημόσιο χώρο, ο οποίος ιστορικά αποτελεί ένα βασικό αντικείμενο ειρηνικής ή και βίαιης αντιπαράθεσης και διεκδίκησης μεταξύ των θρησκειών. Διατηρώντας το ερώτημα εάν η Αθήνα υπήρξε ποτέ κοσμική για να θεωρηθεί τώρα μετα-κοσμική, η βασική διαπίστωση είναι ότι σε θρησκευτικό επίπεδο ο αθηναϊκός χώρος μεταβάλλεται και ενδεχομένως να μεταβληθεί και άλλο στο μέλλον ακόμη περισσότερο.

[1] Θα ήθελα να ευχαριστήσω όσους βοήθησαν στην προετοιμασία του εν λόγω άρθρου μέσω της παροχής πληροφοριών και της δυνατότητας λήψης φωτογραφιών θρησκευτικών χώρων και ειδικότερα τον κ. Ναΐμ Ελγαντούρ από τη Μουσουλμανική Ένωση Ελλάδας, την κα. Τάλυ Μαΐρ και τον κ. Ζοζέφ Μιζάν από την Ισραηλιτική Κοινότητα της Αθήνας, τον κ. Χαλίντ Τρίμπις από το Ελληνο-Αραβικό Επιμορφωτικό Πολιτιστικό Κέντρο και τον κ. Γιώργο Διακοφωτάκη από τους Έλληνες Βουδιστές, «Διαμαντένιος Δρόμος».

[2] http://iaath.gr/enories-iaa και http://iaath.gr/enories-map

[3] http://iaath.gr/node/30

[4] http://www.cathecclesia.gr/hellas/

[5] http://www.kathimerini.gr/835870/article/politismos/polh/to-paramy8i-twn-gioysoyroym

[6] https://www.state.gov/documents/organization/256407.pdf

[7] http://www.mormonoi.gr/about

[8] https://www.ysee.gr/

[9] Υπάρχουν αρκετές βουδιστικές σχολές αλλά μία από τις παλαιότερες είναι ο Διαμαντένιος Δρόμος. http://www.diamondway-buddhism.gr/centers/athens/

Εικόνα 5: Το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο του Δήμου Αθηναίων

Ως εξειδίκευση του ΡΣΑ 1983, το ΓΠΣ 1988 μιλούσε και αυτό για αποσυμφόρηση κεντρικών περιοχών, καθώς και την τόνωση τοπικών κέντρων εντός του Δήμου Αθηναίων (πολυκεντρικότητα), με παράλληλο έλεγχο και σταδιακό περιορισμό της ανάπτυξης νέων κεντρικών λειτουργιών κατά μήκος των μεγάλων αρτηριών. Επιπλέον, προέβλεπε και αυτό την ανάδειξη του ιστορικού χαρακτήρα του Κέντρου, τον έλεγχο των χρήσεων και τη μείωση των όρων δόμησης, την τόνωση της κατοικίας και περιορισμούς στη χωροθέτηση γραφείων και εμπορίου.

Ως περαιτέρω εξειδικεύσεις του ΓΠΣ εκπονήθηκαν και θεσμοθετήθηκαν από τη δεκαετία του 1980 μέχρι και τη δεκαετία του 2000 μια σειρά από Προεδρικά Διατάγματα (ΠΔ) καθορισμού χρήσεων γης για γειτονιές του Κέντρου (Εικόνα 6) (βλ. και ΕΜΠ-ΥΠΕΚΑ, 2012) [6]. Ειδικότερα, τη δεκαετία του 1980 προωθήθηκε το διάταγμα για την Πλάκα (ΦΕΚ617Δ/1980, ΦΕΚ 1329Δ/1993) και το Θησείο (ΦΕΚ 60/1989), τις περιοχές δηλαδή της παλιάς πόλης, κοντά στην Ακρόπολη. Η παραγωγή των διαταγμάτων εντάθηκε τη δεκαετία του 1990 με τα Εξάρχεια (ΦΕΚ 1075Δ/1993), το Μετς (ΦΕΚ 1150Δ/1993), το Εμπορικό Τρίγωνο (ΦΕΚ 704Δ/1994), του Ψυρρή/Ομόνοια (ΦΕΚ 233Δ/1998) και το Μεταξουργείο (ΦΕΚ 616Δ/1998, με τροποποιήσεις) και συνδυάστηκε με προγράμματα ανάπλασης [7] και αρκετές πεζοδρομήσεις (Κανελλοπούλου, 2016). Τελευταίο εκπονήθηκε το διάταγμα για την οδό Πειραιώς, που περιλάμβανε και το Γκαζοχώρι, στα μέσα της δεκαετίας του 2000 (ΦΕΚ 1063Δ/2004, με τροποποιήσεις).

Εικόνα 6: Ειδικές χρήσεις γης Δήμου Αθηναίων, όπου ισχύουν τα σχετικά Προεδρικά Διατάγματα

Τα διατάγματα αυτά προσδιόριζαν τι επιτρέπεται και τι απαγορεύεται, πώς και πόσο μπορεί κανείς να χτίζει, τι προστατεύεται και τι αποθαρρύνεται. Αξίζει, μάλιστα, να τονιστεί ότι –παρά τις επικρατούσες προσλήψεις– πολλές από τις ρυθμίσεις που προωθούνταν στα διατάγματα όντως εφαρμόστηκαν και ότι αυτά επέδρασαν, συχνά σε αξιοσημείωτο βαθμό, στην εξέλιξη περιοχών του Κέντρου. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τα διατάγματα εφαρμόστηκε η αυστηρή προώθηση της κατοικίας, του πολιτισμού και της επιτελικής διοίκησης στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας, η ενίσχυση της κατοικίας και ο περιορισμός της αναψυχής στο Μετς, αλλά και στην Πλάκα (Ζήβας, 2006), ή ακόμα και η ανάπτυξη συγκεκριμένου τύπου αναψυχής στο Μεταξουργείο. Επιπλέον, τα διατάγματα για το Εμπορικό Τρίγωνο και του Ψυρρή, φαίνεται ότι συνέβαλλαν με τον τρόπο τους στην αποδυνάμωση ή και απομάκρυνση του χονδρεμπορίου, της μεταποίησης και μιας σειράς συναφών επαγγελματικών δραστηριοτήτων, και κατ’ επέκταση της κατοικίας. Οι διαπιστώσεις αυτές, και πάλι, δεν συνεπάγονται γραμμικές, απόλυτες σχέσεις μεταξύ θεσμικού πλαισίου και χωρικής εξέλιξης.

Ειδικότερα, επισημαίνονται μια σειρά από παρατηρήσεις που αφορούν τις σχέσεις του κανονιστικού πλαισίου για τις χρήσεις γης με τις δυναμικές της μεταποίησης, της κατοικίας και της αναψυχής:

Μεταποίηση/παραγωγή:

Το ΓΠΣ και αρκετά ΠΔ χρήσεων γης (Εμπορικό Τρίγωνο, Ψυρρή, Μεταξουργείο) επιχείρησαν να περιορίσουν επαγγελματικές και παραγωγικές δραστηριότητες και το χονδρεμπόριο από κεντρικές περιοχές. Επιπλέον, το ΠΔ της Πειραιώς περιόριζε τις παραγωγικές δραστηριότητες, ορίζοντας ένα μεγάλο κομμάτι του άξονα ως βιομηχανικό πάρκο (ΒΙΠΑ) «προς εξυγίανση» και προκρίνοντας δραστηριότητες του τριτογενή τομέα. Οι πολιτικές αυτές μοιάζουν σήμερα διαφιλονικούμενες, στο βαθμό που ναι μεν στόχευαν σε μια πιο ορθολογική και περιβαλλοντική οργάνωση των χρήσεων, όμως συνέβαλαν σε βάθος χρόνου στην λειτουργική αποδυνάμωση των περιοχών αυτών και στην απομάκρυνση πληθυσμών που εργάζονταν ή κατοικούσαν εκεί. Και πάλι, βέβαια, δεν θα ήταν δόκιμο να αποδώσει κανείς συνολικά την αποδυνάμωση της παραγωγής στην εφαρμογή των ΠΔ, αλλά θα όφειλε να συνυπολογίσει μαζί με μια σειρά από νόμους και κρατικές πολιτικές (ΕΜΠ κ.ά., 1996), τις ευρύτερες αναδιαρθρώσεις του παραγωγικού τομέα σε εγχώριο και ευρωπαϊκό επίπεδο, την αποβιομηχάνιση της δεκαετίας του 1980, την ένταξη της χώρας στην ΕΟΚ, την ΕΕ και την ευρωζώνη, και τον μετέπειτα αναπτυξιακό προσανατολισμό της, καθώς και οικονομικά συμφέροντα στη μικρή κλίμακα που σχετίζονταν με την αγορά ακινήτων.

Κατοικία:

Η κατοικία προωθήθηκε ως κατεύθυνση στα περισσότερα θεσμοθετημένα ΠΔ. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως η Πλάκα και το Μετς φαίνεται ότι η πολιτική αυτή ήταν σε σημαντικό βαθμό αποτελεσματική, αν και ενδέχεται να συνέβαλε σε κάποιου είδους «εξευγενισμό». Σε άλλες περιπτώσεις, όπως στο Εμπορικό Τρίγωνο και του Ψυρρή, η κατοικία δεν ενισχύθηκε παρά μόνο σποραδικά, είτε γιατί δεν δημιουργήθηκε η αντίστοιχη ζήτηση, είτε γιατί δεν προέκυψε ενδιαφέρον από την αγορά ακινήτων. Συνέβαλε επίσης το γεγονός ότι αφέθηκαν σχετικά ανεξέλεγκτες οι χρήσεις αναψυχής, αλλά και το ότι τα διατάγματα εξαιρούσαν τα κτήρια των οποίων η χρήση δεν ήταν εξ αρχής κατοικία (όπως λ.χ. της επικρατούσας τυπολογίας της βιοτεχνικής / επαγγελματικής κτηριακής μονάδας) και εν γένει επειδή την προωθούσαν κανονιστικά, χωρίς όμως να προσφέρουν ένα κατευθυντήριο πλαίσιο ανάπτυξής της [8] .

Αναψυχή:

Η ανάλυση των ΠΔ για το Κέντρο δείχνει ότι η αναψυχή κατά κανόνα διαφεύγει των ρυθμίσεων του κανονιστικού πλαισίου του σχεδιασμού και συχνά αναπτύσσεται με παρόμοιους τρόπους από τις δυνάμεις της αγοράς, τόσο σε περιοχές που ρυθμίζονται από διατάγματα (όπως το Γκάζι, του Ψυρρή, το Θησείο, τα Εξάρχεια, το Κολωνάκι, το Εμπορικό Τρίγωνο), όσο και σε περιοχές που δεν ρυθμίζονται από αυτά (όπως τα Πετράλωνα). Σχετική εξαίρεση αποτελεί η περιοχή του Μεταξουργείου όπου το ΠΔ φαίνεται ότι σε κάποιο βαθμό κατεύθυνε την ανάπτυξη ειδικού, «νέο-παραδοσιακού» τύπου αναψυχής. Η απόκλιση ρυθμίσεων και πραγματικότητας όσον αφορά την αναψυχή είχε δύο όψεις. Αφενός, χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις παρεκκλίσεων από το θεσμικό πλαίσιο, οι οποίες αφορούν λ.χ. την ανάπτυξη οχλούσας αναψυχής στην Ιερά Οδό (όπου προβλέπεται αμιγής κατοικία), στην οδό Πειραιώς (σε περιοχές γενικής κατοικίας) αλλά και στο Γκάζι με την παράκαμψη των θεσμοθετημένων χρήσεων μέσω υπουργικών αποφάσεων. Αφετέρου, η απόκλιση αυτή συνίσταται στην αδυναμία των διαταγμάτων να ρυθμίσουν την «επιθετική» προς τις άλλες χρήσεις ανάπτυξη της αναψυχής, την εμπορευματοποίηση κεντρικών περιοχών και τον κορεσμό με όρους αγοράς, αλλά και στο γεγονός ότι η αναψυχή ρυθμίζεται με άλλου τύπου διατάξεις πέραν των ΠΔ.

Πάντως, η εντατική ανάπτυξη της αναψυχής στο Κέντρο Πόλης από τα τέλη της δεκαετίας του 1990, είναι ένα φαινόμενο που συνδέεται τόσο με τη λειτουργία του μετρό, όσο και με μια σειρά οικονομικών παραμέτρων και νέων καταναλωτικών προτύπων της ελληνικής κοινωνίας, αλλά και με παγκόσμιες τάσεις που αφορούν τον αστικό τουρισμό και τη μετατροπή περιοχών σε «θεματικά πάρκα» (Μίχα, 2007), ενώ εν μέσω κρίσης η συγκεκριμένη χρήση προβάλλει και ως αναπτυξιακή διέξοδος.

Ερωτήματα και προκλήσεις για τον χωρικό σχεδιασμό στο Κέντρο Πόλης

Η σημερινή συγκυρία είναι κατά πολύ διαφορετική σε σχέση με τη δεκαετία του 1980, οπότε μπήκαν οι βάσεις τόσο για το στρατηγικό, όσο και για το κανονιστικό πλαίσιο του σχεδιασμού του Κέντρου Πόλης. Εκτός του γεγονότος ότι ζούμε σε ένα ουσιαστικά διαφορετικό Κέντρο Πόλης, η σύγχρονη συνθήκη χαρακτηρίζεται από:

• ένα νέο θεσμικό πλαίσιο που επιχειρεί να επαναπροσδιορίσει τους στόχους και τις κατευθύνσεις του χωρικού σχεδιασμού συνολικά (για τον πολεοδομικό και χωροταξικό σχεδιασμό, τις χρήσεις γης και τη δόμηση), μαζί με νέα εργαλεία σχεδιασμού τύπου «fast-track» (ΕΣΧΑΣΕ/ ΕΣΧΑΔΑ), αλλά και εργαλεία στρατηγικού/επιχειρησιακού σχεδιασμού που αναφέρονται σε ποικιλία χωρικών κλιμάκων, όπως τα Σχέδια Ολοκληρωμένων Αστικών Παρεμβάσεων (ΣΟΑΠ) και οι Ολοκληρωμένες Χωρικές Επενδύσεις (ΟΧΕ).
• έναν κατακερματισμό δρώντων που έχουν ή διεκδικούν ρόλο και αρμοδιότητα για το Κέντρο, μεταξύ των οποίων ο Δήμος Αθηναίων, η Περιφέρεια Αττικής, η κεντρική διοίκηση (σε διαφορετικές εκφάνσεις), πολιτιστικά και κοινωφελή ιδρύματα και ιδιώτες, ενώ έχουν εκλείψει οργανισμοί που είχαν κομβικό ρόλο στην εξέλιξη του Κέντρου, όπως ο ΟΡΣΑ και η ΕΑΧΑ.

Χαρακτηριστικό της σύγχρονης συγκυρίας αποτελεί το γεγονός ότι τα νέα εργαλεία και οι ρυθμίσεις συχνά δεν αντικαθιστούν τα παλιότερα, αλλά επικάθονται σε αυτά. Πρόκειται, λοιπόν, για μια σταδιακή αλληλεπίθεση διαδοχικών στρωμάτων σχεδιασμού, από διαφορετικές περιόδους, οι οποίες εκφράζουν διαφορετικές αντιλήψεις και διαφορετικές προτεραιότητες.

Αναλυτικότερα υπάρχει, πλέον, ένα πρόσφατα θεσμοθετημένο πλαίσιο στρατηγικού σχεδιασμού και για το Κέντρο Πόλης (ΡΣΑ 2021), αλλά σε κανονιστικό επίπεδο συνεχίζουν να βρίσκονται σε ισχύ οι νόμοι και τα διατάγματα από τις δεκαετίες του 1980, 1990 και 2000, μαζί με μια σειρά από διατάξεις, οι οποίες βασίζονται σε αυτό, ενώ μπορεί να λειτουργούν και αυτόνομα. Παράλληλα, γίνονται κατά καιρούς τροποποιήσεις στο «παρωχημένο» κανονιστικό πλαίσιο, όταν αυτό κρίνεται αναγκαίο, συνήθως υπό την πίεση οικονομικών συμφερόντων [9] . Μαζί με τα παραπάνω έχουν εξαγγελθεί ή προωθηθεί κατά καιρούς από την κεντρική διοίκηση ή τον Δήμο Αθηναίων προγράμματα αναπλάσεων, έχουν χρησιμοποιηθεί νέα εργαλεία σχεδιασμού και χρηματοδότησης, όπως το ΣΟΑΠ και η ΟΧΕ, τα οποία καλύπτουν αποσπασματικά και συγκυριακά μέρος του Κέντρου και των προβλημάτων του, ενώ έχουν δοκιμαστεί και πειραματικές πλατφόρμες με καθοριστική τη συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα. Οι αντιφάσεις που προκύπτουν, αναδεικνύονται με ιδιαίτερη έμφαση σε περιπτώσεις όπου το Συμβούλιο της Επικρατείας, με τη νομολογία που έχει αναπτύξει, καλείται να ερμηνεύσει το ισχύον θεσμικό πλαίσιο, επηρεάζοντας με άμεσο τρόπο τις πολιτικές για το Κέντρο και την εξέλιξή του, τείνοντας κάποιες φορές ακόμα και να υποκαταστήσει τον σχεδιασμό [10] .

