Η συγκέντρωση δραστηριοτήτων στις μητροπόλεις, εν προκειμένω στην Αθήνα, είναι ένα φαινόμενο που αφορά και τους δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς έρευνας και καινοτομίας. Οι περισσότεροι φορείς, καθώς και οι αντίστοιχες δαπάνες έρευνας και ανάπτυξης συγκεντρώνονται στην Αττική. Συγκεκριμένα, η Περιφέρεια Αττικής συγκεντρώνει το 55,7% των δαπανών αυτών, ακολουθούμενη από την Κεντρική Μακεδονία (13,7%) και την Κρήτη (7,6%) (πίνακας 1). Η συγκέντρωση αυτή είναι αποτέλεσμα της υψηλής πυκνότητας του πληθυσμού, της παρουσίας ενός μεγάλου αριθμού επιχειρήσεων, της ευνοϊκής γεωγραφικής θέσης της Περιφέρειας, των υποδομών μεταφορών και πάνω απ’ όλα της εγγύτητας προς την κεντρική κυβέρνηση.

Πίνακας 1: Δαπάνες Έρευνας, Τεχνολογικής Ανάπτυξης και Καινοτομίας (ΕΤΑΚ) σε εκ. € και προσωπικό (σε αριθμό ατόμων και ισοδύναμα πλήρους απασχόλησης (ΙΠΑ) ανά γεωγραφική περιφέρεια, 2011

Πηγή: Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας (2015), Αθήνα

Χάρτης 1: Λόγος δαπανών και προσωπικού (ισοδύναμα πλήρους απασχόλησης ) για την Έρευνα την Τεχνολογική Ανάπτυξη και την Καινοτομία ανά γεωγραφική περιφέρεια, 2011

Η Αττική αποτελεί την δυναμικότερη Περιφέρεια της χώρας ως προς την παραγωγή ερευνητικής δραστηριότητας, καθώς συγκεντρώνει σημαντικό αριθμό ερευνητικών και εκπαιδευτικών δομών. Ωστόσο, παρά την ύπαρξη κρίσιμης μάζας εκπαιδευτικών και ερευνητικών υποδομών, καθώς και αντίστοιχου ερευνητικού δυναμικού, η Αττική κατατάσσεται στην ομάδα των ευρωπαϊκών περιφερειών «Moderate Innovators» σύμφωνα με το Regional Innovation Scorecard (RIS 2016).

Η Αττική αποτελεί την μοναδική Περιφέρεια της χώρας, όπου η ερευνητική δραστηριότητα ισοκατανέμεται μεταξύ των πανεπιστημίων και του επιχειρηματικού κόσμου. Συγκεκριμένα, στην Περιφέρεια Αττικής η ερευνητική δραστηριότητα διεξάγεται κατά 29,1% στα ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα και κατά 46,9% από τις επιχειρήσεις, ποσοστό που παρά τη συγκριτική του υπεροχή σε σχέση με τις υπόλοιπες περιφέρειες της χώρας υπολείπεται του μέσου όρου στην ΕΕ27 που ανέρχεται σε 63,2%. Τέλος, το υπόλοιπο 22,5% της ερευνητικής δραστηριότητας της Περιφέρειας διεξάγεται με κρατική χρηματοδότηση και ειδικότερα με την έρευνα που πραγματοποιείται από τους προαναφερθέντες ερευνητικούς φορείς.

Βάσει μελέτης για την περιφερειακή διάσταση των δραστηριοτήτων έντασης γνώσης στην Ελλάδα, στις υπόλοιπες Περιφέρειες τη μερίδα του λέοντος καταλαμβάνει είτε ο τομέας τριτοβάθμιας και μεταδευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, είτε ο κρατικός τομέας.

Στους πίνακες 2α και 2β παρουσιάζονται οι ερευνητικοί και τεχνολογικοί φορείς της χώρας ανά Περιφέρεια.

Πίνακας 2α: Ερευνητικά ιδρύματα ανά περιφέρεια

Χάρτης 2: Ερευνητικά ιδρύματα ανά περιφέρεια

Πίνακας 2β: Ερευνητικά ιδρύματα στην Αττική

Χάρτης 3: Χωροθέτηση ερευνητικών ιδρυμάτων στην Αττική

Όλα τα παραπάνω ερευνητικά ιδρύματα ανήκουν στον δημόσιο τομέα και, παρότι η νομική τους μορφή ποικίλλει (ΝΠΔΔ, ΝΠΙΔ, ανώνυμες εταιρείες), αποτελούν φορείς της Γενικής Κυβέρνησης, σύμφωνα με το οργανικό (όλοι οι φορείς άσκησης δημόσιας διοίκησης, οι οποίοι διαθέτουν τη νομική μορφή ΝΠΔΔ), αλλά και το λειτουργικό κριτήριο (αποσκοπούν στην εξυπηρέτηση δημόσιου σκοπού ή δημόσιας υπηρεσίας). Στην πλειονότητά τους τελούν υπό την εποπτεία του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων, αλλά και άλλων Υπουργείων.

Τέσσερις περιοχές (Αττική, Κεντρική Μακεδονία, Δυτική Ελλάδα και Κρήτη) έχουν σχετικά υψηλότερη δραστηριότητα έρευνας και ανάπτυξης, αν και υπολείπονται σε επιδόσεις σε σύγκριση με τις προηγμένες περιφέρειες της ΕΕ. Η ερευνητική δραστηριότητα είναι συγκεντρωμένη σε περιοχές όπου υπάρχει συσσώρευση ερευνητικών κέντρων και πανεπιστημίων, ενώ από άλλες περιοχές απουσιάζει σχεδόν ολοκληρωτικά σχεδόν κάθε είδος εξειδίκευσης έντασης γνώσης, όπως επισημαίνεται σε έκθεση του ΙΟΒΕ (2015).

Η περιφέρεια Αττικής συγκεντρώνει το 79% των εποπτευόμενων ερευνητικών και τεχνολογικών φορέων που τελούν υπό την εποπτεία της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας και το 78% των λοιπών δημόσιων ερευνητικών φορέων.

Ακολουθεί σύντομη περιγραφή των ερευνητικών ιδρυμάτων με έδρα στην Αττική. Δεν περιλαμβάνονται τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, που υπάγονται σε διακριτό διοικητικό σχήμα, παρότι σε αυτά διεξάγεται ποσοστό 55% της ερευνητικής παραγωγής της χώρας:

• Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών (ΕΑΑ):

Ιδρύθηκε το 1842 και περιλαμβάνει τρία Ινστιτούτα:

1. Αστρονομίας, Αστροφυσικής, Διαστημικών Εφαρμογών & Τηλεπισκόπησης,
2. Γεωδυναμικό,
3. Ερευνών Περιβάλλοντος και Βιώσιμης Ανάπτυξης.

Φωτογραφία 1: Τηλεσκόπιο Δωρίδη: χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1905

Πηγή: Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών

Το ΕΑΑ παρέχει υπηρεσίες, όπως η συνεχής παρακολούθηση της σεισμικότητας του Ελληνικού χώρου και η ενημέρωση της Πολιτείας και του κοινού, η πρόγνωση καιρού, η συνεχής μέτρηση παραμέτρων της ατμόσφαιρας και ιονόσφαιρας, η συνέχιση ιστορικών κλιματικών παρατηρήσεων, η λειτουργία ενός από τα μεγαλύτερα τηλεσκόπια της Ευρώπης, κ.ά. Σημαντική είναι η συνεισφορά του στην επιμόρφωση του κοινού και τον τομέα της διάχυσης της επιστήμης μέσω του Κέντρου Επισκεπτών στην Πεντέλη και στο Θησείο.

Φωτογραφία 2α και 2β: Το Αστεροσκοπείο στον Λόφο των Νυμφών, έργο του Θεόφιλου Χάνσεν. Στην πρόσοψη υπάρχει η επιγραφή Servare Intaminatum (Να μείνει ανέπαφο) και ο θυρεός της οικογένειας Σίνα

Πηγή: Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών

Πηγή: Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών

• Εθνικό Κέντρο Έρευνας Φυσικών Επιστημών «Δημόκριτος» (ΕΚΕΦΕ Δ):

Ιδρύθηκε το 1959 ως αυτοτελής δημόσια υπηρεσία υπό την επωνυμία Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών “ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ” και το 1985 μετονομάστηκε. Είναι διεπιστημονικό και περιλαμβάνει τα εξής ινστιτούτα:

1. Βιοεπιστημών και Εφαρμογών,
2. Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών,
3. Νανοτεχνολογίας και Νανοεπιστήμης,
4. Πυρηνικής και Σωματιδιακής Φυσικής,
5. Πυρηνικών & Ραδιολογικών Επιστημών & Τεχνολογίας, Ενέργειας & Ασφάλειας.

Ο ερευνητικός προσανατολισμός του κέντρου επικεντρώνεται στις θεματικές περιοχές της υγείας, βιολογίας & βιοτεχνολογίας, των νέων υλικών, της μικροηλεκτρονικής και νανοτεχνολογίας, του περιβάλλοντος και της βιώσιμης ανάπτυξης, της πυρηνικής φυσικής και της φυσικής στοιχειωδών σωματιδίων, της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών, της πυρηνικής τεχνολογίας και ακτινοπροστασίας και της πολιτιστικής κληρονομιάς.

• Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ):

Ιδρύθηκε το 2003 με τη συγχώνευση του Εθνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών (1945) και του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Βιολογίας Κρήτης (1987). Αποτελείται από τρία ινστιτούτα:

1. Θαλάσσιας Βιολογίας Βιοτεχνολογίας και Υδατοκαλλιεργειών,
2. Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων,
3. Ωκεανογραφίας.

Σκοπός του ΕΛΚΕΘΕ είναι η διεξαγωγή επιστημονικής και τεχνολογικής έρευνας, η πειραματική ανάπτυξη και επίδειξη, η διάδοση και εφαρμογή των αποτελεσμάτων της έρευνας, ιδιαίτερα στους τομείς της μελέτης και προστασίας της υδρόσφαιρας, των οργανισμών της, των ορίων της με την ατμόσφαιρα, την ακτή και το βυθό, των φυσικών, χημικών, βιολογικών και γεωλογικών συνθηκών που επικρατούν και διέπουν τα παραπάνω συστήματα.

Φωτογραφία 3: Tο βαθυσκάφος «Θέτις» του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών

Πηγή: ΕΛΚΕΘΕ

Οι κενές κατοικίες αποτελούν ζήτημα που επανέρχεται συχνά στον δημόσιο διάλογο, άλλοτε ως ένδειξη πλούτου για σημαντικό ποσοστό των ελληνικών νοικοκυριών που διαθέτουν περισσότερες από μία κατοικίες και άλλοτε ως κοινωνικός πόρος που μένει ανεκμετάλλευτος ενώ θα μπορούσε να συμβάλει στην επίλυση στεγαστικών προβλημάτων.

Το σημαντικά μεγαλύτερο ποσοστό ιδιοκατοίκησης στις χώρες της Νότιας Ευρώπης –και ιδιαίτερα στην Ισπανία και την Ελλάδα όπου ξεπερνά το 80%– είναι ένας από τους παράγοντες που είχαν δημιουργήσει την εικόνα ότι τα φτωχά Γερμανικά νοικοκυριά αναγκάζονται να βοηθούν τα πλούσια νοικοκυριά των χωρών του Νότου. Την εικόνα αυτή είχε δημιουργήσει η επιλεκτική ανάγνωση των αποτελεσμάτων σχετικής έρευνας της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ECB, 2013a και 2013b) όπως προβλήθηκε κυρίως από δημοσιεύσεις στον έγκριτο τύπο (Financial Times, 2013). Η επιλεκτικότητα της ανάγνωσης βασίστηκε στη σύγκριση των μεσαίων και όχι των μέσων περιουσιών στις χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου σε σχέση με τη Γερμανία. Αυτό σημαίνει ότι συγκρινόταν το μέγεθος της μεσαίας –δηλαδή της περιουσίας που βρίσκεται, για παράδειγμα, στην 50^η θέση επί 100 περιουσιών ιεραρχημένων σύμφωνα με το μέγεθος– και όχι ο μέσος όρος του μεγέθους των 100 περιουσιών. Με τον τρόπο αυτό, αποκρύπτεται η σημαντικά μεγαλύτερη ανισοκατανομή του πλούτου στη Γερμανία σε σχέση με τις χώρες του Νότου (περίπου τετραπλάσια) και εμφανίζεται το, πλασματικό στην πραγματικότητα, συμπέρασμα ότι μια χώρα με φτωχά νοικοκυριά σηκώνει το βάρος των αμαρτιών της Ευρωζώνης.

Οι ισχυρισμοί αυτοί έχουν ήδη απαντηθεί επαρκώς (De Grauwe και Ji, 2013). Στο κείμενο αυτό θα επικεντρώσουμε κυρίως στο πραγματικό περιεχόμενο του όρου «κενές κατοικίες» στην Αθήνα, αφού θυμίσουμε ότι η ιδιοκατοίκηση στις χώρες του Νότου έχει και σημαντικά διαφορετική κοινωνική λειτουργία –δηλαδή αφορά και σημαντικό τμήμα των λαϊκών στρωμάτων– επειδή στις χώρες αυτές τα συστήματα κοινωνικής κατοικίας είναι πολύ λιγότερο ανεπτυγμένα σε σύγκριση με εκείνα των χωρών της Δυτικής και Βόρειας Ευρώπης.

Τα βασικά ερωτήματα είναι κατά πόσο οι κενές κατοικίες στην Αθήνα αποτελούν ένδειξη ευμάρειας, με την έννοια ενός σημαντικού αποθέματος κατοικιών που η χρήση τους είναι περιστασιακή. Κενές κατοικίες υπάρχουν, για παράδειγμα, σε σημαντικό ποσοστό και σε πόλεις όπως το Λονδίνο, όπου αποτελούν κυρίως αντικείμενο επένδυσης πολύ πλούσιων νοικοκυριών χωρίς συχνά να χρησιμοποιούνται σε τακτική βάση. Το δεύτερο ερώτημα είναι κατά πόσο οι κενές αυτές κατοικίες αποτελούν περιουσία ελληνικών νοικοκυριών και το τρίτο –και μάλλον σημαντικότερο– είναι αν οι κενές αυτές κατοικίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την επίλυση των στεγαστικών προβλημάτων που έχουν επιδεινωθεί κατά την περίοδο της παρατεταμένης ύφεσης. Τα ερωτήματα αυτά θα προσπαθήσουμε να τα προσεγγίσουμε μέσα από τη χωροθέτηση των κενών κατοικιών για την οποία μας προσφέρουν αναλυτικά δεδομένα οι Απογραφές Πληθυσμού της ΕΛΣΤΑΤ.

Ο χάρτης των κενών κατοικιών του 1991 για το σύνολο της χώρας (Μαλούτας, 2000: 24-25) αναδεικνύει τρεις διαφορετικούς τύπους συγκεντρώσεων (χάρτης 1), οι οποίες αντιστοιχούν και σε διαφορετικά είδη κενών κατοικιών. Η πλέον εκτεταμένη συγκέντρωση αφορούσε κατοικίες σε ορεινές περιοχές της χώρας (ιδιαίτερα στην Πίνδο και την ορεινή Πελοπόννησο), σε μεγάλο βαθμό εγκαταλελειμμένες από τον πληθυσμό τους είτε οριστικά, είτε χρησιμοποιούμενες πλέον μόνο ως παραθεριστικές κατοικίες. Καθώς η Απογραφή Πληθυσμού πραγματοποιήθηκε τον Μάρτιο του 1991, ακόμη και οι χρησιμοποιούμενες ως παραθεριστικές κατοικίες καταγράφηκαν κατά κανόνα ως κενές. Η συγκέντρωση αυτή συνδέεται με την ταχύρυθμη μεταπολεμική αστικοποίηση, η οποία οδήγησε στη βαθμιαία εγκατάλειψη των πλέον απομονωμένων τόπων κατοικίας και τη μετεγκατάσταση στα μικρότερα ή τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα της χώρας. Με την έννοια αυτή δεν είναι παράδοξο ότι ο χάρτης των κενών κατοικιών αναπαράγει εν μέρει τον γεωφυσικό χάρτη της χώρας, με τις ορεινότερες κοινότητες να παρουσιάζουν τα υψηλότερα ποσοστά κενών κατοικιών.