Παρά την πολλαπλότητα στοχεύσεων, εργαλείων σχεδιασμού και δρώντων, δεν έχει τεθεί στη δημόσια συζήτηση ρητά η ενδεχόμενη ανάγκη αναθεώρησης του συνολικότερου πλαισίου του σχεδιασμού για το Κέντρο, ούτε από τους επαγγελματίες του σχεδιασμού ή τις τεχνικές ενώσεις, ούτε από την κεντρική διοίκηση ή την τοπική αυτοδιοίκηση, ούτε όμως και από την αγορά. Συνολικά προκύπτουν σημαντικές δυσκολίες άσκησης στρατηγικής για το Κέντρο, τόσο σε επίπεδο αρμοδιότητας, όσο και στην επιλογή χωρικής κλίμακας, εργαλείων σχεδιασμού, διαδικασιών σχεδιασμού και μηχανισμών κατάλληλων για να παρέμβουν στο Κέντρο Πόλης στη σύγχρονη συγκυρία. Ως αποτέλεσμα, το θεσμικό πλαίσιο του σχεδιασμού για το Κέντρο Πόλης διαμορφώνεται ως ένα πεδίο που προσφέρεται για μια σειρά από παρερμηνείες, αποκλίσεις και παρεκκλίσεις. Αφενός, παραμένουν σε ισχύ πολιτικές και σχεδιασμοί που έχουν ξεπεραστεί ή έχει αποδειχθεί εμπειρικά η αποτυχία τους. Αφετέρου, καταγράφονται αποκλίνουσες διαδικασίες σχεδιασμού.

Σε μια προσέγγιση που λαμβάνει υπόψη τις κλίμακες επενδυμένου κεφαλαίου και ιδιοκτησίας (Massey και Catalano, 1978, Μαντουβάλου, 1996β) θα μπορούσαμε να πούμε ότι το μικρό και μικρομεσαίο κεφάλαιο επαγγελματιών, ιδιοκτητών και κατοίκων του Κέντρου Πόλης συνεχίζει να πρέπει να ακολουθεί τις περιοριστικές κανονιστικές ρυθμίσεις των προηγούμενων δεκαετιών και τις διατάξεις που απορρέουν από αυτές ή τις παρακάμπτει μέσα από άτυπες διαδικασίες. Αντίθετα, το μεγαλύτερο κεφάλαιο μπορεί, όταν ενδιαφέρεται για το Κέντρο, να επηρεάζει και να τροποποιεί το ισχύον πλαίσιο. Μάλιστα το γεγονός ότι το θεσμικό πλαίσιο του σχεδιασμού θεωρείται «παρωχημένο» κατά κάποιο τρόπο νομιμοποιεί την τροποποίησή του, έστω και αν αυτή είναι αποσπασματική.

Η ανάλυση του στρατηγικού και του κανονιστικού πλαισίου για τον σχεδιασμό του Κέντρου Πόλης της Αθήνας αναδεικνύει συνολικά τον διακριτό ρόλο του θεσμικού πλαισίου στην εξέλιξη του Κέντρου. Αμφισβητεί τόσο απόψεις που ισχυρίζονται ότι ο σχεδιασμός μένει ανεφάρμοστος, και «μόνο στα λόγια», όσο και άλλες που επιρρίπτουν στο «γραφειοκρατικό» θεσμικό πλαίσιο του σχεδιασμού τις ευθύνες για τα προβλήματα του Κέντρου. Ισχυριζόμαστε, λοιπόν, ότι σχεδιασμός υπάρχει και έχει λειτουργήσει σε διαφορετικές συγκυρίες, αν και έχει χρησιμοποιηθεί επιλεκτικά. Βέβαια, τα θεσμικά εργαλεία του σχεδιασμού, είτε στρατηγικού είτε κανονιστικού χαρακτήρα, αποτελούν ένα μόνο κομμάτι των πολιτικών για το Κέντρο, πολιτικές που είναι ευρύτερες: κάποιες φορές ακουμπούν στα θεσμικά αυτά εργαλεία και άλλες τα παρακάμπτουν.

Επιπλέον, θα είχε νόημα να υπερβούμε το ερώτημα για το αν και κατά πόσο εφαρμόζεται το θεσμοθετημένο πλαίσιο για τον σχεδιασμό στο Κέντρο Πόλης, και να αναστοχαστούμε για το αν θα ήταν προτιμότερο ο σχεδιασμός αυτός να είχε εφαρμοστεί κατά γράμμα και, ακόμη περισσότερο, αν σήμερα εξακολουθούμε να επιμένουμε στην εφαρμογή του. Από την παραπάνω ανάλυση προκύπτει ότι η επιλεκτική εφαρμογή του θεσμικού πλαισίου είχε τόσο θετικά όσο και αρνητικά αποτελέσματα, παρομοίως και η μη εφαρμογή του. Άρα, θα λέγαμε ότι το ζητούμενο δεν είναι η εφαρμογή ή η αποτελεσματικότητα του θεσμικού πλαισίου, αλλά το νόημα και η σημασία των νόμων, των διατάξεων και ρυθμίσεων του σχεδιασμού και, κατ’ επέκταση, σε τι είδους Κέντρο Πόλης θέλουμε ο σχεδιασμός να μας οδηγήσει.

Σε αντίθεση με προηγούμενες δεκαετίες, στη σημερινή συγκυρία φαίνεται ότι το φαντασιακό για το «τι Κέντρο Πόλης θέλουμε» στερείται συνοχής, ενώ η στρατηγική για την μελλοντική εξέλιξή του παραμένει μάλλον διαφιλονικούμενη. Μια σειρά ερωτήματα, για τις χρήσεις γης και τα κοινωνικά στρώματα στα οποία αυτές αντιστοιχούν, για την πολυλειτουργικότητα και πολυσυλλεκτικότητα του Κέντρου, για τη συγκέντρωση ή την αποκέντρωση της αστικής ανάπτυξης, για τις αναπτυξιακές του προοπτικές και τους τρόπους παρέμβασης στο δομημένο περιβάλλον, αλλά και για τις προοπτικές ενός προς-τα-κάτω ανοίγματος των διαδικασιών σχεδιασμού, παραμένουν σε εκκρεμότητα.

[1] Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τη Μαρία Μαντουβάλου, ομότιμη καθηγήτρια ΕΜΠ, για τη συνεισφορά της στην εξέλιξη του κειμένου αυτού. Επίσης, τον Γιάννη Πολύζο, ομότιμο καθηγητή ΕΜΠ, τη Μαρία Μαυρίδου, τέως επίκουρη καθηγήτρια ΕΜΠ και τον Παναγιώτη Τουρνικιώτη, καθηγητή ΕΜΠ, επιστημονικό υπεύθυνο του ερευνητικού προγράμματος «Μεταλλασσόμενοι χαρακτήρες και πολιτικές στα Κέντρα Πόλης Αθήνας και Πειραιά» (ΕΜΠ-ΥΠΕΚΑ, 2010-2012), μαζί με όλα τα μέλη της ερευνητικής ομάδας.

[2] Οι προσπάθειες αυτές μάλιστα αποτελούσαν μάλλον απόκλιση από τις κυρίαρχες κατά τη δεκαετία του 1980 τάσεις του χωρικού σχεδιασμού στις χώρες του «δυτικού κόσμου», στο πλαίσιο της προέλασης του νεοφιλελευθερισμού.

[3] Για προηγούμενα ρυθμιστικά σχέδια για την Αθήνα, βλ. Σαρηγιάννης, 2010.

[4] Σύμφωνα με τον Χατζημιχάλη (2011), μέχρι το 2009 8 υπουργεία και μεγάλες κεντρικές υπηρεσίες και 4-5.000 εργαζόμενοι έφυγαν από το Κέντρο.

[5] Οι συζητήσεις για ένα νέο Ρυθμιστικό Σχέδιο είχαν ξεκινήσει στα τέλη της δεκαετίας του 2000 ενώ υπήρξε και νομοσχέδιο το 2009, το οποίο, όμως δεν θεσμοθετήθηκε.

[6] Είχαν προηγηθεί τα ΠΔ για την Β. Σοφίας (ΦΕΚ 215Δ/1975, με τροποποιήσεις), την Ιερά Οδό (ΦΕΚ 391Δ/1985).

[7] Αξίζει να αναφερθεί ιδιαίτερα το πρόγραμμα ανάπλασης που ανατέθηκε από τον Δήμο Αθηναίων στο Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών ΕΜΠ: «Εμπορικό Τρίγωνο Κέντρου Αθήνας», 1989-1991, βλ. και Αραβαντινός, 1997.

[8] Τα δεδομένα αυτά τείνουν να αλλάξουν τα τελευταία χρόνια λόγω της ανάπτυξης σχημάτων προσωρινής μίσθωσης/ ενοικίασης καταλυμάτων, της πτώσης των εμπορικών αξιών των ακινήτων και τις ευρύτερες αλλαγές στην αγορά ακινήτων. Σημειώνεται, επίσης, ότι η πρόβλεψη για τόνωση της κατοικίας υλοποιήθηκε σε κάποιο βαθμό και κατά αναπάντεχο, ίσως, τρόπο γύρω από την περιοχή της Ομόνοιας, με την άτυπη κατοίκηση μεταναστευτικών και ευάλωτων ομάδων.

[9] Χαρακτηριστική περίπτωση η πρόσφατη τροποποίηση του ΓΠΣ του Δήμου Αθηναίων στην Ακαδημία Πλάτωνος, προκειμένου να ανεγερθεί κέντρο εμπορίου και αναψυχής. Ή και η τροποποίηση του ΠΔ της Πειραιώς προκειμένου να νομιμοποιηθεί η ανάπτυξη μεγάλης κλίμακας κέντρου διασκέδασης επί της Ιεράς Οδού.

[10] Δεν μπορεί να μην αναφερθεί εδώ η αποφασιστική εμπλοκή του ΣτΕ στην παρεμπόδιση της ανάπλασης της Πανεπιστημίου (2015) (βλ. και Σκάγιαννης κ.ά., 2013), με βάση μια ερμηνεία του νομοθετικού πλαισίου, η οποία πατούσε τόσο πάνω στις ίδιες τις αντιφάσεις του, όσο και στην απόκλιση αντιλήψεων μεταξύ της εκδοχής του ΡΣΑ/2011 και του ΡΣΑ/2014, όπως περιγράφηκε παραπάνω. Η δεύτερη, θεσμοθετημένη εκδοχή υποβάθμιζε ως μη προσδιορισμένη «παρέμβαση» αυτό που στην πρώτη εκδοχή περιγραφόταν ως «πεζοδρόμηση» και «πολεοδομική ανασυγκρότηση του κέντρου με άξονα την οδό Πανεπιστημίου».

Η πλειονότητα των οίκων ανοχής στεγάζεται σε παλιά νεοκλασικά και σχεδόν ετοιμόρροπα σπίτια (ιδίως στο Μεταξουργείο), σε διαμορφωμένα ισόγεια μονοκατοικιών (ιδίως στην περιοχή της οδού Φυλής), σε υπόγεια, ενώ συχνά συστεγάζονται δύο σε ένα οίκημα. Όταν λειτουργούν, έχουν έξω από την πόρτα ως ένδειξη ένα μικρό αναμμένο φωτάκι, το οποίο στο παρελθόν ήταν αποκλειστικά κόκκινο (φωτογραφία 13). Από εδώ και ο τίτλος της πολυβραβευμένης ταινίας Τα Κόκκινα Φανάρια, μια ταινία που περιγράφει την άθλια ζωή των ιερόδουλων της Τρούμπας στον Πειραιά. Από εδώ και τα περί «παραδοσιακής μορφής». Γιατί πλέον, στις ίδιες ακριβώς περιοχές, όπως για παράδειγμα στην οδό Κωνσταντινουπόλεως, από το σταθμό Λαρίσης μέχρι την Ιερά Οδό, αλλά και σε άλλες, όπως για παράδειγμα στην οδό Βριλησσού στον περιφερειακό του Πολυγώνου, στην οδό Φρατζή στο Βοτανικό ή στη Λεωφόρο Συγγρού υπάρχει σε αφθονία ένα νέο είδος οίκων ανοχής, τα Studios (φωτογραφίες 14-16). Στην περίπτωση αυτή η ταμπέλα συνήθως γράφει Studio και κάποιον αριθμό, συνήθως της οδού. Οι πρακτικές είναι ακριβώς όπως στον «παραδοσιακό» οίκο ανοχής, μόνο που εδώ δεν έχει θέση η μαζικότητα ενώ υπάρχει μια σαφής διαφορά ως προς την καθαριότητα και την άνεση του χρόνου αναφορικά με την παροχή των υπηρεσιών. Oι τιμές είναι τρεις έως πέντε φορές πιο υψηλές από τον «απλό» οίκο και βέβαια, και εξ’ αυτού του λόγου, αποκλείονται οι μετανάστες. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι η μορφή αυτή των οίκων ανοχής εμφανίστηκε την περίοδο που οι περιοχές αυτές άρχισαν να έχουν υψηλές συγκεντρώσεις σε μετανάστες, εκπληρώνοντας έτσι μια τρόπον τινά «επιθυμία της αγοράς» για «ποιοτικότερες υπηρεσίες»  [3].

Εικόνες 13-16: Η περιοχή

Στην προκειμένη περίπτωση, σε αντίθεση με το σχήμα του Bauman που ονομάζει τη μετανεωρικότητα ως «ρευστή νεωτερικότητα» (Bauman,2000:8), η μετανεωτερικότητα παύει να είναι ρευστή αφού τροποποιεί τα ήδη υπάρχοντα σχήματα στο ίδιο πλαίσιο. Εδώ, τα απομεινάρια της νεωτερικότητας, απλώς στερεοποιούνται σε τόπους όπου νέες κανονικότητες παίρνουν τη θέση των παλιών. Έτσι, όταν αναφερόμαστε στους οίκους ανοχής, περιλαμβάνονται και τα studios.

Οι οίκοι ανοχής λοιπόν, τα μπορντέλα/μπουρδέλα όπως ονομάζονται στην καθημερινότητα, μια λέξη που προέρχεται από γαλλικό borde που σήμαινε σπιτάκι υπηρέτριας ώστε να φτάσουμε στο ιταλικό bordello/bordel που δήλωνε αρχικά ένα καλύβι έξω από τον οικισμό που ζούσε εκεί μια πόρνη (Πετρόπουλος, 1991), παρά τις προσπάθειες για εξευγενισμό των περιοχών και παρά τις μη νόμιμες χρήσεις κατοίκησης [4], καλά κρατούν εδώ και χρόνια, όλα ίδια, απαράλλακτα και ομοιόμορφα όπως θα περιγράψει και στο ποίημα Παραλληλισμοί ο Νίκος Καββαδίας. Ο ποιητής αναφερόμενος στις ομοιότητες, που είδε στα ταξίδια του, ανάμεσα στις «κατοικίες των κοινών, χαμένων γυναικών», στα «ολόλευκα μα πένθιμα σχολεία των Δυτικών» και στων φορτηγών τις «βρώμικες σκοτεινιασμένες πλώρες», θα γράψει πως σε αυτά «λείπει η κίνηση, η άνεση του χώρου και η χαρά». Η ίδια υγρασία μέσα, τα ίδια ερείπια μέσα και έξω.