Χάρτης 1: Ποσοστό κενών κατοικιών επί του συνόλου των κανονικών κατοικιών ανά δημοτική και κοινοτική ενότητα στην Ελλάδα (1991)

Πηγή: Μαλούτας (2000)

Ο δεύτερος τύπος συγκεντρώσεων κενών κατοικιών αφορούσε παραθεριστικά καταλύματα είτε για ενοικίαση είτε για ιδιόχρηση σε τουριστικές περιοχές της χώρας. Οι πυκνότερες συγκεντρώσεις εμφανίζονταν στη νησιωτική χώρα και, ιδιαίτερα, στα νησιά με τη μεγαλύτερη τουριστική κίνηση. Σημαντικό μέρος των κατοικιών αυτών είναι ιδιοκτησίες ατόμων με ξένη υπηκοότητα.

Ο τρίτος τύπος συγκεντρώσεων κενών κατοικιών αφορά δεύτερη κατοικία με παραθεριστική συνήθως, αλλά και πολύ συχνότερη χρήση λόγω της μικρής απόστασης από τα μεγάλα αστικά κέντρα. Ο τύπος αυτός συνδέεται, επίσης, με τη μεταπολεμική αστικοποίηση και αφορά την παραθεριστική κατοικία στην ευρύτερη περιοχή των μεγάλων αστικών κέντρων. Είναι χαρακτηριστική η παρουσία κενών κατοικιών στις παραλιακές κοινότητες του Νομού Αττικής, σε εκείνες των γειτονικών του Νομών καθώς και στους Νομούς Θεσσαλονίκης, Χαλκιδικής και Πιερίας. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, τα αθηναϊκά νοικοκυριά διέθεταν παραθεριστική κατοικία σε ποσοστό 15-20%, από τις οποίες το μεγαλύτερο τμήμα ήταν νέες κατασκευές σε μικρή απόσταση από την πόλη (Μαλούτας, 1990). Η ιδιοκτησία παραθεριστικής κατοικίας παρουσίαζε σημαντική κοινωνική διάχυση, η οποία συνδέεται με τον τρόπο απόκτησής της που, σε πολλές περιπτώσεις, ακολούθησε διαδικασίες ανάλογες με την λαϊκή περιφερειακή –και συχνά αυθαίρετη– αυτοστέγαση.

Η περιαστική παραθεριστική κατοικία, ιδιαίτερα γύρω από τα μεγαλύτερα αστικά κέντρα, άλλαξε ραγδαία τη φυσιογνωμία των σχετικών περιοχών, όπως φαίνεται στο παράδειγμα της Παραλίας Αυλίδας (εικόνες 1α και 1β). Βαθμιαία, οι πιο κοντινές παραθεριστικές περιοχές και εκείνες που απέκτησαν νέες συγκοινωνιακές υποδομές άρχισαν να μετατρέπονται, εν μέρει τουλάχιστον, και σε περιοχές μόνιμης κατοικίας. Ο προαστιακός σιδηρόδρομος και οι περιφερειακές οδοί ταχείς κυκλοφορίας –με κεντρικό άξονα την Αττική Οδό– έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στην επέκταση της διαδικασίας αυτής (χάρτης 3).

Εικόνες 1α και 1β : Αεροφωτογραφίες της Παραλίας Αυλίδας, Νομού Εύβοιας (1969 και 1990)

Πηγή: Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού

Από τη συνολική εικόνα αυτή προκύπτει ότι το μεγαλύτερο μέρος του αποθέματος κατοικιών που απογράφεται ως κενό δεν χωροθετείται σε περιοχές όπου θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την εξυπηρέτηση τρεχουσών στεγαστικών αναγκών, με δεδομένο ότι αυτές παρουσιάζονται κυρίως σε πυκνοδομημένες περιοχές των μεγάλων αστικών κέντρων. Το πρώτο αυτό συμπέρασμα, ωστόσο, είναι μόνο μερικώς σωστό.

Η χαρτογράφηση των κενών κατοικιών του 2011 στην Αττική (χάρτης 2) προσφέρει μια πιο σαφή εικόνα όσον αφορά τη χωροθέτησή τους και τη δυνητική τους χρήση.

Χάρτης 2: Κατανομή του αριθμού κενών κατοικιών στην Αττική ανά ΜΟΧΑΠ [1] (2011)

Από τον χάρτη 2 προκύπτει ότι οι μεγάλες συγκεντρώσεις κενών κατοικιών, σε απόλυτους αριθμούς, παρουσιάζονται στις παράκτιες περιοχές της βόρειας και ανατολικής Αττικής καθώς και στη Σαλαμίνα. Η χωροθέτηση αυτή συμπίπτει πλήρως με περιοχές δεύτερης-εξοχικής κατοικίας. Ωστόσο, δύο ακόμη σημαντικοί θύλακες κενών κατοικιών παρατηρούνται στο κέντρο της Αθήνας και του Πειραιά.

Από τον πίνακα 1 επιβεβαιώνεται ότι τις περισσότερες κενές κατοικίες σε σχέση με τον πληθυσμό τους συγκεντρώνουν οι περιφερειακές, νησιωτικές και παραθαλάσσιες περιοχές της Αττικής, όπου η χρήση τους είναι κυρίως παραθεριστική. Αντίθετα, τις λιγότερες παρουσιάζουν δήμοι της πρώτης προαστιακής ζώνης, οι περισσότεροι από τους οποίους κατοικούνται από μεσαία και υψηλά-μεσαία στρώματα.

Πίνακας 1α: Οι 15 δήμοι με τον υψηλότερο δείκτη κενών κατοικιών ανά 100 κατοίκους στην Αττική (2011)

Πίνακας 1β: Οι 10 δήμοι με το χαμηλότερο δείκτη κενών κατοικιών ανά 100 κατοίκους στην Αττική (2011)

Πηγή: Πανόραμα Απογραφικών Δεδομένων 1991-2011 (https://panorama.statistics.gr/ )

Σε απόλυτους αριθμούς, οι κενές κατοικίες στην Αττική ήταν 608.500 το 2011, αυξημένες κατά 265.500 (77,3%) από το 2001. Η συγκέντρωση –ακόμη και σε απόλυτους αριθμούς– αφορά κυρίως τις περιοχές εκτός κέντρου, αφού ο Δήμος Αθηναίων συγκέντρωνε 132.000 κενές κατοικίες και ο Δήμος Πειραιώς 27.300 ή 21,7% και 4,5% αντίστοιχα στο σύνολο της Αττικής. Τα ποσοστά αυτά είναι ελαφρώς υψηλότερα από το ειδικό πληθυσμιακό τους βάρος (17,3% για το Δήμο Αθηναίων και 4,3% για τον Δήμο Πειραιώς).

Η αναπαραγωγή των ανισοτήτων μέσα από την εκπαίδευση και ο χώρος της πόλης

Οι κοινωνικές ανισότητες αναπαράγονται με συστηματικό τρόπο, καθώς η κοινωνική καταγωγή των νέων ατόμων εξακολουθεί να προσδιορίζει σε μεγάλο βαθμό τη διαδρομή τους προς την κοινωνική θέση την οποία τελικώς καταλαμβάνουν, διαψεύδοντας τις φιλελεύθερες επαγγελίες περί ισότητας ευκαιριών. Η εκπαίδευση, στις δυτικές κοινωνίες τουλάχιστον, αποτελεί προνομιακό μηχανισμό και πεδίο μέσα στο οποίο άτομα διαφορετικής κοινωνικής καταγωγής διαμορφώνουν συστηματικά άνισες προϋποθέσεις για τις κοινωνικές διαδρομές τους (Moore 2004).

Ο εκδημοκρατισμός της εκπαίδευσης στη σύγχρονη περίοδο επέτρεψε σε ευρείες κοινωνικές ομάδες την πρόσβαση σε θέσεις απασχόλησης, αλλά και εξουσίας, που αποτελούσαν μέχρι τότε κληρονομικό προνόμιο. Ο εκδημοκρατισμός ήταν σταδιακός, επιμήκυνε τις εκπαιδευτικές διαδρομές, αύξησε το μέσο επίπεδο εκπαίδευσης καθώς και τη συμμετοχή των χαμηλότερων κοινωνικών κατηγοριών σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες (Moore 2004). Έτσι, αυξήθηκε η κοινωνική κινητικότητα, αλλά η ανισότητα εξακολούθησε να αναπαράγεται συστηματικά: η πρόσβαση στα διαρκώς υψηλότερα εκπαιδευτικά προσόντα που απαιτούν οι εκάστοτε επίζηλες επαγγελματικές θέσεις παραμένει σταθερά άνιση (Duru-Bellat 2006).

Ταυτόχρονα, η εκπαίδευση αποτελεί μηχανισμό που νομιμοποιεί το κοινωνικά άνισο αποτέλεσμα που δημιουργεί, αποδίδοντας τα άνισα εκπαιδευτικά προσόντα στα άνισα προσωπικά χαρακτηριστικά των ατόμων και, κυρίως, στις άνισες ικανότητες και την άνιση προσπάθεια που έχουν καταβάλει (Duru-Bellat 2009, Dubet et al. 2010).

Οι πολιτικές που αυξησαν τις εκπαιδευτικές επιλογές των γονέων κατά τις τελευταίες δεκαετίες εκεί όπου κυριάρχησαν νεοφιλελεύθερες ιδέες και κατευθύνσεις πολιτικής, ενίσχυσαν την ανάπτυξη εκπαιδευτικών στρατηγικών από τα μεσαία στρώματα (Oria et al. 2007). Οι πολιτικές αυτές είχαν ως αποτέλεσμα την αύξηση των κοινωνικών ανισοτήτων (Power et al. 2003, Dubet et al. 2010, Dronkers et al. 2010, Oberti et al. 2012, Merle 2012).

Η ένταση των οικογενειακών εκπαιδευτικών στρατηγικών και οι επιπτώσεις τους στην κοινωνική ανισότητα σχετίζονται, προφανώς, και με την εξέλιξη των μεσαίων στρωμάτων. Τα πράγματα έχουν αλλάξει σημαντικά από τότε που οι μεσαίες τάξεις αντιπροσώπευαν μια μικρή μειονότητα. Στη μεταπολεμική περίοδο γνώρισαν αλματώδη αύξηση, ενώ κατά τις πιο πρόσφατες δεκαετίας παρουσίασαν και σημαντική εσωτερική διαφοροποίηση.

Η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση και η οικονομική αναδιάρθρωση έχουν εντείνει τις κοινωνικές ανισότητες. Στις κορυφαίες μητροπόλεις του δυτικού κόσμου αυτή η επιδείνωση έχει πάρει τη μορφή κοινωνικής πόλωσης (Sassen 1991) και η απόσταση μεταξύ των ανώτερων και των κατώτερων εισοδηματικών στρωμάτων έχει σημαντικά αυξηθεί (Hamnett 2003). Η ανισότητα έχει ενισχυθεί λιγότερο στις μικρότερες μητροπόλεις, όπου η πίεση της παγκοσμιοποίησης στις τοπικές αγορές εργασίας είναι, κατά κανόνα, πιο περιορισμένη. Σε κάθε περίπτωση, η κυριαρχία νεοφιλελεύθερων μοντέλων κοινωνικής ρύθμισης τροφοδότησε τη διεύρυνση της ανισότητας, ενώ οι συνέπειες ήταν λιγότερες εκεί όπου υπήρξε αντίσταση στην αποδιάρθρωση των προνοιακών συστημάτων (Hamnett 1996).

Η εκπαίδευση έχει επί μακρόν αποτελέσει προνομιακό πεδίο επένδυσης για τις ελληνικές οικογένειες, επένδυση που συνυφάνθηκε με την αυξημένη κοινωνική κινητικότητα της μεταπολεμικής περιόδου. Πολλοί ερευνητές έχουν αναλύσει το ρόλο της εκπαίδευσης στην αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας (Λαμπίρη-Δημάκη 1974, Τσουκαλάς 1977, Φραγκουδάκη 1985, Κάτσικας & Καβαδίας 1994, Κοντογιαννοπούλου-Πολυδωρίδη 1995, Κασωτάκης 1996, Panayotopoulos 2000, Σιάνου-Κύργιου 2006, Sianou-Kyrgiou 2008, Χατζηγιάννη και Βαλάση 2009, Θάνος 2010 & 2012).

Τα δεδομένα της Απογραφής Πληθυσμού του 2001 επέτρεψαν να εντοπιστεί η σημαντική κοινωνικο-χωρική διαφοροποίηση της εκπαιδευτικής επίδοσης (Μαλούτας, 2006). Πιο πρόσφατα, η επεξεργασία μιας μεγάλης βάσης δεδομένων με τα χαρακτηριστικά και τις επιδόσεις όσων συμμετείχαν στις πανελλήνιες εξετάσεις το 2004-2005 στην Αττική επέτρεψε τη διερεύνηση της σχέσης μεταξύ επίδοσης, σχολείου και περιοχής κατοικίας (Maloutas et al. 2013). Ο σημαντικός ρόλος της ιδιωτικής εκπαίδευσης, η χωροθέτηση των ιδιωτικών σχολείων και η πρόσβαση σε αυτά, όπως και οι ιδιαιτερότητες της αγοράς κατοικίας -ειδικότερα, το υψηλό ποσοστό ιδιοκατοίκησης και η χαμηλή στεγαστική κινητικότητα (Allen et al. 2004)- αποτελούν ουσιώδεις παραμέτρους για την ερμηνεία της σύνδεσης μεταξύ των στρατηγικών επιλογής τόπου διαμονής που αναπτύσσουν τα νοικοκυριά των μεσαίων και υψηλών στρωμάτων και των συνεπειών τους στην αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων.

Εδώ, η προσοχή επικεντρώνεται αποκλειστικά στα σχήματα αναπαραγωγής των ταξικών θέσεων για διαφορετικές κοινωνικές ομάδες στην Αθήνα. Αντικείμενο διερεύνησης αποτελεί η κοινωνική διαφοροποίηση του μήκους των εκπαιδευτικών διαδρομών, η συσχέτιση της επαγγελματικής κατηγορίας γονέων και παιδιών και ο ρόλος της περιοχής κατοικίας.

Στόχος και μεθοδολογικές επιλογές

Στόχος είναι η ανάδειξη των τάσεων κοινωνικής κινητικότητας στην Αθήνα σε μια περίοδο (2001-2011) που αρχίζει όταν έχει πια κλείσει η μακρά μεταπολεμική έντονη κοινωνική κινητικότητα και τελειώνει όταν η τρέχουσα κρίση έχει γίνει πλέον αισθητή. Οι τάσεις της διαγενεακής κινητικότητας τεκμαίρονται από τη συσχέτιση της κοινωνικής θέσης των γονέων με εκείνη των παιδιών τους σύμφωνα με τα δεδομένα των Απογραφών Πληθυσμού του 2001 και 2011.

Για τη διερεύνηση της κοινωνικής κινητικότητας χρησιμοποιούνται, συνήθως, μεγάλες δειγματοληπτικές έρευνες, ώστε να είναι δυνατή η ανάλυση της διαγενεακής μετάβασης μεταξύ επαγγελματικών κατηγοριών στο απαιτούμενο επίπεδο λεπτομέρειας. Χρησιμοποιούνται, επίσης, έρευνες πεδίου με σταθερό δείγμα (panel), ώστε να ελέγχονται οι αλλαγές στις σχετικές τάσεις με την πάροδο του χρόνου. Οι έρευνες του Goldthorpe (1980) για την κοινωνική κινητικότητα στη Βρετανία είναι από τις πληρέστερες και χαρακτηριστικότερες του είδους.

Εδώ επιχειρείται ο εντοπισμός των σχημάτων κοινωνικής κινητικότητας χρησιμοποιώντας μια εναλλακτική προσέγγιση: την ανάλυση των λεπτομερών δεδομένων των Απογραφών Πληθυσμού του 2001 και 2011 (ΕΛΣΤΑΤ-ΕΚΚΕ 2015).

Η προσέγγιση αυτή στηρίζεται στη διαπίστωση ότι στην Αθήνα –αλλά και στην Νότια Ευρώπη συνολικότερα– η διαγενεακή συγκατοίκηση, που παράγεται από την συγκριτικά καθυστερημένη ανεξαρτητοποίηση των νέων από το γονεϊκό νοικοκυριό, δίνει τη δυνατότητα να εντοπισθούν σχήματα κινητικότητας μέσα από τη συσχέτιση των ιδιοτήτων (επαγγελματικών και άλλων) των μελών του νοικοκυριού σε συνάρτηση με τη θέση καθενός/-μίας στην πυρηνική οικογένεια. Αυτό που ισχύει για τη Νότια Ευρώπη, δεν ισχύει για χώρες όπου η ανεξαρτητοποίηση των νέων από το νοικοκυριό των γονέων τους γίνεται συνήθως πριν αποκτήσουν επαγγελματική ιδιότητα. Η μακροχρόνια διαγενεακή συγκατοίκηση στη Νότια Ευρώπη προσφέρει αυτή τη δυνατότητα διερεύνησης, υπό τον όρο βέβαια ότι όσοι παραμένουν στα νοικοκυριά των γονιών τους επί μακρό χρονικό διάστημα δεν διαφέρουν σημαντικά από τους υπόλοιπους της ίδιας ηλικιακής ομάδας, κάτι που θα δούμε στη συνέχεια.