Τι θα μπορούσε όμως να συμβολίζει ο οίκος ανοχής σε αυτή τη μεταμοντέρνα μυθοποίηση της διαφορετικότητας και του εφήμερου, σε αυτή την ιδεολογία του τέλους της μνήμης, σε έναν κοινωνικό πολιτισμό που ευνοεί τα «έτοιμα για άμεση χρήση προϊόντα» και τη «στιγμιαία ικανοποίηση που δεν απαιτεί προσπάθεια»; (Bauman, 2006:29). Τι είδους πιστοποιητικά ανάμνησης θα μπορούσαν να δώσουν αυτά τα απομεινάρια μιας πόλης που οι κανόνες, οι ρυθμοί και οι τροπισμοί της έχουν πια αλλάξει ακόμα και στην ανεύρεση ερωτικού συντρόφου επί πληρωμή; Τι μας έχουν κληροδοτήσει αυτοί οι μη–τόποι (Auge, 1995), αυτές οι αδιανόητες και, σύμφωνα με το Foucault, «ακραίες ετεροτοπίες» του αστικού ιστού; (Foucault, 2012: 269). Γιατί έρχονται στιγμές που ακόμα και αυτός ο ευτελής και απρόσωπος αγοραίος έρωτας μπορεί να κληροδοτήσει στο μέλλον κάποια μνημεία. Δεν είναι άραγε ίχνος το τρίξιμο όταν ανοίγει μια παλιά και σάπια πόρτα στο δωμάτιο; Πόσο ικανές είναι σήμερα αυτές οι «μετεξελίξεις» της επί πληρωμή ερωτικής επαφής να αφήσουν πίσω τους τέτοια ίχνη; Και αν οι λέξεις δεν είναι μόνο απότοκα της πραγματικότητας, αλλά μεταφέρουν εικόνες της, με ποιες άλλες λέξεις θα μπορούσαν να περιγραφούν στο μέλλον οι θρυλικές «μπουρδελότσαρκες» των εφηβικών χρόνων στους δρόμους με τους οίκους ανοχής; Τι μένει από μια ερωτική επαφή σε ένα απρόσωπο ξενοδοχείο πόσο μάλλον από μια διαδικτυακή ερωτική «επαφή» (cyber sex); Πως θα μπορούσαμε να φανταστούμε το Παρίσι του 19^ου αιώνα χωρίς τις θορυβώδεις «μπουρδελότσαρκες» του Γκυ ντε Μωπασσάν; Θα μπορούσε ο Αλέξης Δαμιανός να γυρίσει σήμερα την ταινία Ευδοκία με ένα call girl στον ομώνυμο πρωταγωνιστικό ρόλο;

Οι οίκοι ανοχής τελούν αυτό ακριβώς. Είναι μια από τις εναπομείνασες όψεις της νεωτερικότητας όπου η οικουμενικότητα γειτνιάζει με την κανονικότητα, όχι όμως αναγκαστικά και με την ομοιότητα. Η παραδοξότητα αυτής της συνθήκης είναι ότι στο μητροπολιτικό δέος της μυθολογίας του συμβάντος και της δίχως κανόνες εξαίρεσης, ο οίκος ανοχής παραμένει να υπηρετεί την παράδοση μιας διαδικασίας από όπου εκπορεύεται η κανονικότητα με τον παράλληλο όμως χαρακτήρα του ανοίκειου. Δεν είναι άλλωστε όλες οι ετεροτοπίες χώροι του ανοίκειου, αφού βγαίνουν έξω από την τάξη του χρόνου και του τόπου, όπου κρυσταλλώνονται νέες ετεροτοπικές εμπειρίες και διάταξη σχέσεων; Οι οίκοι ανοχής, ως ετεροτοπίες, είναι χώροι φορτισμένοι με την προσωρινότητα της κατοίκησής τους, είναι χώροι όπου οι κανόνες, αν και γνωστοί, είναι άγραφοι. Οι κανόνες είναι προφορικοί. Και αυτό είναι ίσως ένα «προνεωτερικό» στοιχείο που επιβιώνει μέσα στη λειτουργία του οίκου ανοχής μαζί με αυτόν. Ο οίκος ανοχής επιτελεί τη διττή λειτουργία της διάσωσης μιας κανονικότητας μέσα από την ταυτόχρονη διάσωση μιας οικειότητας που συνδέεται με το παρελθόν. Πρόκειται για μια παράδοση που δεν συνδέεται απαραίτητα με την επανάληψη της χρήσης του χώρου, αλλά με την ασφάλεια της κανονικότητας, της άμεσης δυνατότητας της επιλογής και τη σιγουριά της ορατότητας.

Ίσως όμως τελικά αυτό που αντέχει στο χρόνο δεν είναι ο οίκος ανοχής, αλλά όλοι όσοι ψάχνουν μορφές «ελευθερίας» στους χώρους εκείνους της επιθυμίας που είναι ήδη από το παρελθόν συγκροτημένες ως παράδοξες οικειότητες ή ως ανοίκειες κανονικότητες. Μόνο και μόνο για να δουν προσωρινά το πρόσωπο τους σε ένα καθρέφτη στο κατώφλι που διασταυρώνεται η ανοίκεια στιγμή της αναμονής στο «σαλόνι» –ίσως έπειτα και στο δωμάτιο– με την οικεία ψευδαίσθηση μιας, έστω και επιτόπιας, «παντοδυναμίας της επιλογής».

Και η αντοχή αυτή στο χρόνο ίσως να έχει να κάνει και με αυτό το παράδοξο. Με την α-νόητη προσμονή πως αν αρθεί η παραπάνω συνθήκη, σε αυτή την ακραία ετεροτοπία, ο τόπος των εταίρων θα ταυτιστεί με τον τόπο μιας επιθυμίας και από την πλευρά του ετέρου. Και στην περίπτωση αυτή η ετεροτοπία επικυρώνει την προσωρινότητά της ως η ενδεχόμενη μεταφορά μιας όχι πια και τόσο αδύνατης ουτοπίας.

[1] Η Τρούμπα είναι περιοχή στο λιμάνι του Πειραιά, όπου από τις αρχές του 20^ου αιώνα λειτουργούσαν πολλοί οίκοι ανοχής και καμπαρέ. Το 1967 ο δήμαρχος του Πειραιά Αριστείδης Σκυλίτσης θα προχωρήσει σε μια «εκκαθάριση» και θα τα κλείσει, εκδιώκοντας ταυτόχρονα και τις ιερόδουλες από εκεί, κάτι που θα σημάνει το τέλος της Τρούμπας ως κακόφημης περιοχής, η οποία ωστόσο έχει παραμείνει στη συλλογική μνήμη ως ένας μυθικός τόπος.

[2] Τα τραγικά αυτά φαινόμενα του ρατσισμού αποκτούν θλιβερές διαστάσεις αφού άνθρωποι αποκλείονται ακαριαία από την είσοδό τους σε οίκους ανοχής όχι λόγω εθνικότητας αλλά λόγω του χρώματος που έχει το δέρμα τους. Υπήρχαν δηλαδή περιπτώσεις όπου όλα αυτά ξεπέρασαν και τα όρια της φαιδρότητας αφού μελαχρινοί ημεδαποί ή αλλοδαποί «αναγκάστηκαν» να μιλήσουν, να προφέρουν δηλαδή κάποιες λέξεις στα ελληνικά, για να γίνουν ή όχι δεκτοί.

[3] Χωρίς να σημαίνει ότι η πορνεία εμφανίστηκε με την ανάπτυξη των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, είναι αδιαμφισβήτητο πως το «ερωτικό προϊόν» στο πλαίσιο αυτών των σχέσεων όπου τα πάντα, αγαθά και άνθρωποι, έχουν και οφείλουν να έχουν την ανταλλακτική τους αξία, έχει πλήρως μετασχηματιστεί. Είναι γνωστό πως εδώ και χρόνια το «προϊόν» αυτό έχει μπει στη λίστα των πιο κερδοφόρων, και, κυρίως των πιο παράνομων, δραστηριοτήτων, με κορυφαίο παράδειγμα το Sex Trafficking.

[4] Αρκεί να διαβάσει κανείς το τέταρτο άρθρο του νόμου 2734/1999 που διέπει σήμερα τις προϋποθέσεις λειτουργίας των οίκων ανοχής και, αφού περπατήσει μόνο σε έναν από τους παραπάνω δρόμους, να διαπιστώσει χωρίς αμφιβολία το παράνομο καθεστώς της λειτουργίας σχεδόν όλων των οίκων ανοχής.

Η φροντίδα του οικιστικού χώρου, καθήκον βασικά γυναικείο, απαιτούσε συνεργασία και αλληλεγγύη για την ομαδική αντιμετώπιση των δυσκολιών της καθημερινότητας. Τα καφενεία ήταν προνομιακός χώρος των ανδρών και ο αποκλεισμός των γυναικών ήταν απόλυτος και αδιαπραγμάτευτος. Οι γυναίκες επωμίζονταν ένα τεράστιο όγκο οικιακής εργασίας. Δεν ήταν μόνο τα πρακτικά ζητήματα που δημιουργούσε η έλλειψη υποδομών, όπως η ανάγκη να κουβαλούν νερό, καυσόξυλα, να φροντίζουν για τη θέρμανση και την αποκομιδή των απορριμμάτων. Στην ουσία επρόκειτο για συλλογική παροχή κοινωνικής πρόνοιας, περίθαλψης, εκπαίδευσης, φροντίδας των παιδιών, αλλά και για την αισθητική αναβάθμιση του χώρου της κατοικίας. Το 2002 μια γερόντισσα στη Νίκαια καμάρωνε για τα ζωηρά χρώματα της ώχρας και του γαλάζιου στους τοίχους του σπιτιού της: «Αυτό είναι το βουνό μου, αυτή είναι η θάλασσά μου» (Λεοντίδου 2002: 19). Ξένοι ερευνητές στα Γερμανικά της Νίκαιας τη δεκαετία του 1970 δεν βρήκαν τις κοινόχρηστες κουζίνες που συνηθίζονταν στις Βόρειες εργατικές κατοικίες και απορούσαν, που οι Ελληνίδες επέμεναν στη δική τους κουζίνα, όσο κι αν ήταν μικρή, την οποία δεν μοιράζονταν ούτε με συγγενείς (Hirschon 1989/ 2006). Όμως οι γυναίκες, όσο κι αν ήταν περιορισμένες, ανέπτυσσαν μια πρωτόγνωρη τότε στην Ελλάδα συλλογικότητα και αλληλεγγύη, που τις έβγαζε από την απομόνωση της οικιακής εργασίας αλλά και της οικοτεχνίας. Πολλές επίσης στελέχωσαν τα εργοστάσια.

Kάθε οικογένεια φρόντιζε τη ‘δική της’ παράγκα, βελτιώνοντάς την σταδιακά όσο επέτρεπαν οι αποταμιεύσεις. Πρώτα την μεταμόρφωνε σε ‘κουκλίστικο’ σπιτάκι, έπειτα το μεγάλωνε, και μετά προσέθετε ‘πανωσηκώματα’ για τις επόμενες γενιές. Επίσης πολλοί συντηρούσαν εργαστήρια και οικοτεχνίες με το σπίτι ως βάση, δημιουργώντας μια πολύβουη άτυπη οικονομία (Λεοντίδου 1997). Αυτές οι δυνατότητες της υποτυπώδους ιδιοκατοίκησης συντηρούσαν την ελπίδα στις φτωχογειτονιές της περιφέρειας των πόλεων – αρχικά προσφυγικές, σύντομα όμως και γειτονιές μεταναστών από την ύπαιθρο προς στην Αθήνα. Αυτές ήταν οι φτωχογειτονιές της ελπίδας.

Κοινωνικό-γεωγραφικός αποκλεισμός και αυθόρμητη αστική επέκταση

Οι περιγραφές της όμορφης αυτόχθονης αρχιτεκτονικής των ‘spotless slums’ (Hirschon 1989: 1-4, Sandis 1973) εμπεριέχουν βέβαια κάποια ρομαντική υπερβολή, αν ληφθούν υπόψη η φτώχεια και οι χαώδεις ανισότητες. Ο κοινωνικός αποκλεισμός στο χώρο όχι απλώς επέμενε, αλλά ήταν ηθελημένος, σχεδιασμένος, με επίκεντρο τη διάκριση γηγενών/ προσφύγων – και μάλιστα στο σύνολο της ελληνικής επικράτειας, που είδε το διαχωρισμό μεταξύ πόλεων γηγενών και προσφυγουπόλεων, αλλά και ρατσιστικές επιθέσεις και εμπρησμούς προσφυγικών συνοικισμών, ιδιαίτερα στη Βόρεια Ελλάδα (Λεοντίδου 1989/2013: 161-4).

Στην πρωτεύουσα η ΕΑΠ, επιδιώκοντας αυτό το διαχωρισμό, κατέστη στην ουσία ο ‘πολεοδόμος’ της αστικής επέκτασης: οι 12 κύριοι και 34 μικρότεροι προσφυγικοί συνοικισμοί, που δημιούργησε, απείχαν 1-4 χλμ από τα όρια της οικοδομημένης το 1920 περιοχής (Λεοντίδου 1989/2013: 209), για να μην «ενοχληθή η ‘κανονική’ ζωή της υφισταμένης πόλεως», όπως δηλώθηκε ευθαρσώς (Παπαϊωάννου 1975: 14). Λίγο αργότερα οι φορείς έχτισαν και σε πιο κεντρικά σημεία, όπως η Λεωφόρος Αλεξάνδρας και τα Πετράλωνα. Αλλά η εμμονή στην περιφέρεια τεκμηριώνεται με χαρτογραφικά και με ποσοτικά στοιχεία: ιδιαίτερα από τη στασιμότητα του πληθυσμού της κεντρικής Αθήνας, που το 1920-28 αυξήθηκε μόνο κατά 91.896 κατοίκους (από 292.835 σε 384.731, διαφορά λίγο πάνω από τη φυσική κίνηση πληθυσμού), σε αντίθεση με τα προάστια, που είδαν μια θεαματική τριπλάσια αύξηση κατά 257.062 κατοίκους (από 160.207 σε 417.269 – υπολογισμοί από πίνακες Λεοντίδου 1989/2013: 330-1).

Εκτός από τον ηθελημένο κοινωνικο-γεωγραφικό αποκλεισμό με τη χωροθέτηση των προσφύγων στην περιφέρεια των πόλεων, στην πολιτική που εφάρμοσε η ΕΑΠ υπήρχαν και άλλες σκοπιμότητες. Πρώτα από όλα, στην ιδιοκατοίκηση: η δημιουργία ενός μεγάλου πληθυσμού μικρο-ιδιοκτητών, αντί για ένα άκληρο προλεταριάτο, θεωρήθηκε ότι θα αποτρέψει τον κομμουνιστικό κίνδυνο! Αυτό αναφέρεται για τους πρόσφυγες της Μακεδονίας και της Θράκης το 1929 (Mavrogordatos 1983: 146, 215), αλλά οι πιο συχνές αναφορές είναι για τα αστικά κέντρα, όπως αυτή του Pentzopoulos (1962: 195), ότι «οι καλύτερα στεγασμένοι πρόσφυγες των προαστίων της Νέας Σμύρνης και της Καλλιθέας αποδείχτηκαν πολίτες περισσότερο νομοταγείς από ορισμένους ντόπιους που ασπάσθηκαν τον κομμουνισμό».

Για τους ίδιους λόγους αποθαρρύνθηκε η αυτοδιοίκηση στις προσφυγουπόλεις, αντίθετα με τις αγροτικές περιοχές. Οι αγρότες ενθαρρύνθηκαν να σχηματίσουν νόμιμα συγκροτημένες ομάδες και οι κυβερνητικοί εκπρόσωποι παρέδιδαν τη γη σε συμβούλια εκλεγμένα από τους αρχηγούς νοικοκυριών. Στις πόλεις, αντίθετα, οι πρόσφυγες αποκαταστάθηκαν με βάση λίστες αναμονής, εκτός από ευπορότερους που σχημάτισαν οικοδομικούς συνεταιρισμούς (Λεοντίδου 1989/2013: 235-6). Δεν αναφέρεται πουθενά καθεστώς αυτοδιοίκησης στις μεγάλες συνοικίες της Αθήνας και του Πειραιά. Η ΕΑΠ διατήρησε την διοίκησή τους ως το 1930, οπότε αντικαταστάθηκε από τις τοπικές δημοτικές αρχές.

Αυτές οι πολιτικές όμως απέτυχαν ή υπονομεύτηκαν σε όλα τα επίπεδα. Αρχικά οι μικρο-ιδιοκτήτες αυτο-οργανώθηκαν σε ‘εξωραϊστικούς συλλόγους’, αργότερα όμως έδρασαν ανατρεπτικά, όταν δημιούργησαν τις ‘κόκκινες’ συνοικίες στην περιφέρεια της Αθήνας και του Πειραιά, αρχικά Βενιζελικές και έπειτα κομμουνιστικές. Όσο για την αυτοστέγαση και την ιδιοκατοίκηση, ήδη το 1925 αυτές αποτέλεσαν το έναυσμα για μια άνευ προηγουμένου αστική επέκταση. Στην ουσία η ελληνική κυβέρνηση και η ΕΑΠ είχαν αποφασίσει μόνο την κατεύθυνση προς την οποία θα επεκτεινόταν η πρωτεύουσα. Ο όγκος όμως και ο βαθμός της οικιστικής εξάπλωσης και της πληθυσμιακής αύξησης των νέων συνοικισμών σχεδόν αμέσως είχαν ξεφύγει από τον έλεγχο των φορέων αποκατάστασης (Λεοντίδου 1989/2013: 209-11). Με αυτή την έννοια, η ΕΑΠ και η κυβέρνηση απέτυχαν ως πολεοδόμοι. Η διαδικασία της λαϊκής μικροοικοδόμησης και των αυθαιρέτων είχε αρχίσει.

Απέτυχαν και ως χωροτάκτες, που θα έστρεφαν τα πλήθη των προσφύγων προς την αγροτική περιφέρεια, ενώ αυτά τους ξεγλυστρούσαν προς τις πόλεις: κατά την απογραφή του 1928, ενώ οι πρόσφυγες είχαν σχεδόν ισομοιραστεί μεταξύ πόλεων και υπαίθρου, αποτέλεσαν το 27,68% του αστικού πληθυσμού (των 2 εκατομμυρίων), ενώ μόνο το 12,47% του ημιαστικού και αγροτικού πληθυσμού (των 4 εκατομμυρίων), δηλαδή είχαν υπερδιπλάσιο βάρος στις πόλεις, με μέσο ετήσιο ρυθμό αύξησης σε αυτές 6,29% το 1920-28, σε σύγκριση με υποτριπλάσιο ρυθμό στην ύπαιθρο και 2.69% στο σύνολο χώρας (Λεοντίδου 1989/2013: 162-3). Αυτή ήταν και η αφετηρία της ταχύτατης αστικοποίησης και της ανεξέλεγκτης αστικής επέκτασης, που από τότε σημάδεψαν τον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό.

Δεν είναι ξεκάθαρο αν επρόκειτο για αποτυχία ή αν οι χωροταξικές επιλογές και η περιφερειακή πολιτική των φορέων περιέκλειαν σκοπιμότητες. Αρχικά πάντως αναφέρεται ότι η συγκέντρωση προσφύγων στην πρωτεύουσα συνδεόταν με εκλογικές σκοπιμότητες των Φιλελευθέρων, οι οποίοι εφάρμοσαν ένα ιδιότυπο gerrymandering, δηλ. μια εκλογική στρατηγική με αλλαγές των πληθυσμιακών πυκνοτήτων αντί των ορίων των περιφερειών (Pentzopoulos 1962:182). To 1934 η κυβέρνηση Τσαλδάρη δημιούργησε «το δικό της αριστούργημα» εκλογικής στρατηγικής με το παραδοσιακό gerrymandering (Mavrogordatos 1983: 314-16), δηλ. τη σκόπιμη οριοθέτηση εκλογικών περιφερειών ώστε να αυξάνει τις πιθανότητές της να κερδίσει κρίσιμες περιφέρειες.

Στρατηγικές γεωγραφικής αναδιάταξης και αποκλεισμού ανέπτυξαν και οι αστοί. Συνεχίζοντας την πόλωση των προηγουμένων περιόδων στην κοινωνία και το χώρο, διευρύνθηκε το χάσμα ανάμεσα στην αναδυόμενη εργατική τάξη στις προσφυγουπόλεις από τη μια, και την αστική τάξη στις ‘κηπουπόλεις’ του Ψυχικού, Φιλοθέης, Εκάλης από την άλλη. Τα ‘άλλα’ προάστια δεν γεννήθηκαν μόνο από τον πλούτο, αλλά και από την εξουσία και την επιρροή που ασκούσαν οι αστοί στην πολεοδομική νομοθεσία και στην κατεύθυνση της υποδομής της πόλης. Ο ίδιος ο οικοδομικός κανονισμός του Ψυχικού – ιδιαίτερα τα ‘ελάχιστα’ επιτρεπόμενα (μεγάλα) μεγέθη οικοπέδων και κατοικιών, οι όροι δόμησης, τα (χαμηλά) ύψη οικοδομών και οι απαγορεύσεις σε χρήσεις γης – αποτέλεσε μηχανισμό κοινωνικού διαχωρισμού και αποκλεισμού κοινωνικών ομάδων, έτσι ώστε να θωρακισθούν οι αστοί απέναντι στην πλημμυρίδα της αστικοποίησης του Μεσοπολέμου (Λεοντίδου 1989/2013: 222-3). Την ίδια εποχή εμφανίστηκε και η μεσοαστική πολυκατοικία ως ενός είδους μεσαίος χώρος στην κοινωνική και οικιστική συγκρότηση.

Στα προάστια της πρωτεύουσας πάντως αυτενεργούν οι οικιστές. Η ανυπακοή σε πολεοδομικούς (και άλλους) κανόνες και ο αυθορμητισμός που επέδειξαν οι πρόσφυγες σφραγίζουν έκτοτε καθοριστικά την αστική ανάπτυξη (Leontidou 1990/2006, 2014) και επιφέρουν μια καλπάζουσα οικιστική επέκταση, που μεταβάλλει την πολεοδομία της πρωτεύουσας ανεξέλεγκτα, γεμίζοντας αυθαίρετα μια σχεδόν ακατοίκητη περιαστική περιοχή. Εκεί που το 1920 κατοικούσε μόλις το 6% του πληθυσμού της πρωτεύουσας, το 1940 κατοικεί το 44% (Λεοντίδου 1989/2013: 207-8). Η πόλη σκαρφάλωσε στους πρόποδες του Υμηττού και του Αιγάλεω και έφτασε ως τη μονή Πεντέλης. Το εγκεκριμένο σχέδιό της (χωρίς να λογαριάσουμε την περιοχή αυθαιρέτων). μετά από αλλεπάλληλες ‘νομιμοποιήσεις’ ήδη κατοικημένων περιοχών στο πλαίσιο του εκάστοτε λαϊκισμού, τετραπλασιάστηκε από 3264 εκτάρια το 1920 σε 11600 το 1940 (Λεοντίδου 1989/2013: 211).

Η αυθόρμητη αστικοποίηση οφειλόταν αρχικά στους πρόσφυγες, σύντομα όμως και σε γηγενείς, αρχικά μάλιστα σε όσους μετακινούνταν στην πρωτεύουσα από Βόρειες προσφυγουπόλεις – αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία (Λεοντίδου 1989/2013: 164). Οι πρόσφυγες έδειξαν το δρόμο προς το μέλλον, μια και η αυθαίρετη δόμηση γενικεύτηκε και πλήθος μεταναστών περιτριγύρισαν τις πόλεις με εκτεταμένα λαϊκά προάστια. Ο πληθυσμός πλέον διεκδικούσε περισσότερα δικαιώματα στην κατεύθυνση που είχαν εγκαινιάσει το κράτος και οι διεθνείς οργανισμοί – δικαιώματα οικιστικά και εργασιακά, το ‘δικαίωμα στην πόλη’ (Leontidou 2010, 2012, 2014). Η κατοικία κρατούσε σε αυτά έναν κρίσιμο ρόλο ως μέσο παραγωγής, εφόσον αποτελούσε και βάση για την άτυπη εργασία και την οικοτεχνία (Leontidou 1993b).

Η αυθόρμητη αστική ανάπτυξη και οι φτωχογειτονιές της ελπίδας έγιναν κανόνας για τη λαϊκή κατοικία. Για πέντε τουλάχιστο δεκαετίες, ένα παραδοσιακό προνόμιο των κυρίαρχων τάξεων – το άνοιγμα νέας γης σε αστικοποίηση – επεκτάθηκε στους φτωχούς, στους πρόσφυγες, στο προλεταριάτο. Το 1940 αυτά τα λαϊκά στρώματα, που αποτελούσαν τα τρία τέταρτα του αστικού πληθυσμού, έλεγχαν το ένα τρίτο της οικοδομημένης περιοχής της πρωτεύουσας. Παρόλο που ο ποσοτικός υπολογισμός είναι πολύ δύσκολος, εκτιμάμε ότι την περίοδο 1940-70 περίπου 450.000-500.000 άνθρωποι στεγάστηκαν αυθαίρετα στα περίχωρα της Αθήνας (Leontidou 1990/2006: 150).

Αναστοχασμός για την Αθήνα της κρίσης

Αναπολώντας λοιπόν το Μεσοπόλεμο, αντιλαμβανόμαστε σε τι συνίσταται ο πυρήνας της αναπτυξιακής προσπάθειας, που κάπου έχει λησμονηθεί πλέον στην Ευρωπαϊκή Ένωση του νεοφιλελευθερισμού και της κρίσης. Και τότε, όπως τώρα, η Ελλάδα ήταν υπό διεθνή οικονομικό έλεγχο. Πόση όμως διαφορά από το σημερινό αδιέξοδο της λιτότητας… Σήμερα, παρόλο μάλιστα που εντασσόμαστε ως ισότιμο κράτος μέλος στην ΕΕ, αντί για στήριξη της ανάπτυξης, της ποιότητας ζωής, της βιωσιμότητας και της καινοτομίας, αντί για εκμετάλλευση του δυναμισμού των ανθρώπων με την ενδυνάμωση της αυτενέργειας και του αυθορμητισμού (Leontidou 2015a), ζούμε μια περίοδο επιβαλλόμενης άνωθεν λιτότητας, η οποία επιπλέον συμβαδίζει με απόλυτο έλεγχο της καθημερινής ζωής. Η ολομέτωπη επίθεση για την ολοσχερή καταστροφή της άτυπης οικονομίας και της μικροοικοδόμησης στη σημερινή Ελλάδα (Leontidou 2014, 2015a), καθιστά μάλλον πρωτότυπη και ανατρεπτική την εποχή της αυτοστέγασης. Η λαϊκή αυθόρμητη στέγαση και τα αυθαίρετα ‘πατάχθηκαν’ τα χρόνια της δικτατορίας με ‘νομιμοποιήσεις’ και κατεδαφίσεις, ενώ η χαριστική βολή δόθηκε με την ένταξη στην ΕΕ (Leontidou 1990/2006, 2014, 2015b). Στη συνέχεια η κρίση δημιούργησε άστεγους πληθυσμούς που κάποτε ζούσαν είτε σε παράγκες είτε στο πλαίσιο της διευρυμένης οικογένειας στα ιδιόκτητα σπιτάκια και συντηρούνταν από το διαμοιρασμό του εισοδήματος.

Επιπλέον σήμερα η κατοικία επιβαρύνεται πλέον από μια εισπρακτική στρατηγική που εκμεταλλεύεται στο έπακρο την ιδιομορφία της Ελλάδας να έχει τη (μικρο)ιδιοκτησία διεσπαρμένη σε πολλά χέρια από τα χρόνια της ενίσχυσης της ιδιοκατοίκησης από την ΕΑΠ: κάθε μικρο-ιδιοκτησία θα αποδώσει τον διογκωμένο ΕΝΦΙΑ, που αντιστοιχεί σε υπερεκτίμηση της ‘αντικειμενικής αξίας’ της. Με αυτό και με την υπερχρέωση, σύμφωνα πάντα με την τρόικα και τις κυβερνήσεις, οι δρόμοι της πόλης πλημμύρισαν ήδη από άστεγους, πριν ακόμα ξεκινήσουν οι απεχθείς κατασχέσεις.

Τι μας λένε λοιπόν οι μνήμες της δεκαετίας του 1920 για το σημερινό Ευρωπαϊκό πολιτισμό, ή μάλλον βαρβαρότητα (Λεοντίδου 2012); Αν εφαρμόζονταν το Μεσοπόλεμο πολιτικές όπως οι σημερινές, θα έπρεπε να έχουμε ξεχάσει την οικιστική αποκατάσταση, την εν γένει βελτίωση της ζωής των λαϊκών στρωμάτων και την άνοδο της μεσαίας τάξης. Το χειρότερο είναι ότι, στη σύγχρονη Αθήνα της κρίσης, αυτό που έχει πληγεί και είναι αμφίβολο αν ή πότε θα ζωντανέψει ξανά, είναι αυτό που έφεραν οι πρόσφυγες, αυτό που πρόσφεραν στους ντόπιους πληθυσμούς και τους συμπαρέσυραν σε αγώνες για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους, κινώντας ταυτόχρονα τους ιμάντες της ανάπτυξης και της προόδου την περίοδο του Mεσοπολέμου: αυτό που έχει πληγεί είναι η ελπίδα.

[1] Αναθεωρημένη δημοσίευση, με πρόσθετη τεκμηρίωση, των τριών πρώτων υποκεφαλαίων της δημοσίευσης στο LiFO τ. 498, 1.12.2016, σ. 50-59  (βλ. http://www.lifo.gr/articles/archaeology_articles/123864, όπου και χάρτης και φωτογραφίες).

Η διαφορά στην πληθυσμιακή ανάπτυξη μεταξύ των δύο κεντρικών Δήμων μοιάζει να έγκειται στο ότι το κέντρο της Αθήνας συντονίστηκε με τη ραγδαία ανάπτυξη της πόλης κατά τις δεκαετίες του 1950 και 1960, στην οποία και συνέβαλε σημαντικά, σε αντίθεση με το Δήμο Πειραιώς που μέσα σε 60 χρόνια διατήρησε περίπου τον ίδιο αριθμό κατοίκων και χωρίς ιδιαίτερες διακυμάνσεις στην πορεία. Η διαφορά αυτή αντικατοπτρίζεται καθαρά στη δυναμική της οικοδόμησης στα δύο κέντρα: το κέντρο της Αθήνας οικοδομήθηκε μαζικά κατά την περίοδο 1946-1970 με τη διαδικασία της αντιπαροχής ως τόπος συγκέντρωσης του σύγχρονου τρόπου κατοικίας για τα μεσαία και υψηλά κοινωνικά στρώματα της εποχής. Εκείνο του Πειραιά ακολούθησε τη σχετική πορεία μια δεκαετία αργότερα, όταν είχαν ήδη αρχίσει να φαίνονται τα αρνητικά παρεπόμενα της οικιστικής ανάπτυξης με αυτόν τον τρόπο, ενώ τα μεσαία και υψηλότερα κοινωνικά στρώματα άρχιζαν να προτιμούν μαζικά την κατοικία στα βόρεια και τα νότια προάστια. Στο γράφημα 4 φαίνεται καθαρά η χρονική αυτή κρίσιμη ‘υστέρηση’ του Πειραιά στη διαδικασία οικοδόμησης νέων κατοικιών.

Γράφημα 4: Ποσοστό κατοίκων σε κτήρια κατοικίας ανάλογα με την περίοδο κατασκευής στους Δήμους Αθηναίων και Πειραιώς (2011)

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφή Πληθυσμού 2011 (https://panorama.statistics.gr/)

Αν η περιορισμένη αύξηση του πληθυσμού του Πειραιά κατά τις δεκαετίες δυναμικής ανάπτυξης της πόλης οφείλονται ως ένα βαθμό στους παραπάνω παράγοντες, η περιορισμένη συρρίκνωσή του από το 1970 και μετά θα πρέπει ενδεχομένως να αποδοθεί στους τοπικούς κλάδους απασχόλησης που χωροθετούνται σχεδόν αποκλειστικά στον Πειραιά και στο γεγονός ότι η μετακίνηση στα προάστια είναι δυσκολότερη σε σύγκριση με εκείνη των Αθηναίων. Η ευρύτερη περιοχή του Πειραιά ουσιαστικά δεν διαθέτει προάστια επιθυμητά για κατοικία από τα υψηλά και μεσαία στρώματά του, ενώ τα βόρεια και νότια προάστια, όπως και η ανατολική Αττική βρίσκονται σε απόσταση αρκετά αποτρεπτική για καθημερινή μετακίνηση.

Ενδεικτικά, η καθημερινή μετακίνηση για εργασία προς τους Δήμους Αθηναίων και Πειραιώς, από προάστια που κατατάσσονται σε υψηλές θέσεις όσον αφορά τις αντικειμενικές αξίες ακινήτων, [2] παρουσίαζε την ακόλουθη εικόνα το 2001: 38.651 προς την Αθήνα και 4.806 προς τον Πειραιά (σχεδόν διπλάσια εισροή στην Αθήνα, λαμβάντας υπόψη τον πληθυσμό των δύο Δήμων). Ακριβέστερη σύγκριση, ωστόσο, παρουσιάζεται στο γράφημα 5, όπου καταγράφεται σαφώς η συγκριτική δυσκολία μετακίνησης από τα πιο απομακρυσμένα βόρεια προάστια προς τον Πειραιά.