Τα ερωτήματα που θέσαμε στο υλικό των Απογραφών Πληθυσμού –τα οποία, προφανώς, δεν είναι χωρίς περιορισμούς– είναι τα ακόλουθα: 

1. Ο υπολογισμός του μήκους των εκπαιδευτικών διαδρομών για την ηλικιακή ομάδα 15-29 ετών (όσοι γεννήθηκαν μεταξύ 1972 και 1987 για την Απογραφή του 2001 και μεταξύ 1982 και 1997 για εκείνη του 2011) σε σχέση με την κοινωνική φυσιογνωμία του γονικού νοικοκυριού. Με τον τρόπο αυτό προκύπτει μια πρώτη εικόνα ανισοτήτων όσον αφορά την κοινωνική κινητικότητα, με την έννοια ότι για διαφορετική κοινωνική φυσιογνωμία γονέων εμφανίζεται και διαφορετικό μήκος εκπαιδευτικών διαδρομών για τα παιδιά τους.
2. Η συσχέτιση της επαγγελματικής κατηγορίας όσων παραμένουν στο γονεϊκό νοικοκυριό και ανήκουν στην ηλικιακή ομάδα 22-34 ετών (όσοι γεννήθηκαν μεταξύ 1967 και 1980 για την Απογραφή του 2001 και μεταξύ 1977 και 1990 για εκείνη του 2011) με την κοινωνική φυσιογνωμία του γονικού νοικοκυριού. Αφορά την αντιστοίχηση συγκεκριμένων επαγγελματικών θέσεων γονέων και παιδιών, δίνοντας άμεση εικόνα των σχημάτων και τάσεων κοινωνικής κινητικότητας.
3. Ο ρόλος της περιοχής κατοικίας στην κοινωνική κινητικότητα, ο οποίος εξετάζεται μέσα από τη σύγκριση των σχημάτων και τάσεων κινητικότητας που αφορούν την ίδια κοινωνική ομάδα σε περιοχές κατοικίας με διαφορετική κοινωνική φυσιογνωμία.

Συμπληρωματικά προς τη βασική παράμετρο της κοινωνικής θέσης, εξετάζεται και ο ρόλος του φύλου και της εθνοτικής ομάδας στη διαμόρφωση σχημάτων και τάσεων κοινωνικής κινητικότητας.

Το σημαντικότερο μεθοδολογικό ζήτημα στην προκειμένη περίπτωση αποτελεί ο τρόπος με τον οποίο ορίζεται η κοινωνική φυσιογνωμία του γονεϊκού νοικοκυριού. Με δεδομένο τον ανιχνευτικό χαρακτήρα της παρούσας διερεύνησης επελέγη η αναφορά μόνο στο επάγγελμα του πατέρα [1].

Οι νέοι που μένουν με τους γονείς τους

Η αυξανόμενη δυσκολία ένταξης στην αγορά εργασίας για τους νέους ανθρώπους και η διεύρυνση των κοινωνικών ανισοτήτων έχουν οδηγήσει στην αύξηση του ποσοστού για το οποίο η ανεξαρτητοποίηση από το γονεϊκό νοικοκυριό καθυστερεί όλο και περισσότερο. Σύμφωνα με έρευνα της EUROFOUND, για τους νέους 18-29 ετών στην Ευρώπη, το ποσοστό συγκατοίκησης με τους γονείς έφτασε το 48% το 2011 από 44% το 2007. Η Ελλάδα βρίσκεται κοντά στο μέσο όρο με 46% και 37% αντίστοιχα, ενώ η Ιταλία και ορισμένες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης (Ουγγαρία, Σλοβενία, Λιθουανία) σημειώνουν αρκετά υψηλότερα ποσοστά και με έντονο ρυθμό αύξησης (http://www.theguardian.com/news/datablog/2014/mar/24/young-adults-still-living-with-parents-europe-country-breakdown). Η αυξητική τάση αφορά και χώρες που παραδοσιακά είχαν περιορισμένα ποσοστά, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, όπου το ποσοστό συγκατοίκησης με τους γονείς για τα παιδιά 20-34 ετών αυξήθηκε από 21% το 1996 σε 26% το 2013 (http://www.bbc.com/news/uk-25827061).

Σύμφωνα με τα δεδομένων των δύο τελευταίων Απογραφών Πληθυσμού, το ποσοστό παραμονής στο γονεϊκό νοικοκυριό νέων 22-34 ετών στην Αθήνα αυξήθηκε από 35,4% το 2001 σε 39,3% το 2011. Η αύξηση μοιάζει να αφορά κυρίως όσους νέους είναι άνεργοι (πίνακας 1), αλλά και το ποσοστό των εργαζομένων που συγκατοικούν με τους γονείς τους καλύπτει περισσότερους από το 1/3.

Πίνακας 1: Ποσοστό νέων 22-34 ετών σε γονεϊκά νοικοκυριά ως προς την κύρια ασχολία τους στην Αθήνα

Γράφημα 1: Ποσοστό νέων Ελλήνων και Ελληνίδων σε γονεϊκά νοικοκυριά στην Αθήνα 2011

Η συγκατοίκηση με τους γονείς αφορά περισσότερο τους άνδρες (43,6%) από τις γυναίκες (34,9%, γράφημα 1), κάτι που παρατηρείται και διεθνώς. Παράλληλα, αφορά πολύ περισσότερο τους γηγενείς Έλληνες (44,1%) από τους μετανάστες (17,3%) στους οποίους συμπεριλάβαμε εκείνους που προέρχονται από την Ανατολική Ευρώπη (πλην χωρών Ευροζώνης), τη Βόρεια Αφρική, τη Μέση Ανατολή και την Ινδική Χερσόνησο.

Πόσο αντιπροσωπευτικοί είναι οι νέοι που μένουν με τους γονείς τους;

Για να αξιολογήσουμε την αντιπροσωπευτικότητα των νέων που μένουν με τους γονείς τους σε σχέση με το σύνολο των νέων της ηλικίας τους, συγκρίναμε μια σειρά χαρακτηριστικών των δύο αυτών ομάδων.

Οι γηγενείς Έλληνες 15-29 ετών που μένουν στο νοικοκυριό των γονιών τους εμφανίζουν σχεδόν ίδιο μήκος εκπαιδευτικής διαδρομής με το σύνολο των νέων της ηλικίας τους. Μεταξύ 2001 και 2011 εμφανίζεται απλώς μια πολύ ελαφρά επιμήκυνση των διαδρομών αυτών για τους πρώτους. Δεν συμβαίνει το ίδιο, ωστόσο, για τους νέους μετανάστες, οι οποίοι εμφανίζουν σημαντικά μεγαλύτερες εκπαιδευτικές διαδρομές όταν ζουν με τους γονείς τους. Η διαφορά αυτή πρέπει να αντανακλά τις διαφορετικές συνθήκες μεταξύ πρώτης και δεύτερης γενιάς μεταναστών.

Όσον αφορά την ανεργία, οι νέοι 15-29 ετών που το 2001 έμεναν στο νοικοκυριό των γονιών τους δεν διαφοροποιούνταν σημαντικά από το σύνολο, ενώ το 2011 η ανεργία μοιάζει να γίνεται σημαντικός λόγος για την παραμονή στη γονεϊκή κατοικία.

Οι νέοι που μένουν με τους γονείς τους δεν μοιάζει να διαφοροποιούνται από τους υπόλοιπους της ίδιας ηλικίας όσον αφορά τις επαγγελματικές κατηγορίες στις οποίες ανήκουν. Με βάση μια αδρή κατάταξη σε υψηλές, ενδιάμεσες, κατηγορίες τεχνιτών και ανειδίκευτων εργατών, οι δύο ομάδες νέων παρουσιάζουν παραπλήσια κατανομή. Το 2011 μάλιστα οι μεταξύ τους διαφορές μειώνονται ακόμη περισσότερο (γραφήματα 2 και 3).

Γράφημα 2: Ποσοστό νέων 22-34 ετών ανά επαγγελματική κατηγορία στην Αθήνα 2001

Γράφημα 3: Ποσοστό νέων 22-34 ετών ανά επαγγελματική κατηγορία στην Αθήνα 2011

Για τους νέους μετανάστες τα πράγματα είναι σχετικώς διαφορετικά. Για όσους προέρχονται από την Ανατολική Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και το Βόρεια Αφρική, οι επαγγελματικές θέσεις εκείνων που μένουν με τους γονείς είναι σημαντικά υψηλότερες, ενώ για όσους προέρχονται από την Ινδική Χερσόνησο οι επαγγελματικές θέσεις είναι εξίσου χαμηλές και στις δύο περιπτώσεις (γραφήματα 4, 5 και 6), επιβεβαιώνοντας την κοινωνική ιεραρχία μεταξύ εθνοτικών ομάδων (Kandylis et al. 2012).

Γράφημα 4 Ποσοστό νέων 22-34 ετών από χώρες της Ανατολικής Ευρώπης ανά επαγγελματική κατηγορία στην Αθήνα 2011

Γράφημα 5: Ποσοστό νέων 22-34 ετών από χώρες της Βόρειας Αφρικής και Μέσης Ανατολής ανά επαγγελματική κατηγορία στην Αθήνα 2011

Γράφημα 6: Ποσοστό νέων 22-34 ετών από χώρες της Ινδικής Χερσονήσου ανά επαγγελματική κατηγορία στην Αθήνα 2011

Συνοψίζοντας τα παραπάνω, διαπιστώνουμε ότι οι νέοι/ες που ζουν σε γονεϊκά νοικοκυριά παρουσιάζουν σχεδόν ίδια χαρακτηριστικά με τη συνολική ηλικιακή τους κατηγορία ως προς το μήκος των εκπαιδευτικών διαδρομών τους και την κατανομή τους σε ευρείες επαγγελματικές κατηγορίες. Η ομοιότητα αυτή είναι σχεδόν πλήρης για τους γηγενείς Έλληνες, ενώ για τους νέους μετανάστες ή τους γόνους μεταναστών υπάρχουν σημαντικές διαφορές, τόσο ως προς τη διάρκεια των εκπαιδευτικών διαδρομών, όσο και ως προς την κατάταξη σε επαγγελματικές κατηγορίες.

Τάσεις κοινωνικής κινητικότητας στη δεκαετία του 2000

Εκπαίδευση

Χαρακτηριστικό της δεκαετίας του 2000, όπως προκύπτει από τις Απογραφές Πληθυσμού του 2001 και του 2011, είναι η σαφής επιμήκυνση των εκπαιδευτικών διαδρομών (γράφημα 7).

Γράφημα 7: Ποσοστό νέων 15-29 ετών με την ιδιότητα μαθητή/φοιτητή στην Αθήνα 2011

Η καμπύλη για το 2011 σε σχέση με το 2001 δείχνει ότι η 12ετής εκπαίδευση τείνει να γίνει κεκτημένο για το σύνολο σχεδόν των νέων έως 17 ετών, ενώ αυξάνεται σημαντικά και το ποσοστό εκείνων που η ηλικία τους αντιστοιχεί σε σπουδές μεταδευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Οι εκπαιδευτικές διαδρομές αναμφισβήτητα επιμηκύνονται.

Η επιμήκυνση των εκπαιδευτικών διαδρομών αφορά τόσο τους νέους άνδρες όσο και τις νέες γυναίκες, ενώ το προβάδισμα που είχαν ήδη οι γυναίκες το 2001 διευρύνθηκε το 2011.

Επάγγελμα και ανεργία

Γράφημα 8: Ποσοστό γηγενών νέων Ελλήνων (22-34) ανά ευρεία επαγγελματική κατηγορία στην Αθήνα (2001, 2011)

Η κατανομή των νέων Ελλήνων 22-34 ετών σε τέσσερις ευρείες επαγγελματικές κατηγορίες στην αρχή και το τέλος της δεκαετίας του 2000 δείχνει ότι αυξάνει μόνο το ποσοστό εκείνων που εντάσσονται στις υψηλές θέσεις και μειώνεται των υπολοίπων, ιδιαίτερα δε εκείνων που εξασκούν ειδικευμένες χειρωνακτικές εργασίες. Για τους νέους μετανάστες ή γόνους μεταναστών αυξάνεται το ποσοστό εκείνων που εντάσσονται στις ενδιάμεσες και τις υψηλές κατηγορίες, ενώ μειώνεται το ποσοστό όσων εντάσσονται στις υπόλοιπες. Συνολικά, τα δεδομένα της δεκαετίας δείχνουν αύξηση στο άνω άκρο της κλίμακας και μείωση στο υπόλοιπο φάσμα των επαγγελματικών θέσεων (γραφήματα 8 και 9).

Γράφημα 9: Ποσοστό νέων (22-34) μεταναστών ανά ευρεία επαγγελματική κατηγορία στην Αθήνα (2001, 2011)

Στην αρχή της δεκαετίας, η ανεργία ήταν πολύ χαμηλότερη και εμφάνιζε σημαντική διαφορά σε βάρος των νέων γυναικών. Με την άνοδο της συνολικής ανεργίας στο τέλος της δεκαετίας, η διαφορά ανάλογα με το φύλο μειώνεται δραστικά, τουλάχιστον για τις νεαρές ηλικίες (Μαλούτας 2015b, 147-148).

Οι γενικές τάσεις κατά τη δεκαετία του 2000 συνοψίζονται ως εξής:

• Οι εκπαιδευτικές διαδρομές επιμηκύνονται συνολικά και η 12ετής εκπαίδευση δείχνει να αφορά πλέον σχεδόν όλους τους νέους
• Αυξάνεται το ποσοστό των υψηλότερων επαγγελματικών κατηγοριών και μειώνεται εκείνο των υπολοίπων και ειδικά των εργατικών
• Εξακολουθούν να κυριαρχούν οι ενδιάμεσες επαγγελματικές κατηγορίες
• Η κατανομή του γηγενούς και του μεταναστευτικού πληθυσμού στις επαγγελματικές κατηγορίες είναι πολύ διαφορετική, με τον δεύτερο να συγκεντρώνεται στις χαμηλότερες κατηγορίες
• Η γυναικεία απασχόληση συγκεντρώνεται στις ενδιάμεσες και υψηλές επαγγελματικές κατηγορίες
• Η ανεργία των νέων αυξήθηκε σημαντικά μέσα στη δεκαετία του 2000 και, παράλληλα, μειώθηκαν οι διαφορές ανάλογα με το φύλο

Αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων

Κοινωνική διαφοροποίηση του μήκους των εκπαιδευτικών διαδρομών

Μία όψη της αναπαραγωγής της κοινωνικής ανισότητας αποτυπώνεται στη μέση διάρκεια των εκπαιδευτικών διαδρομών που αντιστοιχούν σε νοικοκυριά των οποίων οι επικεφαλής ανήκουν σε διαφορετικές κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες (γράφημα 10). Σε συνθήκες ισότητας ευκαιριών οι διαφορές μεταξύ των κατηγοριών αυτών θα έπρεπε να είναι μικρές και τυχαίες, κάτι που δεν συμβαίνει στην πραγματικότητα.

Γράφημα 10: Ποσοστό νέων 15-29 ετών στην εκπαίδευση ανάλογα με την επαγγελματική κατηγορία του προσώπου αναφοράς του νοικοκυριού τους στην Αθήνα

Η πρώτη διαπίστωση είναι ότι κατά τη δεκαετία του 2000 το μήκος των εκπαιδευτικών διαδρομών αυξήθηκε για το σύνολο των νέων –ανεξάρτητα δηλαδή από το κοινωνικό περιβάλλον από το οποίο προέρχονται.

Η δεύτερη διαπίστωση είναι ότι οι διαδρομές στην εκπαίδευση των νέων που προέρχονται από τις υψηλότερες επαγγελματικές ομάδες είναι κατά κανόνα μεγαλύτερες εκείνων που προέρχονται από ενδιάμεσες ή χαμηλές.

Η τρίτη διαπίστωση είναι ότι η αύξηση του μήκους των εκπαιδευτικών διαδρομών ήταν σημαντικά μεγαλύτερη για τους νέους που προέρχονται από ενδιάμεσες και χαμηλές επαγγελματικές κατηγορίες. Αυτό αποτελεί ένδειξη γεφύρωσης των κοινωνικών ανισοτήτων, η οποία ωστόσο δεν αρκεί από μόνη της για να την επιβεβαιώσει.