Γράφημα 5: Αριθμός ατόμων που μετακινούνται καθημερινά για εργασία προς τους Δήμους Αθηναίων και Πειραιώς ανά 1.000 κατοίκους και ανά Δήμο προέλευσης (2001)

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Απογραφή Πληθυσμού 2001 (https://panorama.statistics.gr/)

Ένα τελευταίο χαρακτηριστικό που συνδέεται με τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή σταθερότητα / στασιμότητα του Πειραιά σε σχέση με τον κεντρικό Δήμο της Αθήνας αφορά την εισροή μεταναστευτικού πληθυσμού κατά τη δεκαετία του 1990. Η κάμψη του πληθυσμού στο Δήμο Αθηναίων την περίοδο 1991-2001(-2%) παρουσιάστηκε παρά τη μεγάλη εισροή μεταναστών από την Ανατολική ευρώπη και από αναπτυσσόμενες χώρες εκτός Ευρώπης, το ποσοστό των οποίων το 2001 είχε φθάσει το 16,2% του πληθυσμού του Δήμου. Αντίθετα, ο Δήμος Πειραιώς παρουσίασε αύξηση 5,3% κατά την ίδια περίοδο, η οποία μάλιστα στηρίχθηκε πολύ λιγότερο στη μεταναστευτική παρουσία (8,4% του πληθυσμού του το 2001). Ανάλογη υπήρξε η εξέλιξη και κατά τη δεκαετία του 2000. Το 2011, ο μεταναστευτικός πληθυσμός (εξαιρουμένων πάντα των υπηκόων χωρών με υψηλό επίπεδο ανάπτυξης) είχε φθάσει σε 20,8% για το Δήμο Αθηναίων και 9,4% για το Δήμο Πειραιώς.

Είναι προφανές ότι αυτό που εμφανίζεται ως στασιμότητα ή και κάμψη στην πληθυσμιακή ανάπτυξη του Πειραιά κατά τις τελευταίες δεκαετίες είναι ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο που δεν μπορεί να εξετασθεί απομονωμένο από τις εξελίξεις στο σύνολο της πόλης. Είναι, επίσης, προφανές ότι και η όποια ανάπτυξη πολιτικών με στόχο ένα νέο δυναμισμό –δημογραφικό και ευρύτερο– δεν μπορεί να στηριχθεί σε μονοδιάστατες υποθέσεις και αναλύσεις.

Χάρτης 1: Μεταβολή (%) του μόνιμου πληθυσμού μεταξύ 1991 και 2011 στους δήμους της περιφέρειας Αττικής

[1] Προηγούμενη μορφή αυτού του κειμένου δημοσιεύθηκε στο πρώτο τεύχος του περιοδικού ‘Π’ (Πειραιάς), Μάρτιος, 2011, σ. 7-9.

[2] Καταγράφηκαν ενδεικτικά, με βάση τα δεδομένα της Απογραφής Πληθυσμού του 2001 οι μετακινήσεις προς τους Δήμους Αθηναίων και Πειραιώς από κατοίκους των Δήμων Κηφισιάς, Ψυχικού, Φιλοθέης, Εκάλης, Αγίας Παρασκευής, Χαλανδρίου, Αμαρουσίου, Γλυφάδας, Βούλας και Βουλιαγμένης.

Πλατεία Αγίου Παντελεήμονα

Η πλατεία Αγίου Παντελεήμονα βρίσκεται στην ομώνυμη συνοικία και η ευρύτερη περιοχή έχει ως κύρια χρήση την κατοικία. Η συνοικία του Αγίου Παντελεήμονα αποτέλεσε τις τελευταίες δεκαετίες τόπο εγκατάστασης μεταναστών (Antonopoulos and Winterdyk, 2006, Αράπογλου και άλλοι, 2009, Kandylis and Kavoulakos, 2012; Τσίγκανου, 2010). οι οποίοι αφενός αποτελούν την πολυπληθέστερη ομάδα χρηστών της πλατείας και αφετέρου αντιπροσωπεύουν σχεδόν αποκλειστικά τις νεότερες ηλικιακά ομάδες χρηστών. Ως προϋπάρχουσα της σύγκρουσης, η εδαφική παραγωγή προκύπτει από τη συσχέτιση των μεταναστών με την καθημερινή χρήση του χώρου για ψυχαγωγία, παιχνίδι και κοινωνική αλληλεπίδραση.

Αντιτιθέμενοι σε αυτήν τη συσχέτιση, η τοπική «Επιτροπή Κατοίκων Αγίου Παντελεήμονα» και η νεοναζιστική οργάνωση της Χρυσής Αυγής ανέπτυξαν τακτικές αποκλεισμού των μεταναστών. Ο Καβουλάκος (2013) υποστηρίζει ότι αντίστοιχα φαινόμενα, τα οποία θεωρεί τμήμα ενός “κινήματος απόρριψης” των μεταναστών εντοπίζονται για πρώτη φορά στον Άγιο Παντελήμονα το 2008 και είναι στη συγκεκριμένη περιοχή όπου το κίνημα αυτό είχε την πλέον έντονη παρουσία και αποτελεσματική – ως προς τους σκοπούς του – δράση. Οι τακτικές αυτές συνιστούν απόπειρες ελέγχου του δημόσιου χώρου και παρουσιάζονται ως διεκδίκηση της επανάχρησης του από Έλληνες. Εντούτοις, μέσω της έρευνας πεδίου, δεν εντοπίστηκαν πρακτικές αποκλεισμού ελλήνων χρηστών εκ μέρους ομάδων μεταναστών, είτε με τη μορφή ιδιοποιήσεων, είτε με τη μορφή τακτικών. Επιπλέον, δεν έχουν ως στόχο υφιστάμενες πρακτικές ή νέο-εγκαθιδρυμένες χρήσεις εκ μέρους των μεταναστών αλλά αναπτύσσονται στη βάση αντιπαράθεσης με την ταυτότητα του «ξένου», ενσωματώνοντας ρατσιστικές αφηγήσεις. Πρακτικές οι οποίες αναπτύσσονται ως μέρος των τακτικών αυτών περιλαμβάνουν την κατάληψη της πλατείας από υποστηρικτές και συμμετέχοντες στο κίνημα απόρριψης με ταυτόχρονη εκδίωξη μεταναστών χρηστών, βίαιες ευθείες επιθέσεις σε μετανάστες και διοργάνωση πολιτικών εκδηλώσεων από τη Χρυσή Αυγή [4].

Με βάση τα παραπάνω, το περιεχόμενο της σύγκρουσης αφορά θέματα ταυτότητας και δικαιωμάτων χρήσης. Ταυτόχρονα, ο δημόσιος χώρος δεν αποτελεί διακύβευμα της σύγκρουσης αλλά παράμετρο της, καθώς σε αυτόν είναι εμφανής η πληθυσμιακή μεταβολή στην ευρύτερη περιοχή. Υπό το πρίσμα αυτό μπορεί να ερμηνευτεί και το κλείσιμο της παιδικής χαράς επί της πλατείας, η οποία αποτελούσε μία καθημερινή υπενθύμιση του γεγονότος ότι ο νεανικός πληθυσμός της περιοχής αφορά κυρίως παιδιά μεταναστών. Οι παραπάνω τακτικές, αφενός με την υποστήριξη σημαντικού μέρους κατοίκων και καταστηματαρχών και αφετέρου συνεπικουρούμενες από ευρύτερες στρατηγικές του κράτους (θεσμικό και νομικό πλαίσιο σε σχέση με ζητήματα μετανάστευσης και ανοχή των τακτικών αποκλεισμού), δημιουργούν στην πλατεία μία επικράτεια ανασφάλειας.

Αντιθετικές τακτικές ένταξης αναπτύχθηκαν από πρωτοβουλίες κατοίκων και πολιτικούς χώρους της ευρύτερης περιοχής, καθώς και από αντιρατσιστικές και πολιτικές οργανώσεις. Εντούτοις, η επικράτεια ανασφάλειας εκτείνεται και στους συμμετέχοντες στους παραπάνω παράγοντες, η μεμονωμένη ή συλλογική παρουσία των οποίων αντιμετωπίζει βίαιες επιθέσεις και αποδοκιμασία. Οι τακτικές ένταξης οι οποίες αναπτύσσονται αφορούν πρόσκαιρες και ευάλωτες εδαφικές παραγωγές και πραγματοποιούνται κυρίως μέσω της διοργάνωσης πολιτιστικών δράσεων οι οποίες έχουν ως στόχο την ενίσχυση των συσχετίσεων των μεταναστών με τον συγκεκριμένο δημόσιο χώρο.

Πίνακας 3: Αντιθετικές εδαφικές παραγωγές στη πλατεία Αγίου Παντελεήμονα

Τα αποτελέσματα της έντασης μεταξύ των αντιθετικών εδαφικών παραγωγών εντείνονται από το γεγονός ότι, σε αντίθεση με ότι συμβαίνει παραδείγματος χάριν στην πλατεία Εξαρχείων, δεν παρατηρείται συνοχή των χρηστών και των καταστηματαρχών σε σχέση με το περιεχόμενο της σύγκρουσης, με αποτέλεσμα τη διάχυση της σύγκρουσης σε πολλά επίπεδα. Επιπλέον, οι συνθήκες σύγκρουσης στην πλατεία Αγίου Παντελεήμονα συνοδεύονται από την υποβάθμιση της περιοχής με οικονομικούς όρους: τα καταστήματα περιμετρικά της πλατείας παραμένουν στην πλειονότητά τους κλειστά, ενώ ταυτόχρονα οι πραγματικές αξίες γης και τα ενοίκια εμφανίζουν σημαντική πτώση, μεγαλύτερη σε σχέση με γειτονικές συνοικίες.

Πλατεία Συντάγματος

Η πλατεία Συντάγματος είναι ένας από τους πλέον κεντρικούς και συμβολικούς δημόσιους χώρους της Αθήνας. Ταυτόχρονα,εμπίπτει στον ορισμό του Iveson (1998) περί τελετουργικών δημόσιων χώρων. Στους τελετουργικούς δημόσιους χώρους προνομιακή θέση έχει το κράτος, καθώς αποτελούν κεντρικούς δημόσιους χώρους μεγάλου μεγέθους οι οποίοι είναι συνήθως συνδεδεμένοι με ιστορικά γεγονότα και επενδυμένοι με ισχυρούς συμβολισμούς, νοήματα και φαντασιακές προεκτάσεις. Για τους λόγους αυτούς χρησιμοποιούνται τόσο ως τόποι εορτασμού, όσο και ως τόποι πραγματοποίησης κεντρικών γεγονότων διαμαρτυρίας. Η πλατεία Συντάγματος εμπίπτει και στην περιγραφή του αφηρημένου χώρου από τον Lefebvre (1974):

“Ο αφηρημένος χώρος είναι πολιτικός, εγκαθιδρύεται από το κράτος, είναι θεσμικός. Μοιάζει ομοιογενής, χωρίς απαραίτητα να είναι, έχει ως τελικό στόχο την ομοιογένεια και την εξάλειψη των διαφορών”

Η ευρύτερη περιοχή φιλοξενεί, σχεδόν αποκλειστικά, οικονομικές και διοικητικές λειτουργίες. Εντοπίζονται αφενός εμπορικά καταστήματα, πολυτελή ξενοδοχεία, υπηρεσίες και αφετέρου πλήθος κτηρίων διοίκησης, όπως υπουργεία, πρεσβείες και δημόσιες υπηρεσίες, με κυρίαρχο το κτήριο της Βουλής των Ελλήνων. Επιπλέον, η πλατεία Συντάγματος αποτελεί ένα από τα πλέον αναγνωρίσιμα τουριστικά τοπόσημα της Αθήνας. Ελλείψει καθημερινών ιδιοποιήσεων από συγκεκριμένες ομάδων χρηστών, με μόνη εξαίρεση την παρουσία skaters, η κεντρικότητα και η χωροθέτηση της πλατείας, καθώς και η λειτουργία του σταθμού του ΜΕΤΡΟ, αποτελούν βασικούς διαμορφωτές των καθημερινών παραγωγών του χώρου μέσω συσχετίσεων.

Η παρουσία των χρηστών σχετίζεται με ευρύτερες οικονομικές δραστηριότητες, όπως η μετακίνηση από και προς χώρους εργασίας και κατανάλωσης. Η πλατεία Συντάγματος λειτουργεί συνεπικουρικά στην οικονομική επικράτεια στην ευρύτερη περιοχή. Στην περίπτωση της πλατείας Συντάγματος αναπτύσσονται συσχετίσεις λόγω θέσης, με κύριες ατομικές πρακτικές χρήσης, τη διάσχιση της πλατείας, τη σύντομη ανάπαυση και τη συνάντηση στο πλαίσιο οικονομικών δραστηριοτήτων. Ωστόσο, σε αντίθεση με τις άλλες περιπτώσεις της έρευνας, οι συσχετίσεις αυτές δε συνοδεύονται από πρακτικές αποκλεισμού χρηστών.

Όπως υπονοείται και στον ορισμό των τελετουργικών δημόσιων χώρων, ιδιοποιήσεις αναπτύσσονται από ένα πλήθος παραγόντων: επίσημες και θεσμικές δομές (Κράτος, τοπική αυτοδιοίκηση, πολιτικά κόμματα), δυνάμεις της αγοράς και κινήματα. Παραδείγματα αντίστοιχων προσωρινών εδαφικών παραγωγών μέσω χρήσης αποτελούν οι παρελάσεις οι πολιτιστικές και κοινωνικές εκδηλώσεις του Δήμου Αθηναίων, οι κομματικές συγκεντρώσεις, οι εκδηλώσεις παραγόντων της αγοράς, καθώς και γεγονότα διαμαρτυρίας. Σε κάθε περίπτωση, οι παραπάνω εδαφικές παραγωγές είτε ενισχύουν, είτε αδυνατούν να αμφισβητήσουν τη σταθερή λειτουργία της πλατείας Συντάγματος ως επικράτεια ελεγχόμενη από το Κράτος και την οικονομία.

Η σταθερότητα μίας επικράτειας ελεγχόμενης από το κράτος και την οικονομία στηρίζεται σε στρατηγικές και τακτικές κυρίως εκ μέρους των θεσμικών δομών. Στις στρατηγικές μπορούν να ενταχθούν σχεδιαστικές και αναπτυξιακές πρωτοβουλίες οι οποίες ενισχύουν τον χαρακτήρα της ευρύτερης περιοχής. Στις τακτικές εντάσσονται η ισχυρή αστυνομική παρουσία σε αναντιστοιχία με περιστατικά παραβατικότητας, η άμεση απομάκρυνση ιχνών τα οποία θεωρούνται ασύμβατα με το χαρακτήρα της οικονομικής επικράτειας, όπως αφίσες ή γκράφιτι, αλλά και ευθείες επεμβάσεις της αγοράς στο φυσικό περιβάλλον και τις υποδομές του δημόσιου χώρου [5]. Συνολικά, σε ότι αφορά την περίπτωση της πλατείας Συντάγματος, έχουμε μία ελεγχόμενη επικράτεια εντός της οποίας κυρίαρχο ρόλο έχουν το κράτος, η τοπική αυτοδιοίκηση και δυνάμεις της οικονομίας. Η μόνη αντιθετική εδαφική παραγωγή αφορά ιδιοποιήσεις εκ μέρους των κινημάτων και απουσιάζουν απόλυτα αντιθετικές απόπειρες ελέγχου με τη μορφή τακτικών.

Συμπεράσματα

Οι διαφορετικές εδαφικές παραγωγές στους τρεις υπό έρευνα δημόσιους χώρους είναι, στη πλειονότητά τους, περιοδικές, εφήμερες και ευάλωτες. Το γεγονός αυτό αποτελεί απόρροια της ανάπτυξής τους παράλληλα με αντιθετικές εδαφικές παραγωγές, όπως κάτι τέτοιο είναι αναμενόμενο σε συνθήκες σύγκρουσης. Ως εξαιρέσεις εμφανίζονται 1) αφενός το σύνολο της πλατείας Συντάγματος, όπου έχουμε μία ξεκάθαρη επικράτεια ελεγχόμενη από το κράτος, τη τοπική αυτοδιοίκηση και την οικονομία και 2) τη «ριζοσπαστική επικράτεια» στην πλατεία Εξαρχείων και την ευρύτερη περιοχή η οποία όμως αφενός εγκαθιδρύεται στο συμβολικό επίπεδο και αφετέρου μεταφράζεται μόνο μερικώς στο επίπεδο της καθημερινότητας. Και στις δύο περιπτώσεις μπορεί να γίνει αναφορά στην ύπαρξη επικράτειας καθώς στην πλατεία Συντάγματος δεν εμφανίζονται προσωποποιημένες απόπειρες ελέγχου από παράγοντες εκτός των κυρίαρχων, ενώ στην πλατεία Εξαρχείων τα κυρίαρχα νοήματα, παρά τις αντιθετικές απόπειρες ερμηνείας τους, δεν αμφισβητούνται.