Όσον αφορά το φύλο, η διάρκεια εκπαίδευσης εμφανίζεται μεγαλύτερη για τους άνδρες όταν προέρχονται από υψηλές επαγγελματικές κατηγορίες (με ενδεικτική κατηγορία τους Νομικούς) κάτι που αντιστρέφεται υπέρ των γυναικών για τις ενδιάμεσες και χαμηλές επαγγελματικές κατηγορίες (με ενδεικτικές κατηγορίες τους Πωλητές σε Καταστήματα και τους Ανειδίκευτους Εργάτες Βιομηχανίας και Κατασκευών αντίστοιχα).

Εννοιολογικές προσεγγίσεις για τον εισοδηματικό διαχωρισμό

Το εισόδημα είναι καθοριστικός παράγοντας για την επιλογή τόπου κατοικίας, ενώ το κόστος στέγασης συνδέεται στενά και με το κόστος γειτονικών κατοικιών. Οι μεσίτες, οι εκτιμητές, και οι αγοραστές χρησιμοποιούν τις πρόσφατες τιμές της συγκρίσιμης ακίνητης περιουσίας στις τοπικές αγορές κατοικίας για να αξιολογήσουν το επίπεδο τιμών. Παράλληλα, επειδή και τα ενυπόθηκα δάνεια είναι συνδεδεμένα με το εισόδημα, οι επιλογές των οικιστών οριοθετούνται από τα εισοδήματά τους. Σε γενικές γραμμές, αυτοί οι μηχανισμοί θέτουν (έστω και αδρά) εισοδηματικά όρια στα άτομα που επιλέγουν να ζήσουν σε μια περιοχή, οδηγώντας σε στεγαστική ιεράρχηση των τόπων κατοικίας με βάση το εισόδημα. Ο εισοδηματικός αυτός διαχωρισμός –η άνιση δηλαδή κατανομή ατόμων και νοικοκυριών στις διάφορες χωρικές ενότητες με βάση το εισόδημα– είναι ιδιαίτερα αισθητός στις περισσότερες πόλεις και χαρακτηρίζεται από ουσιαστικά τρεις διαστάσεις:

• Καταρχάς, η ταξινόμηση των περιοχών κατοικίας με βάση το εισόδημα είναι δυνατόν να οδηγήσει στο λεγόμενο διαχωρισμό της ευημερίας ή/και το διαχωρισμό της ένδειας −με «το διαχωρισμό της ευημερίας» να υποδηλώνει την άνιση κατανομή των υψηλών εισοδηματικά και μη-υψηλών-εισοδηματικά νοικοκυριών σε τοπικό επίπεδο, και με «το διαχωρισμό της ένδειας» να προσδιορίζεται από την ανομοιόμορφη κατανομή των χαμηλών και μη-χαμηλών-εισοδηματικά οικογενειών μεταξύ των χωρικών κατατμήσεων.
• Μια δεύτερη σημαντική διάσταση του εισοδηματικού διαχωρισμού είναι η σχέση του με γεωγραφικά σχήματα άλλου τύπου κοινωνικού διαχωρισμού (π.χ. φυλετικού). Οι προτιμήσεις των κατοίκων για τους γείτονές τους, συντείνουν στη διαμόρφωση ιεραρχήσεων των περιοχών κατοικίας που δεν ταυτίζονται, αλλά συμπληρώνουν εκείνες που προκύπτουν από την εισοδηματική ανισότητα.
• Μια τρίτη διάσταση του εισοδηματικού διαχωρισμού είναι η γεωγραφική κλίμακα. Η ιεράρχηση των κατοίκων με βάση το εισόδημα μπορεί να εκφράζεται κυρίως από μεγάλης κλίμακας σχήματα ιεράρχησης περιοχών κατοικίας (όπως θα συνέβαινε εάν όλες οι υψηλού εισοδήματος οικογένειες ζούσαν στα προάστια, και όλες οι χαμηλού εισοδήματος οικογένειες στο κέντρο της πόλης) ή από μικρής κλίμακας σχήματα ιεράρχησης ζωνών κατοικίας (όπως θα συνέβαινε εάν οι υψηλού και χαμηλού επιπέδου εισοδήματος κάτοικοι διανέμονταν σε ένα σχέδιο τύπου σκακιέρας σε μια μητρόπολη, με τις ομοιογενείς πλούσιες γειτονιές δίπλα στις ομοιογενείς φτωχές γειτονιές).

Ο διαχωρισμός είναι μια διαδικασία με αυξημένο βαθμό ετερογένειας. Όσον αφορά την ανάλυση χωρικών επιδράσεων μεταξύ κοινωνικών-επαγγελματικών ομάδων διακρίνονται δύο εννοιολογικά συστατικά του στεγαστικού διαχωρισμού:

• Το πρώτο συστατικό είναι η χωρική έκθεση (spatial exposure) ή, με άλλα λόγια, η χωρική απομόνωση (spatial isolation). Η χωρική έκθεση αποτιμά το βαθμό στον οποίο άνθρωποι που ανήκουν σε μια συγκεκριμένη ομάδα έχουν την τάση να παραμένουν απομονωμένοι από (ή αντίστοιχα να αναμιγνύονται με) μέλη από άλλες ομάδες.
• Το δεύτερο συστατικό είναι η χωρική ισοκατανομή (spatial evenness) ή χωρική συγκέντρωση (spatial clustering). Ως χωρική ισοκατανομή ορίζεται ο τρόπος με τον οποίο τα μέλη μιας πληθυσμιακής ομάδας κατανέμονται, αποτιμώντας το πόσο ομοιόμορφη είναι η κατανομή τους στο χώρο ή, αλλιώς, ο βαθμός στον οποίο τα μέλη της χωροθετούνται κοντά ή μακριά το ένα με το άλλο.

Δεδομένα και περιοχή μελέτης

Τα ποσοτικά δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν για τις στατιστικές επεξεργασίες αντλήθηκαν από την Γενική Γραμματεία Πληροφοριακών Συστημάτων (ΓΓΠΣ) του Υπουργείου Οικονομικών και αφορούν στις φορολογικές δηλώσεις των φυσικών προσώπων ανά ταχυδρομικό κωδικό, και περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων: τον αριθμό των δηλώσεων και το μέγεθος του δηλωθέντος εισοδήματος (σε τρέχουσες τιμές), σε προκαθορισμένα εισοδηματικά κλιμάκια και ευρύτερες επαγγελματικές κατηγορίες. Το χρονικό εύρος των διαθέσιμων δεδομένων περιλαμβάνει τα οικονομικά έτη 2003 έως και 2013.

Πίνακας 1: 

 Η καταγραφή του δηλωθέντος εισόδημα ενδέχεται να αποκλίνει από την ακριβή αποτύπωση της ευημερίας, στο βαθμό που δεν αποτυπώνει το (άγνωστο) μέγεθος της παραοικονομίας και φοροδιαφυγής.

1. Ακόμη και στην περίπτωση που γίνουν οποιεσδήποτε προσεγγίσεις σχετικά με το μέγεθος της παραοικονομίας σε εθνικό επίπεδο, δεν υπάρχει δυνατότητα διαπίστωσης του βαθμού χωρικής ετερογένειας της παραοικονομίας σε τοπικό επίπεδο.
2. Διαχρονικά, όπως διαπιστώνεται και από την καταγραφή των στοιχείων παρακάτω, παρατηρείται σημαντική διακύμανση δηλωθέντος εισοδήματος –ειδικά σε ορισμένες κατηγορίες επαγγελμάτων– λόγω κυρίως της αλλαγής φορολογικών νόμων (πχ. αλλαγή τεκμηρίων, υποχρέωση υποβολής έστω και μηδενικής δήλωσης σε περίπτωση κατοχής ακίνητης περιουσίας), με αποτέλεσμα να διαταράσσεται η καμπύλη κατανομής δηλωθέντος εισοδήματος και να διαφοροποιείται ο υπολογισμός του μέσου εισοδήματος.
3. Η χρήση σταθερών εισοδηματικών κλιμακίων με τρέχουσες οικονομικές αξίες είναι δυνατόν να δημιουργεί προβλήματα διαχρονικών συγκρίσεων της εισοδηματικής ανισότητας ειδικά σε περιόδους έντονων οικονομικών μεταβολών.

Η περιοχή μελέτης αναφέρεται στο σύνολο της περιφέρειας Αττικής και περιλαμβάνει 508 εγγραφές που αντιστοιχούν σε ταχυδρομικούς τομείς, με 289 από αυτές να προσδιορίζονται χωρικά. Οι υπόλοιπες εγγραφές αναφέρονται σε Ταχυδρομικές Θυρίδες (ΤΘ) και Ταχυδρομικά Γραφεία και ως εκ τούτου δεν είναι δυνατή η γεωγραφική τους αντιστοίχιση.

Γενική επισκόπηση

Η περιφέρεια Αττικής αντιπροσωπεύει πάνω από το 42% του δηλωθέντος εισοδήματος των φυσικών προσώπων της χώρας, αν και με σταθερά φθίνουσα τάση για το χρονικό διάστημα 2003-2013 (γράφημα 1). Αντίστοιχα, το μέσο δηλωθέν εισόδημα (λόγος δηλωθέντος εισοδήματος προς αριθμό δηλώσεων) διατηρείται σταθερά πάνω από το 115% του εθνικού μέσου όρου για όλη την περίοδο ανάλυσης. Η εξέλιξη του μέσου δηλωθέντος εισοδήματος τόσο σε επίπεδο χώρας όσο και στην Αττική μπορεί αδρομερώς να αναλυθεί σε τρεις υποπεριόδους (διάγραμμα 2.1 και διάγραμμα 2.2): α) Την περίοδο 2003-2008 παρατηρείται έντονα σταθερή ανοδική τάση με αποκορύφωμα το 2008 (18.900 ευρώ), που συνδέεται με το γενικό οικονομικό κλίμα της περιόδου. β) Την περίοδο 2008-2010 παρατηρείται σχετική στασιμότητα (σε υψηλά επίπεδα εισοδήματος), γεγονός που δείχνει να μην συμβαδίζει με τις ευρύτερες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες, αλλά πιθανότητα σχετίζεται με την αλλαγή του φορολογικού καθεστώτος το 2009, οπότε οι τάσεις συρρίκνωσης του διαθέσιμου εισοδήματος αντισταθμίστηκαν από την διεύρυνση της φορολογικής βάσης. γ) Από το 2011 έως και το 2013 όμως γίνεται αισθητή η επίδραση της οικονομικής κρίσης και στη φορολογητέα ύλη, με ραγδαία μείωση μέχρι και το 2013, οπότε το επίπεδο του μέσου δηλωθέντος εισοδήματος (σε σταθερές τομές) βρίσκεται κάτω από το αντίστοιχο του 2003. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σταθούμε στην εξέλιξη της μεσαίας τιμής εισοδήματος, που υποδεικνύει σημαντικές αλλαγές στην κατανομή των τιμών: μέχρι και το 2005 εμφανίζονται ακραίες μέγιστες και ελάχιστες τιμές που επηρεάζουν την τιμή μέσου δηλωθέντος εισοδήματος (γράφημα 2.1 και γράφημα 2.2).

Γράφημα 1: Συμμετοχή της Περιφέρειας Αττικής στο συνολικό αριθμό φορολογικών δηλώσεων και δηλωθέν εισόδημα στο σύνολο της χώρας (2003-2013)

Πηγή: ΓΓΠΣ 2004-2014

Γράφημα 2.1: Εξέλιξη του μέσου δηλωθέντος εισοδήματος σε σταθερές τιμές 2005, για την Περιφέρεια Αττικής και το σύνολο της χώρας (2003-2013)

Πηγή: ΓΓΠΣ 2004-2014

Γράφημα 2.2: Κατανομή του μέσου δηλωθέντος εισοδήματος σε σταθερές τιμές 2005 στην Περιφέρεια Αττικής (2003-2013)

Πηγή: ΓΓΠΣ 2004-2014

Αναφορικά με την κατανομή φορολογικών δηλώσεων και την αξία του δηλωθέντος εισοδήματος στα εισοδηματικά κλιμάκια για την περίοδο 2003-2013 (γράφημα 3) παρατηρείται σταδιακή αύξηση της συμμετοχής στα υψηλά εισοδηματικά κλιμάκια σε βάρος των μεσαίων-χαμηλών μέχρι και το 2010. Το 2011 ανατρέπεται αυτή η τάση, με τη συρρίκνωση του κατώτατου κλιμακίου και τη διεύρυνση των χαμηλών-μεσαίων κλιμακίων, με επαναφορά σε επίπεδα αναλογιών προηγούμενων ετών. Διαχρονικά, η εισοδηματική ανισότητα, όπως αποτυπώνεται με το δείκτη Gini (γράφημα 4.1), συνδέεται με την αύξηση του μέσου δηλωθέντος εισοδήματος μέχρι το 2010, την ραγδαία πτώση στα επίπεδα του 2003 και τη σταθεροποίηση τα δύο πιο πρόσφατα έτη (2012-2013). Αντίστοιχα, η σχετική πόλωση (δηλ. η αναλογία των δύο υψηλότερων εισοδηματικών κλιμακίων προς τα δύο χαμηλότερα εισοδηματικά κλιμάκια) φανερώνει τη διαφορά στον ρυθμό μεταβολής των ανώτερων και κατώτερων εισοδηματικά κλιμακίων τόσο στην περίοδο μεγέθυνσης όσο και στην περίοδο ύφεσης (γράφημα 4.2).

Γράφημα 3: Κατανομή φορολογικών δηλώσεων και δηλωθέντος εισοδήματος σε 10 εισοδηματικά κλιμάκια για την Περιφέρεια Αττικής και το σύνολο της χώρας (2003-2013)

Πηγή: ΓΓΠΣ 2004-2014

Γράφημα 4.1: Δείκτης Gini (εισοδηματική ανισότητα) του δηλωθέντος εισοδήματος για την Περιφέρεια Αττικής (2003-2013)

Γράφημα 4.2: Σχετικός δείκτης εύρους εισοδηματικής ανισότητας (αναλογία εισοδήματος υψηλών/χαμηλών κλιμακίων) του δηλωθέντος εισοδήματος για την Περιφέρεια Αττικής (2003-2013)

Όσον αφορά την κατανομή σε ευρύτερες επαγγελματικές κατηγορίες, οι βασικές παρατηρήσεις συνοψίζονται στα εξής σημεία (γράφημα 5.1): Οι κατηγορίες Μισθωτοί και Συνταξιούχοι αποτελούν κυρίαρχη πηγή φορολογητέας ύλης των φυσικών προσώπων. Με τη διαδικασία διεύρυνσης της φορολογικής βάσης την τελευταία τριετία διαφαίνεται η ελαφρά αύξηση της συμμετοχής της κατηγορίας Εισοδηματίες στις δηλώσεις, χωρίς όμως την αναμενόμενη αναλογική συνεισφορά και στο δηλωθέν εισόδημα. Αντίθετα, το ειδικό βάρος της κατηγορίας Συνταξιούχοι αυξάνει σταδιακά από το 2003 (μερίδιο δηλώσεων και εισοδήματος), σηματοδοτώντας και τα διαρθρωτικά προβλήματα της απασχόλησης τόσο στην Ελλάδα και στην Αττική. Οι κατηγορίες Έμποροι-Βιοτέχνες/Επιτηδευματίες και Ελεύθεροι Επαγγελματίες, ο οποίες θεωρητικά αποτελούν και το ανώτερο τμήμα της κοινωνικό-οικονομικής διαστρωμάτωσης, διατηρούν σχεδόν σταθερή τη θέση τους με βάση το ποσοστό του δηλωθέντος εισοδήματος, ενώ αποδίδουν ολοένα και μικρότερο ποσοστό των συνολικών εσόδων της φορολογίας των φυσικών προσώπων. Όλες οι επαγγελματικές κατηγορίες στην περιφέρεια Αττικής τοποθετούνται σαφώς άνω του μέσου όρου της χώρας ως προς το μέσο δηλωθέν εισόδημα. Η μείωση των εισοδημάτων «μετατίθεται» χρονικά μετά το 2010, οπότε σημειώνονται και οι σημαντικότερες περικοπές σε μισθούς και συντάξεις, παρότι οι κατηγορίες Εμπόρων-Βιοτεχνών/Επιτηδευματιών και Ελευθέρων επαγγελματιών φαίνεται ότι πλήττονται πιο έντονα από την οικονομική κρίση (γράφημα 5.2).