Με βάση την ανάλυση των τριών περιπτώσεων της έρευνας, εντοπίζονται συγκεκριμένες παράμετροι της εδαφικής παραγωγής σε συνθήκες σύγκρουσης. Αρχικά, από τις διαφορετικές μορφές εδαφικής παραγωγής, αυτή που συνδέεται σε μεγαλύτερο βαθμό με τη συνθήκη της σύγκρουσης είναι οι τακτικές, οι οποίες αποτελούν συνειδητή απόπειρα ελέγχου, αναπτύσσονται στο φυσικό χώρο και, τέλος, σε συνθήκες σύγκρουσης συνιστούν απόπειρες αντιπαράθεσης με άλλες μορφές εδαφικής παραγωγής. Από τις τρεις περιπτώσεις έρευνας, μόνο σε αυτήν της πλατείας Συντάγματος παρατηρείται παγιωμένη επικράτεια, καθώς απουσιάζουν τακτικές οι οποίες να αμφισβητούν τον έλεγχο της από το κράτος, την τοπική αυτοδιοίκηση και την οικονομία. Επιπλέον, η παράμετρος της συνειδητής απόπειρας ελέγχου είναι αυτή που διαφοροποιεί την ισχύ και τα αποτελέσματα παρόμοιων πρακτικών. Έτσι, οι εκδηλώσεις κινημάτων συνιστούν τακτικές στην πλατεία Εξαρχείων αλλά ιδιοποιήσεις στη πλατεία Συντάγματος, ενώ το ίδιο παρατηρείται σε σχέση με τις κομματικές συγκεντρώσεις στη πλατεία Αγίου Παντελεήμονα και στην πλατεία Συντάγματος.

Ως ιδιαίτερα κρίσιμη αναδεικνύεται η παράμετρος του χρόνου και των ρυθμών. Εδαφικές παραγωγές οι οποίες αποτελούν μέρος της καθημερινότητας του δημόσιου χώρου εμφανίζουν υψηλότερα επίπεδα ανθεκτικότητας σε σχέση με εκείνες οι οποίες αναπτύσσονται ως αποτέλεσμα περιοδικών τακτικών, ακόμη και στην περίπτωση της πλατείας Εξαρχείων όπου το σύνολο των τοπικών αστικών παραγόντων αντιτίθεται σε αυτές. Τέλος, ο βαθμός και ο τρόπος εμπλοκής των χρηστών είναι καθοριστικός. Ανεξαρτήτως περιεχομένου, συσχετίσεις οι οποίες παράγονται από την πλειονότητα των χρηστών, όπως η κατανάλωση κάνναβης και οι συσχετίσεις των μεταναστών με ψυχαγωγία και παιχνίδι είναι αρκετά ανθεκτικές σε αντιθετικές τακτικές και στρατηγικές.

[1] http://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/36254″ target=”_blank”>http://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/36254″>http://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/36254

[2] Στην πλατεία Εξαρχείων εμφανίζονται επιπλέον εδαφικές παραγωγές, όπως ιδιοποιήσεις μέσω οικονομικής δραστηριότητας (λειτουργία υπαίθριων χώρων καταστημάτων, λαϊκή αγορά επί της πλατείας κ.ά.). Εντούτοις, το παρόν κείμενο εστιάζει σε εδαφικές παραγωγές οι οποίες σχετίζονται άμεσα με τις συνθήκες σύγκρουσης και αποκλεισμού στον συγκεκριμένο δημόσιο χώρο.

[3] Παραδείγματος χάριν καταστροφές αγαλμάτων και υποδομών οι οποίες πραγματοποιήθηκαν από τον Δήμο Αθηναίων αλλά και τοπικά κινήματα, καταστροφές μέσων μαζικής μεταφοράς (βλ. ενδεικτικά http://www.efsyn.gr/arthro/vandalismos-stin-protomi-tis-lelas-karagianni-sta-exarheia και http://www.efsyn.gr/arthro/fotia-se-tria-trolei-konta-sto-polytehneio )

[4] Στην πλατεία Συντάγματος, συγκεντρώσεις και εκδηλώσεις πολιτικών κομμάτων εντάσσονται στις ιδιοποιήσεις και όχι στις τακτικές,καθώς δε συνιστούν απόπειρες ελέγχου. Εντούτοις, αντίστοιχες εκδηλώσεις της Χρυσής Αυγής στη πλατεία Αγίου Παντελεήμονα συνιστούν απόπειρες ελέγχου τόσο στο επίπεδο του δημόσιου χώρου όσο και της ευρύτερης συνοικίας, καθώς συνοδεύονται από πρακτικές αλλά και αφηγήσεις αποκλεισμού.

[5] Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της πραγματοποίησης εργασιών αποκατάστασης από ιδιοκτήτη ξενοδοχείου (http://www.aftodioikisi.gr/ota/dimoi/oasi-egine-i-plateia-sintagmatos-pos-apektise-tin-palia-tis-omorfia-aigli-foto/)

Ένα εργαλείο πολεοδομικής παρέμβασης στις γειτονιές της Αθήνας

Μέχρι και τη δεκαετία του 90, το παράδειγμα της Πλάκας είναι το μόνο ολοκληρωμένο σχέδιο εκτεταμένης πεζοδρόμησης συνοικίας. Το μεγαλύτερο μέρος των πεζοδρομήσεων αφορά αποσπασματικές στο χώρο παρεμβάσεις ενώ συχνό είναι το φαινόμενο όπου η κατασκευή ενός πεζοδρόμου προηγείται της επικύρωσης αυτού από το Δημοτικό Συμβούλιο του Δ.Α και της θεσμοθέτησης από το Υπουργείο μέσω τροποποίησης του ρυμοτομικού σχεδίου πόλεως (Εικόνα 7) (Kanellopoulou, 2015).

Εικόνα 7: Απόσπασμα εγκυκλίου σχετικά με τον τρόπο σχεδιαστικής απεικόνισης πεζοδρόμου σε ρυμοτομικό σχέδιο

Πηγή: Αρχείο Σχεδίου Πόλεως Δήμου Αθηναίων

Πέρα όμως από την καθαρά πολεοδομική του σημασία, ως αποτελεσματική λύση βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης στο πυκνοκατοικημένο αστικό ιστό, ο πεζόδρομος αποκτά μεγάλη συμβολική σημασία. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα αποτελεσματικό ‘εργαλείο’ στα χέρια της πολιτικής εξουσίας η οποία βρίσκει σε αυτό το μέσο ένα φτηνό τρόπο (αποφεύγοντας την απαλλοτρίωση ιδιωτικής γης) ριζικής παρέμβασης στο δημόσιο χώρο με αποτελέσματα, αμέσως ορατά, στην τοπική κοινωνία (Τουρή, 2013). Από την πλευρά του Δήμου, οι πεζοδρομήσεις, ξεκινούν τις περισσότερες φορές κατόπιν αίτησης ενός ή και περισσοτέρων κατοίκων (Παπακωνσταντίνου, 2012). Οι υπεύθυνοι μηχανικοί του Δήμου ελέγχουν τη δυνατότητα αποκλεισμού της κυκλοφορίας των οχημάτων στην υπό εξέταση κάθε φορά οδό, τις πολεοδομικές επιπτώσεις μιας πιθανής πεζοδρόμησης στο σύνολο της συνοικίας και προτείνουν, μέσω τεχνικής μελέτης παρουσιαζόμενης στο δημοτικό συμβούλιο την οριστική μετατροπή του δρόμου σε πεζόδρομο. Παρά τον αποσπασματικό τους χαρακτήρα (Χάρτης 2) οι πολυάριθμες πεζοδρομήσεις, ολοκληρωμένες από τα συνεργεία του Δήμου, θα αλλάξουν αισθητά το μικροκλίμα και την αισθητική των δρόμων στις γειτονιές της Αθήνας (Τσιώρα, 1998), εξοικειώνοντας παράλληλα τους Αθηναίους με έννοιες όπως δημόσιος χώρος, ελεύθερος χρόνος, φράγμα πρασίνου και πεζόδρομος (Ρεμούνδου, Πανέτσος, 1994).

Χάρτης 2: Η Εξέλιξη του δικτύου πεζοδρόμων (1978-2008)

Με στόχο τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 (1990 – Σήμερα)

Μετά απο μια ιδιαίτερα παραγωγική δεκαετία πεζοδρομήσεων μικρής κλίμακας, η αρχή της δεκαετίας του ‘90 θα σηματοδοτήσει την έναρξη μια εποχής νέων πολιτικών και προτεραιοτήτων τόσο εντός του Δήμου όσο και εντός του Υπουργείου. Η δημιουργία, το 1995, της Εταιρείας Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας (ΕΑΧΑ) (Φ.Ε.Κ 909/B/1997), σηματοδοτεί την απόφαση του Υπουργείου να επέμβει δραστικά και σε μεγάλη κλίμακα στο δημόσιο χώρο του κέντρου της πόλης. Ο νέος φορέας χρίζεται υπεύθυνος για την ολοκλήρωση και την εφαρμογή του μεγαλόπνοου σχεδίου ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων της πόλης (Εικόνα 8).

Εικόνα 8: Οι έξι ζώνες παρεμβάσεων στο κέντρο της Αθήνας στα πλαίσια του προγράμματος ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων όπως αυτό ανακοινώθηκε απο τα ΥΠΕΧΩΔΕ και ΥΠΠΟ

Πηγή: Αρχείο Σχεδίου Πόλεως Δήμου Αθηναίων

Χάρτης 3: Η συμβολική και λειτουργική σημασία του άξονα της οδού Πανεπιστημίου στο κέντρο της Αθήνας και σε συσχέτιση με κεντρικότητες οικονομικού, πολιτικού, πολιτιστικού και τουριστικού ενδιαφέροντος.

Επίλογος

Απο τα τέλη της δεκαετίας του 90, η πεζοδρόμηση μικρής κλίμακας ως μέσο βελτίωσης του περιβάλλοντος σε επίπεδο γειτονιάς, θα μπει στο περιθώριο των πολιτικών ανάπλασης δημοσίου χώρου. Αντίθετα, οι αναπλάσεις μεγάλης κλίμακας προωθούνται παράλληλα τόσο από την πλευρά του Υπουργείου όσο και από την πλευρά του Δήμου (Σταυρογιάννη, 2014) [7]. Παρά τη γενικευμένη ρητορική (από την πλευρά του κράτους) ως προς τη σημασία απόδοσης δημόσιου χώρου στον πεζό, το περπάτημα αποτελεί μετ’ εμποδίων δραστηριότητα σε πολλές γειτονιές της Αθήνας [8]. Παράλληλα με τη διάδοση διαφόρων κινημάτων πολιτών [9], σχετικά με θέματα διεκδίκησης δημόσιου χώρου (Καβουλάκος, 2013) η διάδοση πολιτικών αστικών αναπλάσεων μεγάλης κλίμακας σε ιστορικές συνοικίες, δρόμους και εντός κατοικημένων περιοχών, εγείρει ερωτήματα και εγείρει την ανάγκη διεύρυνσης του δημόσιου διαλόγου σε νέα ίσως βάση ο τελευταίος θα κληθεί σύντομα, να απεμπλακεί από το δίπολο των «συν» και των «πλην» κάθε έργου και να στρέψει ίσως το βλέμμα στο ίδιο το υποκείμενο των έργων – τον περιπατητή, πεζό, κάτοικο, πολίτη – και στο ρόλο του τελευταίου ως αποδέκτη αλλά κυρίως ως παραγωγό του δημόσιου χώρου.

Ευχαριστίες :

Το μεγαλύτερο μέρος των στοιχείων που παρουσιάζονται στο παραπάνω κείμενο βασίζεται σε συνεντεύξεις και αδημοσίευτο υλικό απο τα προσωπικά αρχεία των ερωτηθέντων. Θα ήθελα ως εκ τούτου να ευχαριστήσω θερμά τους : Στρατή Κούλη, Τασία Λαγουδάκη, Στέφανο Μάνο, Νούλη Μελαμπιανάκη, Ήλια Ιατρού, Έλλη Παπακωνσταντίνου, Άννα Σκιαδά, Βάγια Τουρή και Αλέξανδρο Τριποδάκη. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω θερμά τον Σταύρο-Νικηφόρο Σπυρέλλη για την επιμέλεια των χαρτών 1 και 2 που συνοδεύουν το παρόν κείμενο.

[1] Εντός του Υ.Χ.Ο.Π δύο Διευθύνσεις είναι υπεύθυνες για τα έργα δημοσίου χώρου : η Διεύθυνση Πολεοδομικού Σχεδιασμού και η Ε.Υ.Δ.Ε Α.Ε.Κ.Χ.Α.Π (βλ. Φ.Ε.Κ 68/Α/1978).

[2] Η περίμετρος του οποίου οριοθετείται το 1979 (ΦΕΚ 567/Δ/1979)

[3] Βλ. Πρόγραμμα Ε.Α.Χ.Α όπως αυτό δημοσιεύτηκε στο Φ.Ε.Κ 909/B/1997

[4] Το Υ.ΠΕ.Κ.Α ψηφίζει την αναθεώρηση του νομοθετικού πλαισίου που ορίζει τις διαδικασίες διεξαγωγής και χρηματοδότησης δημοσίων έργων (βλ. Ν. 4014/2011 και κυρίως το άρθρο 29, συμπληρωμένο απο τα άρθρα 2 και 2^α του Ν.3316/2005)

[5] Πρόγραμμα ανάπλασης της ευρύτερης ζώνης γύρω από την οδό Πανεπιστημίου. Το πρόγραμμα εγκρίνεται από το ΥΠΕΚΑ, την Αττικό Μετρό καθώς και από τους υπουργούς οικονομικών και ανάπτυξης

[6] Μετά το 2008, ο Δήμος Αθηναίων μειώνει τις δαπάνες του ως προς το σχεδιασμό νέων δημόσιων χώρων και διοχετεύει τους διατιθέμενους πόρους στη συντήρηση και στην καθαριότητα των δημοσίων χώρων. Βλ. Έλλη Παπακωνσταντίνου, προσωπική συνέντευξη, 02/07/2014.

[7] Βλ. το πρόγραμμα του Δήμου Αθηναίων Relaucnhing Athens (www.cityofathens.gr)

[8] Ηλία Νομικού, προσωπική συνέντευξη, 20/05/2013, Δώρα Φαρδέλα, προσωπική συνέντευξη, 21/08/2013, Έλσα Τσεκούρα, προσωπική συνέντευξη, 04/08/2012

[9] Αναφέρομαι κυρίως στο κίνημα των Ελεύθερων Χώρων (βλ. Παρατηρητήριο Ελεύθερων Χώρων Αθήνας-Αττικής) αλλά και σε διάφορες πρωτοβουλίες κατοίκων (βλ. Λόφοι Φιλοπάππου https://filopappou.wordpress.com/ »)

Προγράμματα για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας

Λαμβάνοντας υπόψη την αύξηση της ενεργειακής αποστέρησης, από το 2012 μέχρι σήμερα έχουν εφαρμοστεί μία σειρά από πολιτικές και έκτακτα μέτρα για την κάλυψη των αναγκών πρόσβασης σε ενέργεια συγκεκριμένων κοινωνικών και εισοδηματικών ομάδων με χορήγηση επιδόματος πετρελαίου θέρμανσης, υιοθέτηση κοινωνικού τιμολογίου για οικιακούς καταναλωτές ηλεκτρικού ρεύματος, επανασυνδέσεις ηλεκτροδότησης, δωρεάν παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, ευνοϊκούς διακανονισμούς για χρέη σε παρόχους ενέργειας, χαμηλές τιμές ηλεκτρικής ενέργειας τις μέρες που οι καιρικές συνθήκες ευνοούν τη δημιουργία νέφους και εκπτώσεις σε συνεπείς καταναλωτές ηλεκτρικής ενέργειας. Οι χάρτες που προκύπτουν από την επεξεργασία των διαθέσιμων στοιχείων για τα παραπάνω προγράμματα μάς δίνουν τη δυνατότητα αφενός να αποτιμήσουμε γεωγραφικές διαστάσεις της ενεργειακής φτώχειας και γενικότερα της φτώχειας στην Αθήνα και αφετέρου να αξιολογήσουμε τις χωρικές πτυχές των πολιτικών και μέτρων για την ενεργειακή φτώχεια.