Γράφημα 5.1: Κατανομή φορολογικών δηλώσεων και δηλωθέντος εισοδήματος σε ευρύτερες επαγγελματικές κατηγορίες για την Περιφέρεια Αττικής και το σύνολο της χώρας (2003-2013)

Πηγή: ΓΓΠΣ 2004-2014

Γράφημα 5.2: Μέσο δηλωθέν εισόδημα των ευρύτερων επαγγελματικών κατηγοριών σε σταθερές τιμές 2005 για την περιφέρεια Αττικής και το σύνολο της χώρας (2003-2013)

Πηγή: ΓΓΠΣ 2004-2014

Χωρική Ανισότητα

Η χαρτογράφηση του δηλωθέντος εισοδήματος στον ευρύτερο μητροπολιτικό χώρο της Αθήνας για το έτος 2013 αναδεικνύει ευδιάκριτα σχήματα συγκεντρώσεων υψηλών και χαμηλών τιμών (χάρτης 1.1). Χάριν συγκρίσεως παρατίθενται σε μικρότερο μέγεθος και χαρτογραφικές απεικονίσεις για τα έτη 2003, 2008, 2010. Ο αναγνωρίσιμος –από προηγούμενες μελέτες (Μαλούτας 2001, Καλογήρου 2011)– άξονας στεγαστικού διαχωρισμού Ανατολής-Δύσης, και κέντρου-περιφέρειας με τοπικές διαφοροποιήσεις βορρά–νότου, ιδιαίτερα στο ανατολικό τμήμα της Περιφέρειας Αττικής, αποτυπώνεται με σαφήνεια. Πιο συγκεκριμένα, στο βορειανατολικό τμήμα του πολεοδομικού συγκροτήματος (Ερυθραία, Εκάλη, Νέα Πεντέλη, Βριλήσσια), στο κέντρο του Δ. Αθηναίων σε περιοχές πέριξ του Λυκαβηττού (Κολωνάκι, Πλατεία Μαβίλη, Ευαγγελισμός), στο νότιο τμήμα (Βούλα, Βουλιαγμένη) καθώς και σε ένα θύλακα που περιλαμβάνει το Ψυχικό και ζώνες του Δ. Φιλοθέης, παρατηρούνται υψηλότερες τιμές δηλωθέντος εισοδήματος. Αντίστοιχα, η δυτική περιοχή του Δ. Αθηναίων με επίκεντρο το Μεταξουργείο, ζώνες του Δ. Άγιου Ιωάννη Ρέντη και Ταύρου, τμήματα της βορειοδυτικής ζώνης που περιλαμβάνει τον Ασπρόπυργο, Φυλή, Αχαρνές και Καματερό, αποτελεί την άλλη πλευρά του νομίσματος με τις χαμηλές τιμές. Μάλιστα, η «κινητικότητα» των ζωνών ανάλυσης στην εισοδηματική ιεραρχία είναι περιορισμένη για το άνω άκρο της κατανομής, ενώ οι χαμηλές-μεσαίες περιοχές έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να «μετακινηθούν» είτε υψηλότερα είτε χαμηλότερα (πίνακας 2.1).

Χάρτης 1.1: Μέσο δηλωθέν εισόδημα κατά Ταχυδρομικό Κωδικό στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας για τα οικονομικά έτη 2003, 2008, 2010 και 2013

Πίνακας 2.1: Πίνακας πιθανοτήτων μετάβασης από την αρχική στην τελική κατανομή σε δεκατημόρια για τις τιμές του μέσου δηλωθέντος εισοδήματος, στις χωρικές ενότητες ανάλυσης στη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας την περίοδο 2003-2013

Η Ελληνική οικονομία χαρακτηρίζεται από μακροχρόνια διαρθρωτικά προβλήματα, με κύρια χαρακτηριστικά την σταδιακή απώλεια παραγωγικότητας και ανταγωνιστικότητας στον πρωτογενή και τον δευτερογενή τομέα, την απουσία ενός σαφούς παραγωγικού μοντέλου και την έλλειψη εξαγωγικού προσανατολισμού, στην θέση των οποίων σταδιακά αναπτύχθηκε ένα κυρίως μεταπρατικό σύστημα οικονομικής δραστηριότητας και μια επίπλαστη αίσθηση οικονομικής ευημερίας, βασισμένης στις ευνοϊκές χρηματοοικονομικές συνθήκες κυρίως των πρώτων χρόνων της δεκαετίας του 2000.

Οι συνθήκες που διαμορφώνονται τόσο στη χώρα μας, αλλά και σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες από τα αίτια της πρόσφατης οικονομικής κρίσης κάνουν ολοένα πιο επιτακτική την ανάγκη για την βελτίωση τόσο του πλαισίου, όσο και του περιβάλλοντος, που αφορά στην ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων και την αντιμετώπιση των κοινωνικών προκλήσεων, όπως είναι η υγεία, το περιβάλλον, η καταπολέμηση της ανεργίας, κυρίως της νεανικής και της αυξανόμενης «φυγής» των πιο δυναμικών ομάδων πληθυσμού προς το εξωτερικό (Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας, 2015)

Από το 2010, η Ελληνική οικονομία βρίσκεται, εν μέσω βαθειάς ύφεσης, σε μία διαδικασία μετασχηματισμού και διόρθωσης των ποικίλων εσωτερικών και εξωτερικών ανισορροπιών που απορρέουν από την συσσώρευση των προαναφερθέντων χρόνιων διαρθρωτικών προβλημάτων και τις πολλαπλές αστοχίες εφαρμογής των προγραμμάτων δημοσιονομικής προσαρμογής. Η διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση ανέδειξε τα χρόνια προβλήματα της Ελληνικής οικονομίας και οι δημοσιονομικοί δείκτες επιδεινώθηκαν. Η αρνητική εξέλιξη των βασικών μακροοικονομικών μεγεθών στο σύνολο της χώρας αντανακλάται και στην εξέλιξη των Περιφερειακών οικονομιών.

Η χώρα υστερεί γενικά στην ανάπτυξη καινοτομίας, καταλαμβάνοντας τη 19η θέση μεταξύ των 27 κρατών μελών στη σχετική κατάταξη, αποκλίνοντας σημαντικά από το μέσο όρο της Ε.Ε. (Innovation Union Scoreboard, 2013). Ωστόσο, το ελληνικό σύστημα Έρευνας και Καινοτομίας (Ε&Κ) έχει να επιδείξει ισχυρά σημεία, όπως: καλές επιδόσεις στα συγχρηματοδοτούμενα από την ΕΕ Προγράμματα-Πλαίσια, σημαντική ελληνική εκπροσώπηση σε διεθνή ερευνητικά δίκτυα και έργα του Ευρωπαϊκού Οδικού Χάρτη Ερευνητικών Υποδομών, ύπαρξη ισχυρής ελληνικής ερευνητικής κοινότητας στο εξωτερικό, έμψυχο δυναμικό υψηλής ποιότητας και νησίδες αριστείας σε δημόσιους ερευνητικούς φορείς και στον ιδιωτικό τομέα, όπως και ελληνική παρουσία στο χώρο των επιστημονικών δημοσιεύσεων (άνω του μ.ο. της ΕΕ). Τα πλεονεκτήματα αυτά, ωστόσο, δεν έχουν αξιοποιηθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε να ξεπεραστούν διαρθρωτικές αδυναμίες της οικονομίας και να ενσωματωθεί η ερευνητική δραστηριότητα στις παραγωγικές διαδικασίες βελτιώνοντας τη συνολική εικόνα, σε σύγκριση με τις επιδόσεις των άλλων χωρών της ΕΕ (Υπουργείο Ανάπτυξης και Ανταγωνιστικότητας, 2014)

Η έρευνα και καινοτομία ως προτεραιότητα την περίοδο 2014-2020

Στα νέα δεδομένα που προκύπτουν, η αναδιάρθρωση και η ενίσχυση της Έρευνας και της Καινοτομίας, αναμένεται να αποτελέσει όχημα για την αντιμετώπιση παγκόσμιων και εθνικών προκλήσεων και μοχλό για την αύξηση της παραγωγικότητας και της οικονομικής ανάπτυξης, βελτιώνοντας τους παραδοσιακούς τρόπους άσκησης της επιχειρηματικής και οικονομικής δραστηριότητας (Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας, 2015).

Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι σταθερά προσανατολισμένη στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη που βασίζεται στη γνώση, στο ανθρώπινο δυναμικό, στην έρευνα και στην καινοτομία. Σύμφωνα με την Στρατηγική «Ευρώπη 2020» (European Commission, 2010), η οποία υιοθετήθηκε το 2010 από τα 27 κράτη- μέλη της Ε.Ε., το όραμα για μια κοινωνική οικονομία της αγοράς στην Ευρώπη κατά την επόμενη δεκαετία βασίζεται σε τρεις αλληλένδετους στόχους:

• Έξυπνη ανάπτυξη, με τη θεμελίωση της οικονομίας στη γνώση και την καινοτομία,
• Βιώσιμη ανάπτυξη, με την προώθηση μιας ανταγωνιστικής οικονομίας που θα αξιοποιεί αποτελεσματικά τους πόρους που διαθέτει και θα περιορίζει τις επιπτώσεις στο περιβάλλον (εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, κλπ.),
• Ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς, η οποία θα προάγει μια οικονομία υψηλής απασχόλησης και θα οδηγεί σε κοινωνική και γεωγραφική συνοχή.

Στο πλαίσιο της στρατηγικής “Ευρώπη 2020”, υιοθετήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή η εμβληματική πρωτοβουλία για τη δημιουργία μιας ‘Ένωσης Καινοτομίας’ (European Commission, 2011), με σκοπό την ενίσχυση της ικανότητας της Ευρώπης να επιτύχει έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη με ταυτόχρονη γεφύρωση του χάσματος μεταξύ επιστήμης και αγοράς, ούτως ώστε τα αποτελέσματα της έρευνας να μετατρέπονται σε νέα προϊόντα και υπηρεσίες. Στο πλαίσιο αυτής της πρωτοβουλίας, αναδεικνύεται η έννοια της Έξυπνης Εξειδίκευσης στην έρευνα και στην καινοτομία RIS3 (European Commission, 2015), έτσι ώστε η χώρα, αλλά και κάθε Περιφέρεια, να εστιάσει στην ενίσχυση συγκεκριμένων κατηγοριών επενδύσεων που θα προσδώσουν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στην οικονομία.

Πρόκειται για μία προσέγγιση τοπο-κεντρική (place-based) που λαμβάνει υπόψη τις ιδιαιτερότητες των διαφόρων γεωγραφικών περιοχών σε ό,τι αφορά στα χαρακτηριστικά τους, τις δυνατότητές τους και τη διαδρομή που πρέπει να ακολουθήσουν προς την οικονομική ανάπτυξη. Η Στρατηγική για την Έρευνα και Καινοτομία στο πλαίσιο της Έξυπνης Εξειδίκευσης συνδέει την έρευνα και καινοτομία με την οικονομική ανάπτυξη, με νέους τρόπους όπως είναι η «επιχειρηματική ανακάλυψη [2]» και η ιεράρχιση, έπειτα από στενή συνεργασία με τους τοπικούς φορείς. Στοχεύει στην αναδιοργάνωση παραδοσιακών τομέων μέσω της στροφής σε υψηλής προστιθέμενης αξίας δραστηριότητες, νέες αγορές ή αλυσίδες αξίας [3]. Επιπρόσθετα, αποσκοπεί στον εκσυγχρονισμό των υφισταμένων επιχειρήσεων μέσω της υιοθέτησης και της διάχυσης των νέων τεχνολογιών, στη διαφοροποίηση με όχημα την τεχνολογία και την ανάπτυξη νέων οικονομικών δραστηριοτήτων μέσω καινοτομιών, καθώς και στη διερεύνηση νέων μορφών καινοτομίας, όπως η ανοιχτή και φιλική προς τον χρήστη καινοτομία, η κοινωνική καινοτομία και η καινοτομία υπηρεσιών.

Στο πλαίσιο της Πολιτικής Συνοχής της Ε.Ε. (European Commission, 2011), η «Στρατηγική Έξυπνης Εξειδίκευσης» εισάγεται ως βασική προϋπόθεση, δηλαδή «εκ των προτέρων αιρεσιμότητα» (European Commission, 2014). Η «εκπλήρωσή» της θα επιτρέψει στα κράτη μέλη να λάβουν οικονομική στήριξη για επενδύσεις στην έρευνα και καινοτομία μέσω των Ευρωπαϊκών Διαρθρωτικών και Επενδυτικών Ταμείων (ΕΔΕΤ) βάσει του Κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1303/2013 και ειδικότερα από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) βάσει Κανονισμού (ΕΕ) αριθ. 1301/2013. Οι χώρες και οι Περιφέρειες καλούνται να διαμορφώσουν εθνικές και περιφερειακές στρατηγικές έρευνας και καινοτομίας, θέτοντας παράλληλα προτεραιότητες, με στόχο τη δημιουργία ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Σημαντικό στοιχείο για την επιλογή των δραστηριοτήτων, αναδεικνύεται η ύπαρξη ή δημιουργία κρίσιμης μάζας (ή δυναμικής) στις επιχειρήσεις και στους φορείς παραγωγής νέας γνώσης.

Συνοπτικό οικονομικό προφίλ της Περιφέρειας Αττικής

Η περιοχή της Αττικής είναι η μεγαλύτερη Περιφέρεια της Ελλάδας, συγκεντρώνει πάνω από το ένα τρίτο του πληθυσμού και αντιπροσωπεύει πάνω από το 40% του ΑΕΠ της χώρας. Η Αττική είναι, επίσης, ο σημαντικότερος κόμβος Έρευνας, Τεχνολογικής Ανάπτυξης και Καινοτομίας (ΕΤΑΚ) στην Ελλάδα, αντιπροσωπεύοντας πάνω από το 60% της GERD (εγχώριες ακαθάριστες δαπάνες έρευνας και τεχνολογίας).

Η Περιφέρεια Αττικής, όπως και η χώρα κατά μέσο όρο, μέχρι και το 2008 παρουσίασε ικανοποιητικούς ρυθμούς ανάπτυξης του κατά κεφαλήν (κ.κ.) ΑΕΠ (Γράφημα 1), ενώ αντίθετα, από το 2008 και μετά, οπότε εμφανίστηκαν οι πρώτες επιπτώσεις της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης στη Ελλάδα, καταγράφεται μείωση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ (ΜΑΔ) της Περιφέρειας Αττικής περίπου με μέσο ετήσιο ρυθμό μεταβολής -3,9%, η οποία όμως είναι μικρότερη του αντίστοιχου ρυθμού της χώρας (-4,7%), γεγονός που συνδέεται άμεσα και με τον μητροπολιτικό χαρακτήρα της Περιφέρειας. Την ίδια περίοδο, σε κοινοτικό επίπεδο σημειωνόταν αύξηση του κ.κ..ΑΕΠ (ΜΑΔ) με μέσο ετήσιο ρυθμό 0,3%.

Η περιοχή είναι σίγουρα ένα κομβικό σημείο για τις υπηρεσίες. Εκτός από το εμπόριο άλλοι σημαντικοί τομείς είναι οι χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, οι μεταφορές, οι τεχνολογίες πληροφορικής και , η υγεία και κοινωνικές υπηρεσίες και η αναψυχή. Ο μεταποιητικός τομέας κυριαρχείται από τομείς χαμηλής-μεσαίας τεχνολογίας, όπως η βιομηχανία τροφίμων, τα μεταλλικά προϊόντα, χημικά – φαρμακευτικά προϊόντα, τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα και τα ναυπηγεία, όπου η αύξηση της παραγωγικότητας βασίζεται κυρίως στην απόκτηση νέας τεχνολογίας και την υποκατάσταση της εργασίας από αυτήν. Την ίδια στιγμή δυναμικές και αναπτυσσόμενες βιομηχανίες, όπως των ΤΠΕ, της μικροηλεκτρονικής και των σχετικών εφαρμογών δείχνουν ενσωματωμένες στις διεθνείς αλυσίδες αξίας.

Η απότομη πτώση των ιδιωτικών επενδύσεων μετά το 2008, λόγω της κρίσης, έχει μειώσει τα ήδη χαμηλά επίπεδα των ιδιωτικών επενδύσεων έρευνας και καινοτομίας εντός της Περιφέρειας. Η μειωμένη ρευστότητα του ιδιωτικού τομέα, σε συνδυασμό με την περιορισμένη χρηματοδότηση που παρέχεται από τον τραπεζικό τομέα για τις ιδιωτικές επενδύσεις, ιδίως για τις νέες επιχειρήσεις, περιόρισε σημαντικά την μόχλευση πόρων για την υποστήριξη των καινοτόμων επιχειρήσεων.

Γράφημα 1: Διαχρονική εξέλιξη του κατά κεφαλήν ΑΕΠ (ΜΑΔ)

Πηγή: Eurostat

Σε επίπεδο περιφερειακής διακυβέρνησης, η καινοτομία και οι δραστηριότητες ΕΤΑΚ δεν αποτελούσαν (τουλάχιστον μέχρι την προγραμματική περίοδο 2007-2013) ξεχωριστό τομέα προτεραιότητας, εντάσσονταν στη γενικότερη στρατηγική που εφαρμοζόταν από τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας. Στην προγραμματική περίοδο 2014-2020, βάσει και της νέας αρχιτεκτονικής του εθνικού Συμφώνου Εταιρικής Σχέσης 2014-2020, δίνεται έμφαση στην αποτύπωση των ιδιαίτερων περιφερειακών αναγκών και πλεονεκτημάτων στο ερευνητικό σύστημα της Αττικής, στη δημιουργία περιφερειακού μηχανισμού και στην στοχευμένη χρηματοδότηση δράσεων και έργων, κυρίως μέσα από την υλοποίηση της Στρατηγικής της Έξυπνης Εξειδίκευσης.

Το κατά πόσο μια κοινωνία αντιμετωπίζει την κοινωνική ανισότητα ως πρόβλημα κοινωνικής δικαιοσύνης σχετίζεται με την ταξική ηγεμονία. Όταν οι κυριαρχούμενοι αποδέχονται την κοινωνικά υποτελή θέση τους, την αποδέχονται συνήθως και ως φυσική τάξη πραγμάτων, αν όχι και ως δίκαιη διευθέτηση του τι μπορεί να διεκδικήσει κανείς από τη ζωή του.

Για τις φιλελεύθερες και νεοφιλελεύθερες αντιλήψεις, που κυριαρχούν τις τελευταίες δεκαετίες, η ανισότητα δεν αποτελεί πρόβλημα. Θεωρώντας τα άτομα εγγενώς άνισα μεταξύ τους, οι άνισες συνθήκες κάτω από τις οποίες καταλήγουν να ζουν προβάλλουν ως φυσικό επακόλουθο. Η αποδοχή της ανισότητας ως φυσικής κατάστασης, συνδυάζεται και με την άποψη ότι η κοινωνική πρόοδος είναι αποτέλεσμα της ατομικής προόδου, η οποία προκύπτει μέσα από τον ανταγωνισμό. Έτσι, ευδοκιμεί και η αντίληψη ότι το κοινό καλό εξυπηρετείται από τη στήριξη της κοινωνίας στους πιο δυνατούς παίκτες (μαθητές, επιχειρηματίες, αθλητές …) η ατομική πρόοδος των οποίων υποτίθεται ότι θα διαχυθεί σταδιακά σε όλο το κοινωνικό σώμα. Οι πιο προοδευτικές εκδοχές του φιλελευθερισμού δέχονται ότι η ανισότητα αποτελεί πρόβλημα κοινωνικής δικαιοσύνης και προσπαθούν να το αντιμετωπίσουν μέσω της παροχής «ίσων ευκαιριών». Οι ίσες ευκαιρίες, ωστόσο, οδηγούν συστηματικά σε άνισα αποτελέσματα, όταν τα άτομα στα οποία προσφέρονται είναι εγγενώς άνισα. Όμως, η κυριαρχία των νεοφιλελεύθερων αντιλήψεων έχει πλέον περιορίσει όχι μόνο τις πολιτικές ευαισθησίες, αλλά και την απλή αναφορά στα ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης, ακόμη και με τη σχετικώς ανώδυνη μορφή των ίσων ευκαιριών.

Οι οικονομικές και κοινωνικές πολιτικές που ακολουθήθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες οδήγησαν σε εκρηκτική διεύρυνση των ανισοτήτων, κάτι που τις επαναφέρει προοδευτικά στο προσκήνιο ως ζήτημα κοινωνικής δικαιοσύνης. Μέσα στο πλαίσιο της νεοφιλελεύθερης ιδεολογικής κυριαρχίας, ωστόσο, οι μεγάλες και διευρυνόμενες ανισότητες γίνονται κυρίως στόχος όσων τις βλέπουν ως παράγοντα που περιορίζει τις προοπτικές ανάπτυξης (Guélaud 2015).

Στην Ελλάδα της κρίσης η εισοδηματική ανισότητα διευρύνθηκε. Μεταξύ 2009 και 2014, ο δείκτης 80/20 (δηλαδή ο λόγος του εισοδήματος εκείνων που βρίσκονται στο υψηλότερο 20% σε σχέση με εκείνους που βρίσκονται στο χαμηλότερο 20% της σχετικής κλίμακας) αυξήθηκε από 5,8 σε 6,5 φορές και ο δείκτης ανισοκατανομής Gini από 33,1 σε 34,5 (ΕΛΣΤΑΤ 2015).

Λιγότερο ορατή είναι η διεύρυνση των ανισοτήτων στο χώρο της εκπαίδευσης. Εδώ, κυριαρχούν στην κοινωνική και πολιτική ατζέντα ζητήματα που ευαισθητοποιούν κυρίως μεσοστρωματικά νοικοκυριά, τα οποία στηρίζουν στην εκπαίδευση την ελπίδα ότι τα παιδιά τους θα διατηρηθούν τουλάχιστον στη δική τους κοινωνική θέση. Έτσι, σημαντική ορατότητα έχουν αποκτήσει τα προβλήματα απορρόφησης αποφοίτων ΑΕΙ –ακόμη και «επίλεκτων» Σχολών με μεταπτυχιακές σπουδές– σε μια ασθμαίνουσα αγορά εργασίας. Στο πλαίσιο αυτό, η ανάδειξη του προβλήματος της «διαρροής εγκεφάλων» (brain drain) δεν σχετίζεται μόνο με την αναμφισβήτητη σοβαρότητα του προβλήματος για την ελληνική οικονομία, αλλά και με τα κοινωνικά στρώματα που έχουν κυρίως θιγεί από τη σχετική εξέλιξη. Όταν τη δεκαετία του 1990 χαμηλότερα στρώματα έχαναν σημαντικό μέρος της πρόσβασής τους –μέσω σπουδών– στη δημόσια κυρίως απασχόληση, το πρόβλημα είχε περιορισμένη ανάδειξη στην κοινωνική και πολιτική ημερήσια διάταξη.

Η ορατότητα της κοινωνικής ανισότητας όσον αφορά την πρόσβαση στην εκπαίδευση, όπως και η αύξησή της, εξακολουθεί και σήμερα να είναι περιορισμένη, με αποτέλεσμα να μην αναδεικνύεται ως βασικό πρόβλημα προς επίλυση. Αυτό οφείλεται, εν μέρει, και στο ότι η ανισότητα αυτή δεν γίνεται εύκολα αντιληπτή επειδή υποστασιοποιείται μονοσήμαντα και σχετικώς αργά από τις εισαγωγικές εξετάσεις και, σε μεγάλο βαθμό, εξατομικεύεται. Σε άλλες χώρες –όπως στη Γερμανία, για παράδειγμα– οι εκπαιδευτικές διαδρομές διαχωρίζονται κοινωνικά με πιο ευδιάκριτο τρόπο και από πολύ πιο νεαρή ηλικία (Maloutas & Ramos-Lobato 2015).

Στην Ελλάδα, οι εξόφθαλμα προνομιακές διαδρομές στην εκπαίδευση αφορούν το μικρό σχετικώς ποσοστό μαθητών στα «επίλεκτα» ιδιωτικά και σε ορισμένα πρότυπα δημόσια σχολεία και, στη συνέχεια, τις σπουδές σε φημισμένα πανεπιστήμια μιας μικρής ομάδας ξένων χωρών. Στο άλλο άκρο, οι πιο δυσμενείς διαδρομές που τερματίζονται γρήγορα (σχολική διαρροή) ή είναι απολύτως αναποτελεσματικές (λειτουργικός αναλφαβητισμός) έχουν, επίσης, σχετικώς μικρό ειδικό βάρος και αφορούν συχνά κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες, όπως οι Ρομά.

Η μεγάλη πλειονότητα των μαθητών/τριών περνά μέσα από το ενιαίο δημόσιο σχολείο και η πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση εξαρτάται κυρίως από την επίδοση σε ενιαίες και αδιάβλητες εισαγωγικές εξετάσεις. Έτσι, δημιουργείται η πεποίθηση ότι πρόκειται για μια διαδικασία που προσφέρει ίσες ευκαιρίες στη μεγάλη πλειονότητα του μαθητικού πληθυσμού, αν εξαιρέσει κανείς τις κοινωνικά άνισες δυνατότητες προετοιμασίας για τις εισαγωγικές εξετάσεις (Sianou-Kyrgiou 2008).

Εάν υπήρχαν έστω και στοιχειωδώς ίσες ευκαιρίες, η κοινωνική καταγωγή των φοιτητών/τριών σε όλες τις Σχολές και Τμήματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης θα ήταν παραπλήσια της κατανομής των κοινωνικών ομάδων στον συνολικό πληθυσμό. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν συμβαίνει. Αντίθετα, τα δεδομένα που αφορούν το επίπεδο εκπαίδευσης των γονέων των φοιτητών/τριών σε όλα τα Τμήματα των ΑΕΙ που δημοσιεύει η ΕΛΣΤΑΤ (2014) δείχνουν ότι η κοινωνική προέλευση παίζει πολύ σημαντικό ρόλο και ότι ο ρόλος αυτός διευρύνθηκε μέσα στην κρίση.

Το κείμενο διερευνά τις μεταλλαγές του ελληνικού συστήματος στέγασης από τη δεκαετία του ’90 μέχρι την κρίση του 2008, δίνοντας έμφαση στη διασύνδεση της κατοικίας με το χρηματοπιστωτικό σύστημα μέσω των ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων [1]. Η βασική τεκμηρίωση στηρίζεται σε στοιχεία του Τμήματος Ανάλυσης Αγοράς Ακινήτων της Τράπεζας της Ελλάδος και σε ημιδομημένες συνεντεύξεις με τραπεζικούς υπαλλήλους και δανειολήπτες.

Στην ελληνική πόλη, η κατοικία λειτούργησε παραδοσιακά ως ανελκυστήρας κοινωνικής κινητικότητας, μετατρέποντας ευρείες λαϊκές μάζες σε μεσαία στρώματα (Burgel 2002). Η αντιπαροχή – κοινοπραξία μεταξύ οικοπεδούχου και εργολάβου που κατανέμουν το τελικό προϊόν μεταξύ τους ανάλογα με την αγοραία εκτίμηση της επένδυσης του κάθε συμβαλλόμενου – και η αυθαίρετη δόμηση αποτέλεσαν τα δύο κυρίαρχα και συμπληρωματικά συστήματα παραγωγής κατοικίας που λειτούργησαν μέσω οικογενειακών αποταμιεύσεων, παρακάμπτοντας σε μεγάλο βαθμό το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Παρά τη σταδιακή κυριαρχία μηχανισμών της αγοράς από το ’70, αυτά τα συστήματα στέγασης παρήγαγαν περιορισμένους στεγαστικούς διαχωρισμούς, δημιουργώντας ένα χωροκοινωνικό συνεχές στον αστικό χώρο χωρίς κοινωνικά ακραία φαινόμενα (Μαλούτας 2009). Μέχρι τη δεκαετία του ’90, η κατακερματισμένη ιδιοκτησία και ο διάχυτος έλεγχος στη γη και την οικοδομή εξασφάλισαν τη γεωγραφική και κοινωνική διάχυση της γαιοπροσόδου, την κατανομή, δηλαδή, του κέρδους άνισα μεν, αλλά χωρίς αποκλεισμούς, μεταξύ όλων των εμπλεκομένων στην οικοδόμηση – οικοπεδούχων, εργολάβων, αγοραστών / κατοίκων (Βαΐου, Μαντουβάλου, Μαυρίδου 2004). Έτσι, η κατοικία στο πλαίσιο της οικογενειακής οικονομίας κάλυψε πολλαπλές λειτουργίες, όπως οι στεγαστικές ανάγκες για τα μέλη της διευρυμένης οικογένειας, η εργασία για το πλήθος ανειδίκευτων εργατών, ενώ αποτέλεσε «ασφαλή» επενδυτική στρατηγική, συμπληρωματικό εισόδημα μέσω ενοικίων και πραγματική και συμβολική ένταξη/εγκατάσταση στον αστικό χώρο.

Μετά την ένταξη της χώρας στη ζώνη του ευρώ το 2001 και την πλήρη απελευθέρωση της καταναλωτικής πίστης το 2003, ο τραπεζικός δανεισμός αποτέλεσε τον κύριο τρόπο πρόσβασης των νοικοκυριών σε κατοικία, με θεαματικά υψηλή αύξηση, κυρίως την χρονική περίοδο 2002-2007 (Σαπουντζόγλου, Χατζηκωνσταντίνου, Μητράκος, Πεντότης 2010). Η ανάπτυξη του τραπεζικού δανεισμού εφοδίασε τους καταναλωτές με μια πρωτοφανή αγοραστική δύναμη, πολύ μεγαλύτερη από αυτή που είχαν παραδοσιακά μέσω των οικογενειακών αποταμιεύσεων, την οποία επένδυσαν στην κατοικία. Τελικά, αυτή η υψηλή προσφορά δανείων, τροφοδοτώντας την αγοραστική δύναμη, αύξησε «τεχνητά» τη ζήτηση για αγορά κατοικιών και προκάλεσε συνεχή άνοδο των τιμών, χωρίς παράλληλη αύξηση της ποιότητας της κατοικίας (Εμμανουήλ 2004).

Με τον τρόπο αυτό, από το ’90 και μέχρι την οικονομική κρίση του 2008, οι διαδικασίες σταδιακής «εμπορευματικοποίησης» και «χρηματιστικοποίησης» του τομέα της κατοικίας αποτελούν το πλαίσιο που γέννησε νέες χωροκοινωνικές αντιθέσεις, σχετικοποιώντας προηγούμενες διαπιστώσεις περί μειωμένων διαχωρισμών στην ελληνική πόλη. Πιο συγκεκριμένα, η ενεργοποίηση των τραπεζών στον τομέα της κατοικίας μείωσε τον κοινωνικά διάχυτο έλεγχο στη γη και στην οικοδομή, καθώς ο χρηματοπιστωτικός τομέας έλεγχε όλο και περισσότερο την κατανομή των πόρων για την αγορά στέγης. Επηρεάζοντας ανοδικά τις τιμές κατοικίας, έκανε την πρόσβαση στην ιδιόκτητη στέγη αδύνατη με βάση τις αποταμιεύσεις και την δανειοδότηση σχεδόν αναγκαστική λύση, αποκλείοντας έτσι ένα τμήμα δυνητικών αγοραστών τους οποίους ώθησε στην ενοικίαση (Εμμανουήλ 2004, Μαλούτας 2009). Επιπλέον, το τραπεζικό κεφάλαιο που επενδύθηκε στην εκμετάλλευση της γης μετάλλαξε τον τρόπο κατανομής της αστικής γαιοπροσόδου, εκτοπίζοντας συντελεστές της παραγωγής ή μετασχηματίζοντας τις στρατηγικές τους. Για παράδειγμα, οι μικροί εργολάβοι μέσω του διευρυμένου τραπεζικού δανεισμού είχαν πλέον τη δυνατότητα να αγοράζουν οικόπεδα για μελλοντική ανοικοδόμηση, υπερβαίνοντας συχνά την καθιερωμένη σχέση ανταλλαγής με τον οικοπεδούχο (αντιπαροχή) και ως εκ τούτου αυξάνοντας τα κέρδη τους. Γενικότερα, ο στεγαστικός δανεισμός ενίσχυσε προϋπάρχουσες τάσεις κυριαρχίας της αγοράς ως τρόπου απόκτησης κατοικίας και ως μηχανισμού χωροθέτησης των διαφόρων κοινωνικών ομάδων στον αστικό ιστό.

Οι εξελίξεις αυτές επέδρασαν, αλλά και αντικατοπτρίζονται, στα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της αγοράς στεγαστικών δανείων. Ο τρόπος που κατανέμονται τα στεγαστικά δάνεια στο λεκανοπέδιο Αττικής δεν αποτελεί απλώς το αποτέλεσμα της συνάθροισης των επιλογών περιοχής κατοικίας, αλλά εγγράφει και τις πολιτικές διακρίσεων του χρηματοπιστωτικού συστήματος στις χορηγήσεις δανείων. Τα ευρήματα που παρουσιάζονται είναι αποτέλεσμα ποσοτικής ανάλυσης τμήματος του αρχείου της Τράπεζας της Ελλάδος, εστιάζοντας αποκλειστικά στο νομό Αττικής κατά τη διάρκεια των ετών 2006–2013, και ποιοτικών συνεντεύξεων με υπαλλήλους και στελέχη του χρηματοπιστωτικού τομέα και δανειολήπτες.