Χάρτης 5: Πλήθος δικαιούχων επιδόματος πετρελαίου θέρμανσης, 2014

Σε μία κατεύθυνση υποστήριξης των νοικοκυριών για την κάλυψη των αναγκών τους σε θέρμανση, από το χειμώνα του 2012-2013 έως και το χειμώνα του 2015-2016 το Υπουργείο Οικονομικών εφάρμοσε διαδοχικά προγράμματα επιδότησης πετρελαίου θέρμανσης, με δικαιούχους νοικοκυριά χαμηλών και μεσαίων εισοδημάτων [8] . Σύμφωνα με ανακοίνωση του Υπουργείου το χειμώνα του 2013-2014 το σύνολο των δικαιούχων του επιδόματος ήταν 184.973 και το χειμώνα του 2014-2015 ήταν 351.043 (Υπουργείο Οικονομικών 2014), ενώ από τα στοιχεία της Γενικής Γραμματείας Δημοσίων Εσόδων προκύπτει πως ειδικότερα στο Δήμο Αθηναίων οι δικαιούχοι του προγράμματος ήταν 12.057 το 2013, 21.935 το 2014 και 23.012 το 2015.

Από τη χαρτογραφική επεξεργασία των στοιχείων της Γενικής Γραμματείας Δημοσίων Εσόδων προκύπτει ακόμα πως την περίοδο 2012-2015 οι συγκεντρώσεις των δικαιούχων του επιδόματος πετρελαίου θέρμανσης είναι μεγαλύτερες στις περιφερειακές περιοχές του Δήμου Αθηναίων. Ειδικότερα για παράδειγμα το 2014 μεγάλες συγκεντρώσεις δικαιούχων του επιδόματος εμφανίζονται στα Σεπόλια, τη Ριζούπολη, τα Άνω Πατήσια, την Άνω Κυψέλη, το Πολύγωνο, το Γηροκομείο και το Νέο Κόσμο. Η εικόνα αυτή συνδέεται με τη μεγάλη συγκέντρωση κτιρίων στα οποία η κεντρική θέρμανση λειτουργεί με πετρέλαιο, καθώς το δίκτυο φυσικού αερίου δεν καλύπτει αυτές τις περιοχές στο σύνολό τους, και τη μεγάλη συγκέντρωση κτιρίων κατοικίας και νοικοκυριών που πιθανά δικαιούνται το επίδομα πετρελαίου θέρμανσης. Αντανακλά ακόμα τα εισοδηματικά και περιουσιακά κριτήρια των διαδοχικών προγραμμάτων επιδότησης πετρελαίου θέρμανσης, τα οποία είναι γενικά διευρυμένα και περιλαμβάνουν πέρα από τους φτωχούς ευρύτερα μεσαία στρώματα. Είναι επίσης ενδεικτικό ότι οι περιοχές εκατέρωθεν της οδού Πατησίων, παρότι συγκεντρώνουν υψηλά ποσοστά φτώχειας, δεν παρουσιάζουν μεγάλη συμμετοχή στο πρόγραμμα, αφενός διότι καλύπτονται από το δίκτυο του φυσικού αερίου και έτσι πολλά κτίρια δεν χρησιμοποιούν πετρέλαιο για θέρμανση, αφετέρου διότι εκεί κατοικούν μεγάλα ποσοστά μεταναστών, που είτε αποκλείονται στην πράξη από το πρόγραμμα λόγω έλλειψης απαραίτητων εγγράφων, είτε δεν έχουν πρόσβαση σε πληροφόρηση. Με βάση τα παραπάνω, μπορούμε να πούμε πως ο Χάρτης των δικαιούχων του επιδόματος θέρμανσης δεν αποτυπώνει απαραίτητα τη κατανομή της ενεργειακής φτώχειας στο χώρο, γιατί η εικόνα που δίνει προκύπτει ως συνδυασμός παραγόντων που δεν συνδέονται άμεσα με την αδυναμία πρόσβασης στην ενέργεια.

Χάρτης 6: Συγκέντρωση ωφελούμενων δωρεάν επανασύνδεσης και παροχής ηλεκτρικού ρεύματος του Προγράμματος Αντιμετώπισης της Ανθρωπιστικής Κρίσης, 2015

Το 2015 το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης ανακοίνωσε πρόγραμμα για τα νοικοκυριά που διαβιούν σε συνθήκες ακραίας φτώχειας με το οποίο, παράλληλα με επιδόματα σίτισης και ενοικίου, παρέχεται δωρεάν ηλεκτρικό ρεύμα έως 300kwh μηνιαίως και δωρεάν επανασύνδεση και ρύθμιση των ληξιπρόθεσμων οφειλών των καταναλωτών η παροχή των οποίων είχε διακοπεί [9]. Το 2015 εντάχθηκαν στο συγκεκριμένο πρόγραμμα 89.288 οικογένειες με 212.216 άτομα (Υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης 2015), ενώ η εφαρμογή του επεκτάθηκε και για το έτος 2016. Ειδικότερα, με βάση στοιχεία της ΗΔΙΚΑ Α.Ε., στο Δήμο Αθηναίων οι ωφελούμενοι της δωρεάν επανασύνδεσης και παροχής ηλεκτρικού ρεύματος έφτασαν το 2015 τους 7.849.

Από την επεξεργασία των στοιχείων της ΗΔΙΚΑ Α.Ε., προκύπτει μεγάλη συγκέντρωση ωφελούμενων των παροχών ηλεκτροδότησης στα Σεπόλια, στην Κυψέλη, στα Πατήσια στον Κολωνό και την Ακαδημία Πλάτωνος, τον Άγιο Παύλο και το Μεταξουργείο, ενώ πολύ περιορισμένη είναι η συμμετοχή κεντρικών περιοχών, όπως το Θησείο, η Πλάκα και το Κολωνάκι. Η χωρική κατανομή των ωφελούμενων του προγράμματος αντανακλά σε μεγάλο βαθμό τις συγκεντρώσεις φτώχειας στην Αθήνα, καθώς αφενός η ηλεκτροδότηση αφορά το σύνολο των νοικοκυριών, σε αντίθεση με άλλες πηγές ενέργειας που εξαρτώνται από την παρουσία συγκεκριμένων τεχνικών υποδομών, και αφετέρου τα εισοδηματικά κριτήρια του προγράμματος είναι πολύ χαμηλά περιλαμβάνοντας άτομα που διαβιούν σε συνθήκες μεγάλης φτώχειας και αποκλείοντας τα μεσαία εισοδηματικά στρώματα. Ωστόσο, ακριβώς επειδή το μοναδικό κριτήριο συμμετοχής στον συγκεκριμένο άξονα του προγράμματος είναι εισοδηματικό, η γεωγραφική κατανομή των ωφελούμενων δεν παρέχει κάποια ιδιαίτερη ένδειξη για τα προβλήματα πρόσβασης στην ενέργεια.

Συμπεράσματα

Από τη χαρτογράφηση των διαθέσιμων στοιχείων προκύπτει ότι δεν παρατηρούνται καθαροί διαχωρισμοί μεταξύ των συνοικιών του Δήμου Αθηναίων, καθώς υπάρχει διάχυση της εγκατάλειψης και των χαμηλών ενεργειακών προδιαγραφών των κτιρίων, της φτώχειας και της μείωσης της κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας. Η παραπάνω διαπίστωση θα λέγαμε ότι διασταυρώνεται με την ευρύτερη συζήτηση για την κοινωνική ανάμιξη στην Αθήνα στη διάρκεια των μεταπολεμικών χρόνων (Μαντουβάλου 1996; Μαντουβάλου & Μαυρίδου 1993; Μαλούτας et al 2006). Ωστόσο εντοπίζονται μικρότερες ή μεγαλύτερες χωρικές ενότητες όπου τα προβλήματα είναι ιδιαίτερα οξυμένα. Ξεχωρίζουμε τη ζώνη που περιλαμβάνει μέρος του ιστορικού κέντρου της Αθήνας και των περιοχών βόρεια από αυτό (Πατήσια, Σεπόλια, Κυψέλη, κτλ). Σε αυτή συγκεντρώνονται χαμηλά εισοδηματικά στρώματα (για την χωρική κατανομή των διαφορετικών εισοδηματικών στρωμάτων βλ. ενδεικτικά Χάρτη 7) και απαξιωμένο κτιριακό δυναμικό, σημειώνεται μεγάλη μείωση στην κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας, ενώ η δυνατότητα πρόσβασης σε φθηνότερη ενέργεια μέσω του δικτύου φυσικού αερίου δεν μοιάζει να είναι καθοριστική. Η παραπάνω εικόνα συμφωνεί με τα ευρήματα ελληνικών και διεθνών ερευνών που αναδεικνύουν τη στενή σχέση των χαμηλών εισοδημάτων με την ενεργειακή φτώχεια. Αλλά και πάλι η εικόνα είναι πιο σύνθετη. Στις περιοχές με τα περισσότερα προβλήματα εντοπίζονται θύλακες που από τα διαθέσιμα στοιχεία προκύπτει μία σχετικά πιο καλή εικόνα, ενώ ταυτόχρονα σε προνομιακές περιοχές υπάρχουν εστίες φτώχειας, επιδείνωσης των συνθηκών διαβίωσης και ενεργειακής αποστέρησης, κάτι που επιβεβαιώνεται και από την ποιοτική έρευνα (Chatzikonstantinou & Vatavali 2016).

Χάρτης 7: Μέσο ετήσιο οικογενειακό εισόδημα οικονομικού έτους 2011 ανά ταχυδρομικό κώδικα διεύθυνσης επικοινωνίας υπόχρεου

Ταυτόχρονα, η συμμετοχή στα προγράμματα για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας είναι αρκετά περιορισμένη και παρουσιάζει μεγάλη γεωγραφική διασπορά, χωρίς ιδιαίτερη συγκέντρωση στις περιοχές με τα μεγαλύτερα προβλήματα. Εξαίρεση αποτελεί το πρόγραμμα δωρεάν παροχής ρεύματος και επανασυνδέσεων του Υπουργείου Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, οι ωφελούμενοι του οποίου συγκεντρώνονται σε περιοχές χαμηλών εισοδημάτων. Και σε αυτή την περίπτωση ωστόσο, η αδυναμία πρόσβασης των νοικοκυριών στην ενέργεια αντιμετωπίζεται μέσω εισοδηματικών ενισχύσεων, και μάλιστα κοινών για όλους για όλους τους δικαιούχους, χωρίς να διαβαθμίζεται με βάση τους πόρους των νοικοκυριών και χωρίς να συνδέεται με τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά του φαινομένου, καθώς και με μια ευρύτερη στρατηγική αντιμετώπισης της ενεργειακής αποστέρησης.

Γενικά μπορούμε να πούμε πως η συζήτηση για τα θέματα της οικιακής κατανάλωσης ενέργειας και τα στοιχεία που προκύπτουν από τη χαρτογράφηση πτυχών του φαινομένου αρθρώνεται με τη γενικότερη διαπίστωση για τη δημιουργία πολλαπλών ταχυτήτων και πολώσεων στις γειτονιές της Αθήνας στη συγκυρία της κρίσης (π.χ. Encounter Athens 2011; Μαλούτας et al 2013). Το ερώτημα που προκύπτει και σε σχέση με την κατανομή της ενεργειακής φτώχειας στο χώρο είναι σε ποιο βαθμό η διεύρυνση της απόστασης μεταξύ των συνθηκών διαβίωσης σε επιμέρους χωρικές ενότητες της πόλης και γενικότερα η διεύρυνση των χωρο-κοινωνικών ανισοτήτων μεταβάλλει την καθημερινότητα των κατοίκων της Αθήνας, καθώς και τις ευρύτερες διαδικασίες παραγωγής του χώρου και κοινωνικής ενσωμάτωσης στην πόλη.

[1] Η έρευνα με τίτλο «Γεωγραφίες της ενεργειακής φτώχειας στην Αθήνα της κρίσης» χρηματοδοτήθηκε από το Πρόγραμμα «Επιστημονικές Μελέτες 2015» του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση.

[2] Το 80% των κανονικών κατοικιών στο Δήμο Αθηναίων έχει κατασκευαστεί πριν το 1980 (ΕΛΣΤΑΤ 2011). Βλ. και: Μαλούτας & Σπυρέλλης 2015.

[3] Π.Δ. «Περί εγκρίσεως κανονισμού δια την θερμομόνωση των κτιρίων» (ΦΕΚ 362Δ΄/1979).

[4] ΚΥΑ 4241/796/2000 «Επιβολή περιορισμών στο είδος των χρησιμοποιούμενων καυσίμων στην περιοχή του ιστορικού Κέντρου της Αθήνας» (ΦΕΚ 239Β΄/2000). Σύμφωνα με τα από 21.9.1979 (ΦΕΚ 567Δ΄) και 26.5.1989 (ΦΕΚ 411Δ’) ΠΔ, το ιστορικό κέντρο της Αθήνα περιλαμβάνει τις περιοχές Θησείο, Πλάκα, Εμπορικό Τρίγωνο, Κεραμικός, Μεταξουργείο, Πολυτεχνείο και Εξάρχεια, καθώς και τις περιοχές γύρω από τους λόφους της Ακρόπολης και του Φιλοπάππου και γύρω από τον Εθνικό Κήπο.

[5] Σύμφωνα με έρευνα του WWF Ελλάς και της Public Issue (2013), το 81% των νοικοκυριών έχει μειώσει τις δαπάνες που σχετίζονται με θέρμανση και ψύξη στην κατοικία τους και το 74% έχει μειώσει την κατανάλωση ηλεκτρικού ρεύματος. Αντίστοιχη εικόνα εξάγεται και από τα στοιχεία έρευνας που πραγματοποιήθηκε στη Βόρεια Ελλάδα από το Τμήμα Στατιστικής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών με βάση την οποία το 62,4% των νοικοκυριών ξοδεύει περισσότερο από το 10% του συνολικού τους εισοδήματος για θέρμανση, το 78,6% χρησιμοποιεί λιγότερο θέρμανση απ’ ότι χρειάζεται για οικονομικούς λόγους και το 64% δηλώνει αδύναμο να πληρώσει τους λογαριασμούς για τη θέρμανση (Πανάς 2012). Επίσης, έρευνα που εκπονήθηκε από τον Santamouris et al (2013) κατέληξε στο συμπέρασμα ότι από το χειμώνα του 2010-2011 έως το χειμώνα του 2011-2012 η κατανάλωση ενέργειας από τα νοικοκυριά μειώθηκε κατά 15%, παρά το γεγονός ότι ο δεύτερος χειμώνας ήταν πιο κρύος και το ποσοστό των ενεργειακά φτωχών αυξήθηκε από 11,1% σε 11,7%. Τέλος, σύμφωνα με τις δειγματοληπτικές Έρευνες Οικογενειακών Προϋπολογισμών της ΕΛΣΤΑΤ η χρήση κεντρικής θέρμανση μειώθηκε από 76% του συνόλου των νοικοκυριών το 2008 (ΕΛΣΤΑΤ 2012) σε 35,5% το 2014 (ΕΛΣΤΑΤ 2015), που αντιστοιχεί σε μεταβολή κατά 46,7%. Πιο συγκεκριμένα ο αριθμός των νοικοκυριών που χρησιμοποιούν κεντρική θέρμανση στις κατοικίες τους μειώθηκε τους χειμώνες του 2008-2009, 2009-2010, 2010-2011, 2011-2012, 2012-2013 και 2013-2014 κατά 2,5%, 0,4%, 1%, 22,6%, 32,1% και 2,6% αντίστοιχα (ΕΛΣΤΑΤ 2010, 2012α, 2012β, 2014, 2015).

[6] Για την κάλυψη των αναγκών τους σε θέρμανση τo 2010 65,9% των νοικοκυριών χρησιμοποίησε κυρίως καλοριφέρ πετρελαίου, 7,2% καλοριφέρ φυσικού αερίου, 11,8 σόμπες, 4,7% ηλεκτρικές συσκευές, 4,8% air-condition και 4,9% άλλα μέσα. Το 2013 το ποσοστό των νοικοκυριών που θερμαινόταν κυρίως με καλοριφέρ πετρελαίου έπεσε στο 38,1%, ενώ 8,9% των νοικοκυριών θερμαινόντουσαν με καλοριφέρ φυσικού αερίου, 16,1% με σόμπες, 11,5% με ηλεκτρικές συσκευές, 12,6% με air-condition και 11,4% με άλλα μέσα. Αξίζει να σημειωθεί ότι 0,5% των νοικοκυριών το 2010 και 1,5% των νοικοκυριών το 2013 δεν είχαν καθόλου θέρμανση (ΕΛΣΤΑΤ 2015).

[7] Καθημερινή (2014), Χωρίς κεντρική θέρμανση 4 στις 10 πολυκατοικίες στην Αθήνα, 12/2/2014.