Με βάση τις συνολικά 85.000 εκτιμήσεις οικιστικών ακινήτων που πραγματοποιήθηκαν από το σύνολο των ελληνικών εμπορικών τραπεζών, στο Νομό Αττικής, κατά τα έτη 2006 – 2013 [2], δεν προκύπτει μία ομοιόμορφη, οριζόντια διάχυση ίδιου τύπου δανείων στο λεκανοπέδιο Αττικής. Αντίθετα, διακρίνονται έντονες χωρικές διαφοροποιήσεις, λόγω των χαρακτηριστικών της ζήτησης και της άνισης πρόσβασης στον στεγαστικό δανεισμό. Ας μην ξεχνάμε, όμως, ότι η επιλεκτική συγκέντρωση των δανείων σε συγκεκριμένες περιοχές της πόλης είναι ταυτόχρονα και εστίαση σε συγκεκριμένες «επιθυμητές» κοινωνικές ομάδες που δανειοδοτούνται και, παράλληλα, αποκλεισμός άλλων ομάδων ως υψηλού πιστωτικού «ρίσκου».

Συγκεκριμένα, τα στεγαστικά δάνεια συγκεντρώνονται χωρικά στις περιαστικές γειτονιές της πόλης, ενώ σχεδόν απουσιάζουν από περιοχές στο κέντρο.  Όπως φαίνεται στο χάρτη (βλέπε Χάρτες 1 και 2), παρατηρούμε σημαντικές συγκεντρώσεις δανείων δυτικά στην Πετρούπολη, βόρεια στο δήμο Αχαρνών, ανατολικά στα Μεσόγεια, νότια στη Γλυφάδα–Βούλα. Η πρόσβαση στον δανεισμό χαρακτηρίζεται από μία διττή γεωγραφία: αφενός, από τη διχοτομία ανατολικής και δυτικής πλευράς της πόλης λόγω των διαφορετικών τύπων δανείων (ακριβά δάνεια στα ανατολικά και φτηνότερα στα δυτικά) και, αφετέρου, από την έντονη διάκριση κέντρου και περιφέρειας.

Το μικρομεσαίο τοπικό εμπόριο σε πολλές περιφερειακές και κεντρικές γειτονιές των πόλεων (και ειδικά της Αθήνας) είναι ένας από τους τομείς που πλήττονται σημαντικά από την οικονομική κρίση, μετά το 2010.

Μέσα από μελέτες των εμπορικών φορέων και από ανακοινώσεις της Στατιστικής Αρχής (ΕΛΣΤΑΤ) παρατηρείται μία αυξανόμενη ύφεση της εμπορικής δραστηριότητας στην Αθήνα και στον Πειραιά, με βασικά χαρακτηριστικά τη βαθμιαία αύξηση των κλειστών καταστημάτων και τη διαρκή πτώση του κύκλου εργασιών τους. Η εικόνα αυτή μεταφέρεται και σε δημοσιεύματα στον Τύπο, πολλές φορές πλειοδοτώντας σε αριθμούς, όπου τα εμπορικά κέντρα των δύο πόλεων παρουσιάζονται ως «κατεστραμμένες ζώνες». Οι ερμηνείες αυτής της κρίσης, στην πρώτη φάση από το 2010, στηρίχθηκαν, σε μεγάλο βαθμό, σε κυρίαρχες στερεοτυπικές αντιλήψεις, που απέδιδαν την ύφεση στην αύξηση της παραβατικότητας, την ανασφάλεια, την παρουσία των μεταναστών πλανόδιων εμπόρων και τις πολιτικές διαδηλώσεις.

Η μακρά εγκατάλειψη του δημόσιου χώρου στο κέντρο της πρωτεύουσας, μετά την τελευταία εντυπωσιακή ανάπλασή του το 2004, όπως και η έκρηξη και πτώση της κτηματαγοράς με τα συνεπακόλουθά τους, οδήγησαν σε ένα τεράστιο κενό κτιριακό απόθεμα δημιουργώντας «μαύρες τρύπες» σε κεντρικά αστικά μέτωπα. Αυτό συνδυάστηκε με τη μόνιμη απαξίωση και εγκατάλειψη των διατηρητέων ιστορικών κτιρίων που ήταν ήδη εγκαταλειμμένα από προηγούμενες εποχές.

Η μελέτη και συστηματική καταγραφή του φαινομένου των κλειστών καταστημάτων σε χαρακτηριστικά τμήματα συνοικιών και κεντρικών οδών της Αθήνας και του Πειραιά επιτρέπει μια αναλυτική και σύνθετη περιγραφή των τάσεων συρρίκνωσής του, αντίστοιχη της πραγματικότητας. Επιτρέπει, επομένως, την ανάδειξη κρίσιμων διαφοροποιήσεων ανάλογα με το είδος της εμπορικής δραστηριότητας, τη γεωγραφία και την ένταση του φαινομένου. Τα δεδομένα επιτρέπουν την εστίαση (2010-2013) σε τμήματα της Κυψέλης, της πλατείας Βάθης, του Μεταξουργείου, των Εξαρχείων, του Κουκακίου, και του κέντρου του Πειραιά.

Η εικόνα εμφανίζει μια ενδιαφέρουσα διακύμανση. Γενικά παρατηρείται μεν ένα τεράστιο κτιριακό απόθεμα κενών καταστημάτων που κυμαίνεται από 25% έως 50%. Δύο είδη εμπορίου δείχνουν ανθεκτικότητα: το χονδρικό εμπόριο των μεταναστών, το οποίο παρασύρει θετικά και το γειτονικό τοπικό εμπόριο των γηγενών, όπως και το λαϊκό φθηνό εμπόριο. Αντίθετα, καταστήματα σε ακριβούς δρόμους, ειδών ένδυσης, ειδών πολυτελείας, αυτοκινήτων κλπ, τα οποία αναπτύχθηκαν την εποχή της ευημερίας περί το 2000-2004 στην πλειονότητά τους κατέρρευσαν. Διακυμάνσεις διαφόρων τύπων παρατηρούνται επίσης μεταξύ των κεντρικών δρόμων και των δευτερευόντων.

Κυψέλη

Χάρτης 1: Κυψέλη (οδοί Δροσοπούλου, Αγίας Ζώνης, Κύπρου) – Κατηγορίες εμπορικών καταστημάτων

Πηγή: Γλένη Β. et al (2013)

Τα κλειστά καταστήματα στους κεντρικούς εμπορικούς δρόμους της Κυψέλης (το 2013) ανέρχονται στο 40% του συνόλου, αγγίζοντας τα μεγαλύτερα ποσοστά «λουκέτων» που έχουν καταγραφεί για το εμπορικό κέντρο της Αθήνας. Οι διάφορες κατηγορίες καταστημάτων πλήττονται εξίσου, ενώ γεωγραφικά τα κενά είναι λιγότερα στον κεντρικό πεζόδρομο της Αγίας Ζώνης και στο βασικό εμπορικό άξονα της Δροσοπούλου από εκείνα σε δευτερεύουσας εμπορικής σημασίας οδούς.

Κρίσιμο στοιχείο για την εμπορική δραστηριότητα στην Κυψέλη αποτελεί η συμβολή των μεταναστών, η οποία κυμαίνεται από 10% στην Αγίας Ζώνης μέχρι 25% στη Δροσοπούλου. Μεταξύ των κλειστών καταστημάτων γηγενών και μεταναστών πλήττονται όλα εξίσου, σε ποσοστό που κυμαίνεται από 25% έως 35%, ανάλογα με τη θέση τους.

Πλατεία Βάθης – Άγιος Παύλος

Στην περιοχή της πλατείας Βάθης και του Άγιου Παύλου, η παρουσία κενών καταστημάτων είναι ορατή σε όλη την περιοχή (το 2013). Η εικόνα αυτή, σε συνδυασμό και με τα εγκαταλελειμμένα νεοκλασικά κτίρια, τα κενά διαμερίσματα γραφείων ή κατοικιών των ορόφων και τα κενά οικόπεδα, διαμορφώνουν τοπικά αίσθηση ερήμωσης. Η έκταση του φαινομένου αναδεικνύεται, ακόμη παραπάνω, αν συνυπολογιστεί ότι εμφανίζονται και κενά ολόκληρα κτίρια, πρώην ξενοδοχεία ή πολυώροφες πολυκατοικίες.

Παρόλα αυτά, η περιοχή αυτή διατηρεί, σε μεγάλο βαθμό, την πολυλειτουργικότητα της. Συναντάται κατοικία σε μεγάλο τμήμα της περιοχής, καθώς και έντονη εμπορική δραστηριότητα, ιδιαίτερα σε κεντρικούς άξονες και γύρω από την πλατεία του Άγιου Παύλου.

Μεταξουργείο

Χάρτης 2: Μεταξουργείο (οδοί Μεγ. Αλεξάνδρου, Αγησιλάου, Κεραμεικού) – Κατηγορίες εμπορικών καταστημάτων

Πηγή: Γλένη Β. et al (2013)

Στους κεντρικούς εμπορικούς δρόμους του Μεταξουργείου (το 2013) το ποσοστό των κλειστών καταστημάτων είναι χαμηλότερο από τον μέσο όρο που καταγράφεται στο κέντρο της Αθήνας και υπολογίζεται σε 23%. Το μικρότερο ποσοστό κλειστών καταστημάτων εντοπίζεται στην οδό Αγησιλάου, η οποία συγκεντρώνει τον κύριο όγκο του χονδρικού κυρίως εμπορίου, μίας δραστηριότητας με μεγαλύτερη ανθεκτικότητα, αν και εγκατατεστημένης στην περιοχή την τελευταία δεκαπενταετία.

Στην περίπτωση του Μεταξουργείου κυριαρχούν, αν και με γεωγραφικές διαφοροποιήσεις, τα εμπορικά μεταναστών. Η πλειονότητα των καταστημάτων εντοπίζεται στις οδούς Κολοκυνθούς και Αγησιλάου. Και στους δύο αυτούς δρόμους, οι Κινέζοι καταστηματάρχες δραστηριοποιούνται κυρίως στην χονδρική πώληση, συμπαρασύροντας μετά το 2009 άλλες 40 ίδιες επιχειρήσεις Ελλήνων καταστηματαρχών.

Εξάρχεια

Χάρτης 3: Εξάρχεια – Κλειστά καταστήματα και κτίρια

Πηγή: Καταγραφή: Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2012, στο πλαίσιο του μαθήματος Πολεοδομία Ι: Αναλυτική προσέγγιση του Αστικού Χώρου (5ο εξάμηνο-Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχ ΕΜΠ). Διδάσκων: Νίκος Μπελαβίλας – Επικουρική διδασκαλία: Πολίνα Πρέντου, Ίρις Πολύζου.

Ο διεθνής οικονομικός ρόλος της Αθήνας αναλύεται από τρεις οπτικές γωνίες: τις οικονομικές δραστηριότητες διεθνούς προσανατολισμού, τις υπερτοπικές υποδομές που στηρίζουν τις προηγούμενες και την προσέλκυση διεθνών κεφαλαίων. Μια διάκριση πριν και μετά (κατά) την κρίση είναι αναγκαία, για προφανείς λόγους.

Σε διάφορες διεθνείς ιεραρχήσεις των μητροπόλεων κατά τα 10-15 χρόνια που προηγήθηκαν της κρίσης, η Αθήνα κατά κανόνα απουσίαζε, με εξαίρεση αυτές που λάμβαναν υπόψη και όχι άμεσα οικονομικούς παράγοντες, συνήθως το μέγεθος ή τον διοικητικό ρόλο. Ο χάρτης που ακολουθεί (ESPON 2013, 32) και παρουσιάζει μια αξιολόγηση των πόλεων που είχαν κάποιο είδος παγκόσμιου ρόλου το 2008, τοποθετεί την Αθήνα στην τρίτη κατηγορία, απλώς επιβεβαιώνοντας πλήθος ανάλογων κατατάξεων που, παρά τις διαφορετικές θεωρητικές και μεθοδολογικές προσεγγίσεις, συστηματικά απονέμουν στην Αθήνα περιορισμένη διεθνή εμβέλεια.

Χάρτης 1: Παγκόσμιο δίκτυο πόλεων 2008

Πηγή: Σύνδεμος

Στο οικονομικό επίπεδο, ο διεθνής ρόλος της Αθήνας ήταν σταθερά ασθενής όσον αφορά τον ανώτερο τριτογενή τομέα και ιδίως τις δραστηριότητες υπηρεσιών προς τις επιχειρήσεις με υπερεθνική εμβέλεια (συμπεριλαμβανομένων των μηχανισμών λήψης αποφάσεων), τις βιομηχανίες αιχμής, και τις ξένες άμεσες επενδύσεις (FDI), αδυναμίες που οδηγούσαν σε χαμηλή διεθνή ανταγωνιστικότητα και έλλειψη άμεσων ή έμμεσων ξένων επενδύσεων. Πολύ σημαντικές απουσίες ήταν, επίσης, αυτές των ισχυρών χρηματοπιστωτικών οργανισμών και (ως προς μια άλλη πτυχή του μητροπολιτικού ρόλου) εκείνες των ερευνητικών δραστηριοτήτων. Με δεδομένο το εξαιρετικά υψηλό σχετικό βάρος της Αθήνας στην ελληνική οικονομία (σχεδόν το 50% του ΑΕΠ) και την έλλειψη άλλων πόλεων με ρόλο διεθνούς μητρόπολης –θεωρητικά, η Θεσσαλονίκη θα μπορούσε να παίξει τέτοιο ρόλο, οριακά με όρους μεγέθους, αλλά χαρακτηριζόταν από ανάλογες ουσιαστικές αδυναμίες με αυτές της πρωτεύουσας– η αδυναμία της Αθήνας συνδεόταν αμφίδρομα με την αδυναμία της Ελλάδας συνολικά στον παγκόσμιο και ευρωπαϊκό καταμερισμό εργασίας. Ας θυμίσουμε ότι η περίοδος στην οποία αναφερόμαστε χαρακτηρίστηκε από την αυξανόμενη έμφαση (τόσο στη βιβλιογραφία όσο και στις αποτιμήσεις των διεθνών οργανισμών) στη σημασία των διεθνών μητροπόλεων ως ενεργητικών παραγόντων του διεθνούς ρόλου των χωρών και περιφερειών, και η αδυναμία της Αθήνας πρέπει να θεωρηθεί και μέσα από το πρίσμα αυτής της προβληματικής.

Τα προηγούμενα δεν σημαίνουν, βέβαια, ότι δεν υπήρχαν επιμέρους στοιχεία με διεθνή εμβέλεια. Όσον αφορά τις οικονομικές δραστηριότητες καθεαυτές, διεθνή διάσταση είχαν ο τουρισμός και το εξωτερικό εμπόριο (κυρίως εισαγωγικό). Όσον αφορά τις υποδομές (που αποτελούν και προϋπόθεση για τις δραστηριότητες αυτές) το λιμάνι του Πειραιά και το αεροδρόμιο «Ελ. Βενιζέλος» είχαν από τεχνική και γεωγραφική άποψη δυνατότητες διεθνούς ρόλου. Ο βαθμός αξιοποίησης αυτών των δυνατοτήτων ήταν υπαρκτός, αλλά περιορισμένος. Το Χρηματιστήριο της Αθήνας είχε προσελκύσει σε ορισμένες περιόδους ξένα κεφάλαια (αν και εμφανώς κερδοσκοπικά και χωρίς να αποκτήσει ποτέ έναν μόνιμα ισχυρό διεθνή ρόλο). Τα επιμέρους αυτά στοιχεία, που ασφαλώς αντανακλούν ορισμένα αντικειμενικά συγκριτικά πλεονεκτήματα της περιοχής, δεν υπήρχαν ωστόσο σε συγκέντρωση και κλίμακα τέτοια που να ολοκληρώνουν έναν συνολικά ισχυρό διεθνή ρόλο.

Η υποτονικότητα του διεθνούς οικονομικού ρόλου της Αθήνας ήταν απόρροια μιας σειράς αδυναμιών και ελλείψεων, που μπορούν να διακριθούν σε δύο κατηγορίες. Αφενός, πρόκειται για την ενδογενή δυναμική της εθνικής οικονομίας, που προσδιορίζει την «εκ των έσω» ανάδυση δραστηριοτήτων αιχμής και διεθνούς εμβέλειας. Παράμετροι όπως οι μακροοικονομικές ισορροπίες, οι οικονομίες κλίμακας και ο ρυθμός μεγέθυνσης παίζουν καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία ενδογενών δραστηριοτήτων αυτού του τύπου, και στην περίπτωση της Αθήνας/Ελλάδας παρέμεναν σε χαμηλό επίπεδο. Αφετέρου, πρόκειται για τους παράγοντες που επηρεάζουν τις χωροθετικές επιλογές των κεφαλαίων που κινούνται στο διεθνή χώρο αναζητώντας κατάλληλες θέσεις εγκατάστασης, όπως η εγγύτητα προς τις διεθνείς αγορές, το είδος και η σταθερότητα της φορολογικής πολιτικής, η δεκτικότητα της τοπικής κοινωνίας, το περιβάλλον και η ποιότητα ζωής –παράγοντες με αρνητικό πρόσημο στις περισσότερες περιπτώσεις στην Αθήνα. Συγκριτικά πλεονεκτήματα υπήρχαν (πχ. πολιτιστική κληρονομιά, κλίμα) αλλά δεν μπορούσαν να αντισταθμίσουν τα αρνητικά στοιχεία (πολεοδομικά και περιβαλλοντικά προβλήματα). Ορισμένα αμφίσημα χαρακτηριστικά, εξάλλου, δεν αξιοποιήθηκαν γιατί αυτό προϋπέθετε συστηματική στρατηγική και προσπάθεια, που έλλειψαν (παράδειγμα η γεωγραφική θέση: αρνητική λόγω της απόστασης από το ευρωπαϊκό «κέντρο», αλλά δυνητικά θετική για ένα ρόλο σε σχέση με τη νοτιο-ανατολική Μεσόγειο). Η προηγούμενη παρατήρηση παραπέμπει σε μια άλλη αδυναμία, την έλλειψη κατανόησης της σημασίας του διεθνούς ρόλου και την απουσία σχετικής στρατηγικής. Είναι χαρακτηριστικό ότι το Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας αυτή την περίοδο (ν. 1515/1985 που ίσχυσε μέχρι το 2014) δεν αναφερόταν καν στο θέμα. Ο σχεδιασμός των Ολυμπιακών Αγώνων παρέμεινε προσανατολισμένος στην ίδια τη διοργάνωση και όχι στην αξιοποίηση των δυνητικών πολλαπλασιαστικών αναπτυξιακών συνεπειών τους, που ασφαλώς θα μπορούσαν να ενισχύσουν το διεθνή ρόλο της πόλης (Οικονόμου 2010).

Στο πρώτο μισό της προηγούμενης δεκαετίας είχε διαμορφωθεί η εντύπωση ότι υπήρχε ρεαλιστική δυνατότητα ο διεθνής ρόλος της Αθήνας να ενισχυθεί σημαντικά και να περάσει σε υψηλότερη, ποσοτικά και ποιοτικά, βαθμίδα. Η εντύπωση αυτή βασιζόταν σε ένα σύνολο παραγόντων, μεταξύ των οποίων η δημιουργία ορισμένων νέων υπερτοπικών υποδομών μεγάλης κλίμακας (το αεροδρόμιο «Ελ. Βενιζέλος» αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση), η αυξητική τάση του ΑΕΠ κατά κεφαλή και το κλίμα που δημιούργησαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004 (συμπεριλαμβανόμενων επενδύσεων που βελτίωσαν σε κάποιο βαθμό την εικόνα της πόλης, αλλά και αυτού καθεαυτού του γεγονότος μιας οργανωτικής επιτυχίας που δεν είχε αντιστοιχία ούτε με την κλίμακα ούτε με την παράδοση της χώρας). Ωστόσο, οι εξελίξεις δεν δικαίωσαν αυτές τις ελπίδες και, μέχρι λίγο πριν από την εκδήλωση της ελληνικής κρίσης, δεν είχε υπάρξει αισθητή ενίσχυση του διεθνούς ρόλου της Αθήνας: οι κρίσιμες τριτογενείς δραστηριότητες αιχμής παρέμειναν γενικά στάσιμες (η διείσδυση των ελληνικών τραπεζών στα Βαλκάνια δεν αποδείχθηκε βιώσιμη, η έρευνα παρέμεινε καθηλωμένη …), ο απολογισμός των Ολυμπιακών Αγώνων ήταν σαφώς λιγότερο θετικός από όσο θα μπορούσε να είναι (για λόγους που συνδέονται τόσο με το εξαιρετικά υψηλό κόστος τους, όσο και με την έλλειψη έγκαιρης μεταολυμπιακής στρατηγικής), ενώ δεν υπήρξαν νέες επενδύσεις σε υπερτοπικές υποδομές. Επιπλέον, είχαν μεσολαβήσει και αρνητικές εξελίξεις όσον αφορά, για παράδειγμα, τις εξαγωγές σε ορισμένες χώρες και, βέβαια, την αύξηση του δημόσιου χρέους. Ενδεικτικό των πιο πάνω προβλημάτων (και της διάψευσης των όποιων ελπίδων) είναι η αδυναμία, τελικά, αύξησης της διεθνούς ανταγωνιστικότητας της Ελλάδας –κάτι που αντανακλά άμεσα και στην Αθήνα, λαμβανομένου υπόψη του ρόλου της στη χώρα: Από το 1987-1988 καταγράφεται συνεχής μείωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας, με προσωρινή μόνο εξαίρεση την περίοδο 1998-2000, η οποία επιταχύνθηκε μετά την ένταξη στο ευρώ (Τράπεζα της Ελλάδος 2010, 137-138).

Οι δυσκολίες αυξήθηκαν από τις εξελίξεις του διεθνούς περιβάλλοντος, που είχε ήδη αρχίσει να μεταβάλλεται γρήγορα και με τρόπο αρνητικό για τις προοπτικές του διεθνούς ρόλου της Αθήνας. Θα αναφέρουμε τη διεθνή χρηματοπιστωτική κρίση που είχε ήδη εκδηλωθεί, αλλά και τη σταθερή επιδείνωση της θέσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης συνολικά στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, ως συνέπεια της δυναμικής άλλων τμημάτων του πλανήτη, στην Ασία κυρίως αλλά και στη Νότια Αμερική, που αλλάζει πλέον σε δομικό επίπεδο τους παγκόσμιους συσχετισμούς.

Η ελληνική κρίση μετά το 2008-09 έπληξε, έτσι, μια Αθήνα που είχε ήδη διαχρονικά αδύναμο διεθνή ρόλο, δεν είχε αξιοποιήσει τις όποιες δυνατότητες είχαν διαφανεί κατά τα προηγούμενα χρόνια για μια θετική διεθνή πορεία, και χαρακτηριζόταν και από πολλαπλές εσωτερικές αδυναμίες. Η κρίση είχε, για τους λόγους αυτούς, ιδιαίτερα έντονες επιπτώσεις. Όσον αφορά τα μακροοικονομικά μεγέθη, η Αττική υπέστη μεγαλύτερη μείωση του ΑΕΠ κατά κεφαλή από τις περισσότερες άλλες περιφέρειες, ενώ παράλληλα η ανεργία (που γενικά αυξήθηκε κατακόρυφα στη χώρα) παρουσίασε την υψηλότερη τιμή της στην Αττική. Οι παράμετροι αυτές, χωρίς να αφορούν αποκλειστικά τον διεθνή ρόλο, αποτελούν ένδειξη ότι ο τελευταίος –στο βαθμό και με τον τρόπο που χαρακτηρίζει την Αθήνα– δεν συνέβαλλε σε μεγαλύτερη αντοχή στην κρίση. Όσον αφορά καθεαυτές τις παραμέτρους του διεθνούς ρόλου, εξάλλου, υπήρξαν ιδιαίτερα αρνητικές εξελίξεις σε τουλάχιστον τρία πεδία: Πρώτον, η μείωση της εσωτερικής ζήτησης οδήγησε και σε μείωση των εισαγωγών από το εξωτερικό, που κατά βάση γίνονταν μέσω του Πειραιά. Δεύτερον, οι μεγάλες πιέσεις στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, οι ανώτερες λειτουργίες του οποίου στην Ελλάδα είναι σχεδόν αποκλειστικά χωροθετημένες στην Αθήνα, πιέσεις που οφείλονται τόσο στη διεθνή, όσο και στην ειδικότερη ελληνική κρίση (έξοδος κεφαλαίων, απόσυρση καταθέσεων, συρρίκνωση δανείων), έπληξαν ιδιαίτερα έντονα ένα στοιχείο της οικονομικής βάσης που αποτελεί το θεμέλιο κάθε διεθνούς ρόλου. Τα δύο αυτά προβλήματα συνδέονται άμεσα με την οικονομική πλευρά της ελληνικής κρίσης, αλλά υπάρχει και μια άλλη διεθνής δραστηριότητα της Αθήνας που σχεδόν κατέρρευσε χωρίς αυτό να μπορεί να αποδοθεί σε αυτή την πλευρά: ο τουρισμός.

Το νοτιοευρωπαϊκό μοντέλο ιδιοκατοίκησης και η περίπτωση της Αθήνας

Σε μια σημαντική συγκριτική μελέτη για την κατοικία στον Ευρωπαϊκό Νότο (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία), οι συγγραφείς συνοψίζουν τα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά αυτού που θεωρούν ως διαφορετικό «Νότιο» μοντέλο στέγασης στα ακόλουθα (Allen et al. 2004, 190):

• Υψηλά ποσοστά ιδιόκτητης κατοικίας σε συνδυασμό με πολύ περιορισμένη κοινωνική ενοικιαζόμενη στέγη
• Μεγάλο μέγεθος και σημασία του τομέα δεύτερης κατοικίας
• Η διευρυμένη οικογένεια έχει ισχυρό ρόλο στην στήριξη της πρόσβασης στην ιδιόκτητη κατοικία

Ο τομέας της «αυτό-στέγασης» με την έννοια της αυτόνομης ιδιοπαραγωγής κατοικίας από τα νοικοκυριά έχει σημαντικό ρόλο στην προσφορά στέγης. Η μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας –που σε στατιστικούς όρους δεν διαφέρει ουσιαστικά από την Περιφέρεια (πρώην Νομό) της Αττικής– παρουσιάζει χαρακτηριστικά που συνάδουν πλήρως με αυτό το «Νότιο» μοντέλο. Αν συγκρίνουμε στον πίνακα του Προσαρτήματος αυτού του κειμένου για το 2008, τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης (χωρίς τις χώρες του πρώην «ανατολικού μπλοκ») και περιοριστούμε στις αστικές περιοχές [1], πράγματι οι χώρες του Νότου και η Ελλάδα ειδικότερα παρουσιάζουν από τα υψηλότερα ποσοστά ιδιοκατοίκησης και πολύ μικρά ποσοστά κατοικιών με «κοινωνικό ενοίκιο». Παρουσιάζουν επίσης, σε αντίθεση με τις άλλες «Δυτικές» χώρες, σημαντικά ποσοστά κατοικιών με δωρεάν χρήση –μια ένδειξη για τον ιδιαίτερο ρόλο της οικογένειας. Εξίσου σημαντική ένδειξη για τον ρόλο της οικογένειας είναι και ο πολύ περιορισμένος ρόλος του τραπεζικού δανεισμού και η άλλη όψη του, το μεγάλο ποσοστό πλήρους ιδιοκτησίας των κατοικιών (χωρίς υποθηκευμένο τμήμα), φαινόμενα που θα έπρεπε να προστεθούν στον παραπάνω κατάλογο και που είναι ιδιαίτερα ισχυρά στις περιπτώσεις της Ιταλίας και της Ελλάδας.

Το αστικό συγκρότημα της Αθήνας καταλαμβάνει ουσιαστικά το σύνολο σχεδόν της ηπειρωτικής Αττικής και τη Σαλαμίνα και με αυτά τα όρια περιλαμβάνει το 99% του μόνιμου πληθυσμού της Αττικής. Ακόμη και αν αφαιρεθούν ορισμένα απομακρυσμένα τμήματα με σχετική λειτουργική αυτονομία και ασθενή ένταξη στις τάσεις προαστιοποίησης της Πρωτεύουσας (οι Δήμοι Λαυρεωτικής, Ωρωπού και Μεγαρέων με ορισμένες όμορες κοινότητες), αυτό που θα μπορούσε να θεωρηθεί το Αστικό Συγκρότημα της Αθήνας (ΑΣΑ) στενά εννοούμενο (χάρτης1) αντιστοιχεί στο 96,2% του μόνιμου πληθυσμού της Περιφέρειας Αττικής. Στο σύνολο της Αττικής το ποσοστό ιδιοκατοίκησης σύμφωνα με τη Απογραφή του 2011 ανερχόταν σε 68,4% –ποσοστό ελαφρά ανώτερο από αυτό των αστικών περιοχών σαν σύνολο και οπωσδήποτε ένα από τα υψηλότερα στη Δυτική Ευρώπη [2].

Χάρτης 1: Ποσοστό ιδιοκατοίκησης ανά αστικό τομέα

Από τα στοιχεία των ερευνών οικογενειακών προϋπολογισμών (ΕΟΠ) της περιόδου 2004 έως 2011 εκτιμάται ότι κάτω από 20% αυτών των ιδιοκατοικούμενων κατοικιών στην Αθήνα βαρύνονταν με υποθήκη και στεγαστικό χρέος, παρά την έκρηξη του στεγαστικού δανεισμού την περίοδο 1997–2007. Αντίθετα, ένα υψηλότατο ποσοστό κατοικιών είχε αποκτηθεί με μεταβιβάσεις περιούσιας ή/και σημαντική οικονομική συμβολή από την οικογένεια. Το ποσοστό αυτό ξεπερνούσε το 50% τη δεκαετία του 1980 (Emmanuel 1994) ενώ στην έρευνα του 2013, 38% των ιδιοκάτοικων δήλωσαν ότι απέκτησαν την κατοικία τους από κληρονομιά, γονική παροχή ή αντιπαροχή επί οικογενειακού οικοπέδου και, γενικότερα, 47% δήλωσαν ότι η οικονομική συμβολή της οικογένειας στη χρηματοδότηση της κατοικίας ήταν μεγάλη ή «μεσαία». Σημαντικότατο ποσοστό επίσης των ιδιοκτητών κατοικίας (55%) διέμενε σε κτήριο με ένα έως πέντε διαμερίσματα (33,8% σε μονοκατοικία ή διπλοκατοικία), γεγονός που, στις ελληνικές συνθήκες, υποδεικνύει το σημαντικό ρόλο του τομέα της μικρής ιδιοκατασκευής εκτός εμπορικής παραγωγής στη συσσώρευση στεγαστικού πλούτου. Τέλος, για να κλείσουμε τις συγκρίσεις με τα τυπικά χαρακτηριστικά του «Νότιου» μοντέλου, άνω του 25% των νοικοκυριών της Αττικής διέθεταν το 2005 δεύτερη παραθεριστική κατοικία (στοιχεία της ΕΟΠ 2004/05).

Εξέλιξη του ποσοστού ιδιοκατοίκησης και επιπτώσεις της μετανάστευσης

Παρά την οικονομική ανάπτυξη και τη μεγάλη αύξηση του όγκου του στεγαστικού δανεισμού την περίοδο 1997–2007, το ποσοστό της ιδιοκατοίκησης στην Αθήνα δεν αυξήθηκε κατά πολύ σε σύγκριση με τα δεδομένα της δεκαετίας του 1980 (Πίνακας 1). Ένας λόγος για αυτό είναι η εισροή οικονομικών μεταναστών μετά το 1990 που διέμεναν σχεδόν στο σύνολο τους σε ενοικιαζόμενες κατοικίες και μόνο την τελευταία δεκαετία έχουν αρχίσει να εμφανίζουν ποσοστά ιδιοκατοίκησης που προσεγγίζουν το 10%. Στον Πίνακα 1 εμφανίζονται για το 2004 (για την Αττική) και το 2013 (για το ΑΣΑ) τα ποσοστά ιδιοκατοίκησης μετά την αφαίρεση των νοικοκυριών με αρχηγό υπήκοο από τις χώρες που τροφοδότησαν κυρίως την εισροή οικονομικών μεταναστών.

Πίνακας 1: Εξέλιξη του ποσοστού ιδιοκατοίκησης στην Αθήνα*

*: 1987–2011: Νομός Αττικής, 2013: Αστικό Συγκρότημα Αθήνας (ΑΣΑ)

Είναι φανερό ότι από το 1987 έως το 2013 η αύξηση του ποσοστού ιδιοκατοίκησης για τους «γηγενείς» δεν ξεπέρασε τις 5–6 ποσοστιαίες μονάδες. Δεδομένου ότι την ίδια περίοδο είχαμε σημαντική γήρανση του ελληνικού πληθυσμού –που συνεπάγεται υψηλότερα ποσοστά ιδιοκατοίκησης– η περιορισμένη μεταβολή της πρόσβασης στην ιδιόκτητη κατοικία είναι αρκετά εντυπωσιακή και υποδεικνύει ότι ο όγκος των πόρων που διοχετεύτηκαν στο στεγαστικό δανεισμό υποκατέστησε κατ’ ουσία μεγάλο μέρος του παραδοσιακού ρόλου της αποταμίευσης από τη διευρυμένη οικογένεια.

Διάγραμμα 1: Ποσοστό ιδιοκατοίκων ανά ηλικιακή ομάδα του αρχηγού του νοικοκυριού, Αστικό Συγκρότημα Αθήνας 2013