[8] ΥΑ Δ33 5042999 ΕΞ 2012 «Χορήγηση επιδόματος πετρελαίου θέρμανσης και καθορισμός του ύψους, των δικαιούχων, των προϋποθέσεων και της διαδικασίας χορήγησης αυτού» (ΦΕΚ 3049Β΄) και ΥΑ Δ33 5037619 ΕΞ 2013 «Χορήγηση επιδόματος πετρελαίου θέρμανσης και καθορισμός του ύψους, των δικαιούχων, των προϋποθέσεων και της διαδικασίας χορήγησης αυτού» (ΦΕΚ 2656Β΄). ΠΟΛ. 1230/20.10.2014, τροποποίηση της απόφασης Δ33 5037619 ΕΞ 2013 «Χορήγηση επιδόματος πετρελαίου θέρμανσης και καθορισμός του ύψους, των δικαιούχων, των προϋποθέσεων και της διαδικασίας χορήγησης αυτού» (ΦΕΚ 2820Β΄). ΠΟΛ.1262/10.12.2015 ΥΑ 2015 «Χορήγηση επιδόματος πετρελαίου θέρμανσης και καθορισμός του ύψους, των δικαιούχων, των προϋποθέσεων και της διαδικασίας χορήγησης αυτού ΠΟΛ 1262/2015» (ΦΕΚ 2677Β΄). Το 2012 οι δικαιούχοι είχαν ετήσιο οικογενειακό εισόδημα χαμηλότερο από 35.000 ευρώ και ακίνητη περιουσία αντικειμενικής αξίας χαμηλότερη από 200.000 ευρώ, το 2013 και 2014 είχαν ετήσιο οικογενειακό εισόδημα χαμηλότερο από 40.000 ευρώ και ακίνητη περιουσία αντικειμενικής αξίας χαμηλότερης από 300.000 ευρώ. Τέλος, το 2015 δικαιούχοι του επιδόματος θέρμανσης είχαν ετήσιο οικογενειακό εισόδημα μέχρι 20.000 ευρώ και ακίνητη περιουσία μέχρι 200.000 ευρώ.

[9] Το πρόγραμμα έγινε με βάση το Ν.4320/2015 «Ρυθμίσεις για τη λήψη άμεσων μέτρων για την αντιμετώπιση της ανθρωπιστικής κρίσης, την οργάνωση της Κυβέρνησης και των Κυβερνητικών οργάνων και λοιπές διατάξεις» (ΦΕΚ 29Α΄/2015) και την υπ’ αριθμ. ΟΙΚ.494 (ΦΕΚ 577Β΄/2015) ΚΥΑ που εξειδίκευσε τους όρους, τις προϋποθέσεις και τις διαδικασίες υλοποίησης των παροχών των άρθρων 1-3 του Ν.4320/2015. Βλ. www.anthropocrisis.gr (τελευταία πρόσβαση: 8/7/2016).

Χάρτης 5: Μετακινήσεις Αρμένιου από τη Συρία στην Ομόνοια και έπειτα στο Δουργούτι. Δημιουργία οικογένειας και εγκατάσταση στη Βούλα

Επίσης από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 η εισροή στην περιοχή εξωτερικών μεταναστών– από Συρία, Αλβανία, Μπαγκλαντές – αυξάνεται. Αυτοί οι νέοι κάτοικοι ονομάζονται από τους παλαιούς κατοίκους «νέο-μετανάστες», ονομασία που δείχνει την ένταση και τη συνέχεια στα μεταναστευτικά κύματα που έχει δεχθεί η γειτονιά. Επιλέγουν ως τόπο κατοικίας το Δουργούτι, και συγκεκριμένα κάποιο διαμέρισμα στις παλιές προσφυγικές πολυκατοικίες, λόγω χαμηλού ενοικίου. Επιπλέον εγκαθίστανται στο Δουργούτι γιατί συνήθως κάποιο άτομο από την οικογένειά τους ή κάποιος φίλος/γνωστός κατοικεί ήδη στη γειτονιά. Αυτό συμβαίνει κυρίως με τους Σύριους και τους Αλβανούς, που όπως φαίνεται έχουν αναπτύξει ισχυρά δίκτυα στην περιοχή και συνήθως εγκαθίστανται κατευθείαν στο Δουργούτι με την είσοδο στην Ελλάδα (Χάρτες 6 & 7). Η εγκατάστασή τους όμως μπορεί να είναι είτε για μικρό χρονικό διάστημα, είτε πιο μόνιμου χαρακτήρα. Ένας κάτοικος της γειτονιάς περιγράφει την κατάσταση ως εξής:

Χάρτης 6: Μετακίνηση οικογένειας μεταναστών από την Αλβανία στο Δουργούτι τη δεκαετία 1990

Χάρτης 7: Εγκατάσταση μετανάστη από τη Συρία κατευθείαν στο Δουργούτι το 2005

Πλέον σήμερα το Δουργούτι συγκεντρώνει ένα οικιστικό απόθεμα (προσφυγικές και εργατικές πολυκατοικίες) το οποίο λόγω παλαιότητας και φτηνών ενοικίων τείνει να προσελκύει οικονομικούς μετανάστες, δηλαδή μετανάστες που έρχονται στην Ελλάδα αποκλειστικά για εύρεση εργασίας. Χωρίς όμως αυτό να αποτελεί τον κανόνα, αφού υπάρχουν και πολλοί απόγονοι Μικρασιατών προσφύγων και εσωτερικών μεταναστών 2^ης, 3^ης και 4^ης γενιάς που κατοικούν στη γειτονιά (Χάρτες 8, 9, 10).

Χάρτης 8: Μετακίνηση οικογένειας εσωτερικών μεταναστών από τα Ιωάννινα στο Δουργούτι το 1948 (1η και 2η γενιά). Ο αφηγητής δημιούργησε αυτόνομο νοικοκυριό και μετεγκαταστάθηκε σε άλλη περιοχή

Χάρτης 9: Μετακινήσεις αφηγήτριας από τη στιγμή που δημιούργησε δική της οικογένεια και επιστροφή στο Δουργούτι στα τέλη της δεκαετίας του 1980

Χάρτης 10: Μετακινήσεις Αρμενίων προσφύγων (οικογένειες πατέρα και μητέρας αφηγήτριας) από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 μέχρι τη δεκαετία του 1940. Οι γονείς της αφηγήτριας δημιούργησαν αυτόνομο νοικοκυριό και εγκαταστάθηκαν στο Δουργούτι το 1948 (1η και 2η γενιά)

Ως επί το πλείστον, οι κάτοικοι αυτοί είναι ιδιοκτήτες του διαμερίσματος στο οποίο κατοικούν και το οποίο απέκτησαν με κληρονομιά. Οι λόγοι που επιλέγουν να συνεχίζουν να κατοικούν στη γειτονιά είναι καθαρά πρακτικοί και έχουν να κάνουν με το γεγονός ότι εκεί βρίσκεται το σπίτι τους, αλλά και συναισθηματικοί και σχετίζονται με τους δεσμούς που έχουν αναπτύξει με τη γειτονιά και τους κατοίκους. Υπάρχουν και οι περιπτώσεις όσων έχουν διαμέρισμα στη γειτονιά αλλά πλέον δεν κατοικούν εκεί και είτε το έχουν κλειστό (Χάρτες 11, 12, 13), είτε το νοικιάζουν ή το παραχωρούν σε συγγενείς (Χάρτης 14).

Χάρτης 11: Μετακινήσεις της αφηγήτριας με τους γονείς της, τη δεκαετία του 1950 από το Δουργούτι σε άλλες περιοχές και επιστροφή ξανά στη γειτονιά (2η και 3η γενιά)

Χάρτης 12: Μετακινήσεις της αφηγήτριας από τη δεκαετία 1970 έως το 2007 (3η γενιά)

Χάρτης 13: Μετακινήσεις οικογένειας Μικρασιατών προσφύγων και εγκατάσταση στη γειτονιά (1η γενιά). Τα δυο παιδιά της οικογένειας δημιούργησαν αυτόνομα νοικοκυριά και μετεγκαταστάθηκαν σε άλλες περιοχές

Χάρτης 14: Μετακινήσεις οικογένειας εσωτερικών μεταναστών την περίοδο 1946-1968 από τον Πύργο Ηλίας στο Δουργούτι και μετά στη Νεάπολη. Η αφηγήτρια σήμερα δεν είναι ιδιοκτήτρια διαμερίσματος στη γειτονιά

Η συνύπαρξη των γηγενών κατοίκων της γειτονιάς με τους μετανάστες των νεώτερων δεκαετιών διατηρείται σε σχετικά καλά επίπεδα. Ίσως έχει να κάνει με το ότι το Δουργούτι ήταν μια γειτονιά που είχε πάντοτε έντονο το στοιχείο των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών:

Συμπερασματικά το Δουργούτι αποτελεί γειτονιά με έντονο το μεταναστευτικό στοιχείο αφού ακόμη και σήμερα συνεχίζει να δέχεται νέα κύματα μεταναστών και προσφύγων. Στις πολυκατοικίες που κατασκευάστηκαν από το κράτος, για όσους –πρόσφυγες και εσωτερικούς μετανάστες – δεν είχαν τη δυνατότητα να στεγαστούν με δικά τους μέσα, σήμερα κατοικούν νέο-μετανάστες καθώς και απόγονοι (παιδιά ή εγγόνια) των παλιών κατοίκων της γειτονιάς, συνεχίζοντας την ιστορία του Δουργουτίου.

Ιστορική και αισθητηριακή χαρτογράφηση γειτονιάς

Μέρος της ιστορίας της γειτονιάς επιχειρήθηκε να οπτικοποιηθεί, μέσα από μια διαδραστική διαδικτυακή εφαρμογή, με τη βοήθεια και της τεχνολογίας του διαδικτύου που διεισδύει όλο και περισσότερο στην καθημερινότητα των πολιτών. Περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων, απεικόνιση του μετασχηματισμού του αστικού αναγλύφου (αποτύπωση της κατάστασης του 1929,1940,1959 και 2014), χαρτογράφηση προφορικών μαρτυριών γεγονότων που συνέβησαν την περίοδο της Γερμανικής κατοχής, χρήσεις κτηρίων που λειτούργησαν στην περιοχή τις οποίες μαρτυρούν οι κάτοικοι, καθώς και απεικονίσεις της γειτονιάς σε φωτογραφίες και στον κινηματογράφο με αναγνώριση των σημείων λήψης τους.

URL ( http://dourgoutihistory.comuf.com/ )

Προκειμένου να δημιουργηθεί ένα ολοκληρωμένο αφήγημα, αλλά και να αναδειχθεί κατά το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος από το πολιτισμικό κεφάλαιο που έχει δημιουργηθεί στο Δουργούτι, εκτός από την χαρτογράφηση της Ιστορίας, επιχειρήθηκε και μια ιδιόμορφη χαρτογράφηση, με στόχο να διερευνηθεί το παρόν, όχι όμως μέσα από την ματιά ενός παρατηρητή-μελετητή, αλλά από τη σύνθεση απόψεων και σχολίων που διατύπωσαν πολλοί και διαφορετικοί, κάτοικοι και μη, που αξιολόγησαν το χώρο με αφετηρία τα ερεθίσματα που προκάλεσε στις αισθήσεις τους.

Συγκεκριμένα χαρτογραφήθηκαν οι εντυπώσεις που προκαλεί το αστικό ανάγλυφο και τα χαρακτηριστικά της περιοχής στις πέντε βασικές αισθήσεις εκείνου που επισκέπτεται τη γειτονιά  και περιηγείται στο χώρο ελεύθερα. Επιχειρήθηκε να μετρηθεί το πόσο και πού ο χώρος επηρεάζει τις αισθήσεις των επισκεπτών. Επιχειρήθηκε, επίσης, η ανακάλυψη διαφορετικών αφηγήσεων που ενδεχομένως προκαλεί το αστικό τοπίο σε διαφορετικούς ανθρώπους, καθώς και η διερεύνηση της διαφορετικότητας και των αντιθέσεων που αποπνέουν οι χώροι της γειτονιάς.

Η έρευνα περιελάμβανε τη συμπλήρωση χάρτη-ερωτηματολογίου και σε αυτή συμμετείχαν συνολικά 206 άτομα όλων των ηλικιών και επιπέδων εκπαίδευσης, τόσο κάτοικοι της γειτονιάς και των όμορων περιοχών, όσο και της υπόλοιπης Αθήνας, αλλά και του εξωτερικού. Η έμπνευση της έρευνας αισθητηριακής χαρτογράφησης ή αλλιώς εξερεύνηση της γειτονιάς με βάση τις αισθήσεις, όπως ονομάστηκε, ανήκει στην ομάδα παραστατικών τεχνών όχι παίζουμε με επικεφαλής τον Γιώργο Σαχίνη [9].

Τα δεδομένα που συλλέχθηκαν καθώς και τα αποτελέσματα της έρευνας, παρουσιάζονται στην εφαρμογή στην οποία μπορούμε να μεταβούμε ακολουθώντας τον παρακάτω σύνδεσμο :

URL ( https://veegee.shinyapps.io/sensor/ )

[1] Το κείμενο αυτό βασίζεται στην ποιοτική έρευνα, μέσω συνεντεύξεων σε κατοίκους της γειτονιάς, που πραγματοποίησε η Νικολίνα Μυωφά από το Νοέμβριο 2014 έως τον Φεβρουάριο 2015 στο πλαίσιο της διδακτορικής διατριβής που εκπονεί στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο με τίτλο “Κοινωνική κατοικία στην Αθήνα. Μελέτη των προσφυγικών συνοικισμών Δουργουτίου και Ταύρου από το 1922 έως σήμερα” καθώς και στην πτυχιακή εργασία με τίτλο “Ιστορική και αισθητηριακή χαρτογράφηση στη γειτονιά Δουργούτι στο Νέο Κόσμο” του Ευάγγελου Παπαδιά.

Οι συγγραφείς ευχαριστούν διάφορα πρόσωπα που συνέβαλαν ουσιαστικά στην παραγωγή αυτού του κειμένου. Αρχικά τους κατοίκους του Δουργουτίου που έδωσαν συνεντεύξεις, την κ. Τασούλα Βερβενιώτη, επιστημονικά υπεύθυνη της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Δουργουτίου (ΟΠΙΔΟΥ) καθώς και τα μέλη της ομάδας για τις εποικοδομητικές συζητήσεις. Επίσης τον Γιώργο Σαχίνη εμπνευστή της δράσης Dourgouti Island Hotel Project, που μέσω των διαφόρων δράσεων που πραγματοποιήθηκαν στη γειτονιά, συνέβαλε αποφασιστικά στη δημιουργία κλίματος διαλόγου και εμπιστοσύνης με τους κατοίκους και επομένως διευκόλυνε σημαντικά την ολοκλήρωση της έρευνας. Επιπλέον τα μέλη της Ομάδας Ιστορικής Χαρτογράφησης με συντονιστή τον Γιώργο Θάνο για την έρευνα σε αρχειακές και βιβλιογραφικές πηγές με στόχο να αναδειχθεί η πλούσια ιστορία της γειτονιάς. Τέλος ευχαριστούμε τον Γιώργο Κανδύλη, ερευνητή ΕΚΚΕ, για την επιμέλεια του κειμένου στα αγγλικά.

[2] Σε παλιούς χάρτες της Αθήνας το Δουργούτι εμφανιζόταν ως ο «δαιδαλώδης συνοικισμός των Αρμενίων» (Αντωνίου 1995, 104).

[3] Περισσότερα για την οικογένεια Δουρούτη βλέπε Μπίρης 1999, 241.

[4] Βύρωνας, Καισαριανή, Νίκαια, Ταύρος κ.α.

[5] Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων και Τεχνική Υπηρεσία Υπουργείου Πρόνοιας.

[6] Στην απογραφή που διενεργήθηκε το 1940 το Δουργούτι είχε πλέον ενταχθεί στο σχέδιο πόλης και δεν αποτελούσε αυτόνομο συνοικισμό (Υπουργείον Εθνικής Οικονομίας- Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος 1950, 62).

[7] Το Καθολικό μοναχικό Τάγμα του “Αγίου Ιωάννου της Ιερουσαλήμ” ανέλαβε το χτίσιμο των συγκεκριμένων κατοικιών.

[8] Για τις προσφυγικές πολυκατοικίες, βλέπε Βλάχου κ.α.,  1978: 122

[9] Η υλοποίηση του εγχειρήματος κατέστη δυνατή μέσα από τη συνεργασία της ομάδας όχι παίζουμε και του τμήματος Γεωγραφίας του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου στο πλαίσιο του project Dourgouti Island Hotel. Η έρευνα ξεκίνησε το Σεπτέμβρη του 2014 και ολοκληρώθηκε το Δεκέμβρη του ίδιου έτους.